ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ PDF

ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 1 บทที่ 1 บทนํา 1.1 บทนํา ผึ้งและมนุษยมีความสัมพันธเกี่ยวของกันมาชานานทั้งทางตรงและทางออม ผลิตภัณฑที่ได จากผึ้งนั้นไมวาจะเปนน้าํ ผึง้...

ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 1 บทที่ 1 บทนํา 1.1 บทนํา ผึ้งและมนุษยมีความสัมพันธเกี่ยวของกันมาชานานทั้งทางตรงและทางออม ผลิตภัณฑที่ได จากผึ้งนั้นไมวาจะเปนน้าํ ผึง้ เรณูผึ้ง นมผึ้ง ไขผึ้ง หรือแมแตพิษผึ้ง ลวนเปนประโยชนตอ มนุษยทงั้ สิน้ นอกจากนี้ผึ้งยังชวยเพิ่มผลผลิตทางการเกษตรโดยการเขาไปผสมเกสรใหแกพืชพันธุตางๆ ทําให มนุษยมีอาหารและรายไดเพิ่มขึ้น ดอกไมและผึ้งเปนของคูกัน กวีนิพนธเกือบทุกภาษาในโลกมักเปรียบเทียบดอกไมกับผึ้ง เสมือนความรักของหนุมสาว นอกจากนั้นกวีบางทานยังมีการเปรียบเทียบน้ําผึ้งกับความรักและคูรัก เพราะน้ําผึ้งนั้นมีความหอมหวานชวนรับประทานเปนอยางยิ่ง คนนิยมเรียกการไปฉลองความรักวา ฮันนีมูน (honeymoon หรือ น้ําผึ้งพระจันทร คือการไปดื่มด่ํากับความรักหลังแตงงาน) และเรียก คนที่ตนเองรักวา “honey” นอกจากนี้ยังมีการใชประโยชนจากผึ้งในทางการแพทย เชน การใช น้ําผึ้งเปนสวนผสมของยา หรือแมแตการใชพิษผึ้งในการรักษาโรคบางชนิด 1.2 ความสําคัญและประวัติ ผึ้งและน้ําผึ้งมีมาเปนระยะเวลายาวนานประมาณ 10-20 ลานปแลว ซึ่งมีมากอนที่มนุษย จะถือกําเนิดเสียอีก จึงถือไดวาน้ําผึ้งอาจเปนสารใหความหวานอันดับตนๆ ที่มนุษยรูจักและนํามาใช ประโยชนเปนอาหาร ในตางประเทศมีหลักฐานเกี่ยวกับความสัมพันธระหวางคนกับผึ้งหลายอยาง เชน ภาพวาดผนังถ้ําและบนกอนหินที่พบทางใตของประเทศแอฟริกาที่แสดงใหเห็นภาพผึ้งและรังผึง้ และบางภาพยังแสดงใหเห็นถึงอุปกรณที่ใชในการตีผึ้งดวย เชน บันได การใชควัน เปนตน (ภาพที่ 1.1) ในประเทศสเปนพบภาพวาดบนกอนหินที่แสดงใหเห็นถึงการปนบันไดเพื่อตีรังผึ้ง ซึ่งภาพวาด ดังกลาวคาดวาวาดขึ้นเมื่อประมาณ 10,000-15,000 ป กอนคริสตกาล (ภาพที่ 1.2) อีกภาพที่พบใน ประเทศสเปนคนพบเมื่อป ค.ศ. 1924 เปนภาพแสดงคนกําลังแบกถุงในขณะที่ตีผึ้ง (ภาพที่ 1.3) และนอกจากนี้ยังพบภาพอื่นที่มีลักษณะเชนนี้ในบริเวณใกลเคียงกันอีกหลายภาพ ซึ่งคาดวาวาดขึ้น เมื่อประมาณ 7,000 ป กอนคริสตกาล (Crane, 1980) 2 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ ภาพที่ 1.1 ภาพวาดการตีผึ้งที่พบบนผนังถ้ําในประเทศแอฟริกา (ที่มา: Crane, 1980) ภาพที่ 1.3 ภาพวาดการตีผึ้งที่พบบนผนังถ้ํา ในประเทศสเปนโดยในภาพแสดงการถื อ ถุ ง สําหรับใสน้ําผึ้ง (ที่มา: Crane, 1980) ภาพที่ 1.2 ภาพวาดการตีผึ้งที่พบบนผนังถ้ําในประเทศสเปน โดยในภาพแสดงการใชบันไดในการปนขึ้นไปเก็บน้ําผึ้ง (ที่มา: Crane, 1980)  ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 3 ในอดีตน้ําผึ้งไดมาจากรังธรรมชาติที่สวนใหญผึ้งมักสรางรังในโพรงไม ตอมาไดมีบันทึกไว วาเริ่มมีการเลี้ยงผึ้งเพื่อเก็บเกี่ยวน้ําผึ้งตั้งแตประมาณ 2,400 ป กอนคริสตกาล โดยในประเทศอียิปต มีภาพวาดการเลี้ยงผึ้งในหมอดิน (mud hive) (ภาพที่ 1.4) หลังจากนั้นจึงไดมีการพัฒนาวิธีการ เลี้ยงเรื่อยมา (Crane, 1980) ภาพที่ 1.4 ภาพวาดการเลี้ยงผึ้งในภาชนะทีส่ ามารถเคลื่อนยายไดในประเทศอียิปต (ที่มา: Crane, 1980) วิธีการเก็บน้ําผึ้งในยุคแรก ๆ ของคนยุโรปตะวันตกนั้นคลายกันกับที่อื่น ๆ คือ การจับผึ้ง จากรังผึ้งในธรรมชาติ (ภาพที่ 1.5) ตอมาไดมีการเลี้ยงผึ้งในรัง หรือภาชนะที่เคลื่อนยายได เชน รัง ผึ้งโบราณ (skep) (ภาพที่ 1.6) โดยจับกลุมผึ้งที่กําลังแยกรัง (swarm) จากธรรมชาติใสไวใน skep (ภาพที่ 1.7) จากนั้นไดมีการพัฒนาหีบเลีย้ งผึ้งเพื่อใหสามารถเลี้ยง จัดการ และเก็บเกี่ยวน้ําผึ้งไดงา ย แบบที่เห็น ในปจจุบัน เรียกวา Langstroth hive (ภาพที่ 1.8) (Crane, 1980) โดยรายละเอี ยด เกี่ยวกับรังผึ้งสมัยใหมจะกลาวอีกครั้งในบทที่ 8 การเลี้ยงผึ้งและการจัดการฟารมผึ้ง ภาพที่ 1.5 ภาพวาดการตีผงึ้ ในยุโรปตะวันตก (ที่มา: Crane, 1980) 4 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ ภาพที่ 1.6 ภาพวาดการเลี้ยงผึ้งใน skep ภาพที่ 1.7 ภาพวาดการจับผึ้งในธรรมชาติไปเลี้ยง (ที่มา: Crane, 1980) (ที่มา: Crane, 1980) ภาพที่ 1.8 รังเลี้ยงผึ้งแบบ Langstroth hive (ที่มา: ภาพโดย ปยมาศ นานอก โสภาลดาวัลย) การศึกษาชีววิทยาของผึ้งไดเริ่มมีมาหลายทศวรรษแลว แตยังมีความเขาใจพฤติกรรมทาง เพศของผึ้งผิดกันอยู โดยในสมัยกอนคริสตกาล อริสโตเติลและนักธรรมชาติวิทยาคนอื่นเขาใจวารัง ผึ้งถูกปกครองดวยราชาผึ้ง (king bee) แตตอมามีผูศึกษาพบวา ผึ้งที่ทําหนาที่ปกครองรังคือผึ้งเพศ เมีย หรือผึ้งนางพญา (queen bee) โดยนักวิทยาศาสตรไดสนใจศึกษาชีววิทยาของผึ้ง ตั้งแตกอน ค.ศ. 1930 จนถึงปจจุบัน (สิริวัฒน วงษศิร,ิ 2555)  ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 5 ความสนใจในเรื่องผึ้งของคนไทยก็มีมานานหลายรอยปเชนกัน ดังมีหลักฐานจากหลักศิลา จารึกในสมัยพอขุนรามคําแหง ที่มีพยัญชนะ “ผ” แลว นอกจากนี้ยังมีการกลาวถึงเรื่องฝูงผึ้ง ใน นิทานชาดกตั้งแตสมัยกรุงสุโขทัย (พ.ศ. 1890-1920) ซึ่งในสมัยตนกรุงรัตนโกสินทรไดมีการเขี ยน รูป รังผึ้งไวที่บานประตู หนาตาง ของพระที่นั่ งหมูพระวิ มานในวังหนา ณ พิพิธภัณฑสถานแห งชาติ กรุงเทพมหานคร จํานวนหลายภาพ (ภาพที่ 1.9) และยั งพบว าตํารายาไทยหลายขนานที่เขี ยนไวที่ กํ าแพงโบสถวั ดโพธิ์ (วั ดพระเชตุ พนวิ มลมั งคลาราม) ได กล าวถึ งการผสมสมุ นไพรกั บน้ํ าผึ้ ง เป น องคประกอบที่สําคัญ แสดงใหเห็นวาคนสมัยนั้นตัดรังผึ้งเพื่อนําน้ําผึ้งมาบริโภคกันมาชานานแลว และ มีการนําไขผึ้ง (หรือที่เรียกกันทั่วไปวาขี้ผึ้ง) มาหลอมทําเทียนเพื่อประกอบพิธีศาสนกิจตางๆ (สิริวัฒน วงษศิริ และคณะ, 2549) ภาพที่ 1.9 ภาพวาดรังผึ้งและดอกไมที่พบ ณ บานประตู หนาตาง ของพระที่นงั่ หมูพระวิมาน ในวังหนา ณ พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ (ที่มา: ภาพโดย ปยมาศ นานอก โสภาลดาวัลย) ดวยเหตุที่ผึ้งมีความสําคัญทางเศรษฐกิจ และมีความสําคัญตอชีวิตของมนุษยไมวาจะเปน อาหาร เปนสวนผสมของยา และประโยชนอันมหาศาลอีกประการหนึ่ง คือ ความอุดมสมบูรณของ พืชพันธุธัญญาหารที่มาจากผลงานซึ่งผึ้งชวยถายเรณูใหพืชนานาชนิดติดลูกผลดกเปนจํานวนมาก ดังนั้นการศึกษาชีววิทยาของผึ้งจึงเปนสิ่งจําเปนอยางมากไมวาจะเปนการรูจักชนิด การแพรกระจาย โครงสรางของผึ้ง สังคมของผึ้ง พฤติกรรมของผึ้ง โรคและศัตรูของผึ้ง การเลี้ยงและการจัดการฟารม ผึ้ ง การขยายพั นธุผึ้ ง รวมไปถึ งการอนุ รั กษ ผึ้ ง เนื่ อ งจากผูเลี้ ยงผึ้ งประสบป ญหาในการเลี้ยงผึ้ ง มากมาย หากผูเ ลี้ยงผึ้งเขาใจธรรมชาติและชีววิทยาของผึ้งแลว ความรูเหลานี้จะชวยใหลดปญหาใน การเลี้ยงผึ้งไดมาก 6 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 1.3 อนุกรมวิธานของผึ้ง ผึ้ งเป น แมลงสัง คมแท ชั้ น สู ง ที่ มีวิ วั ฒนาการสู ง สุ ดในกลุ ม ของแมลง ถู ก จั ดไว ในอั น ดั บ (order) เดียวกันกับแมลงพวก ตอ แตน มด แมลงภู การจัดเรียงลําดับขั้น (classification) ของผึ้งมี ดังตอไปนี้ Phylum Arthropoda Class Insecta Order Hymenoptera Superfamily Apoidea Family Apidae Subfamily Apinae Genus Apis (Ruttner, 1988) ลักษณะของแมลงกลุมผึ้งโดยสังเขปคือ มีปกที่เปนแผนบาง 2 คู โดยมีเสนปก (vein) ที่ สําคัญเห็นไดชัดเจน ปกคูหนามีขนาดใหญกวาปกคูหลังและมีเสนปกมากกวา มีสวนที่มีลักษณะเปน ตะขอ เรียกวา hamuli ที่บริเวณขอบบนของปกคูหลัง ใชสําหรับยึดปกคูหนาและคูหลังใหติดกันใน ขณะที่บิน เพื่อใหกระพือปกไปพรอมกันทําใหบินไดเร็ว มีปากเปนแบบกัดเลีย ที่หัวมีหนวดรูปหัก ขอศอก (geniculate) มีตาเดี่ยวและมีตาประกอบขนาดใหญ ขาหลังทั้งสองขางของผึ้งงานมีอวัยวะ ที่ใ ช สําหรับเก็บ เรณูเรียกว า ตะกร า เก็ บ เรณู (pollen basket) ผึ้ ง เพศเมี ยมี เหล็ กใน (sting) ใช สําหรับ ตอยซึ่งเปนอวัยวะที่ดัดแปลงมาจากอวัยวะวางไข (ovipositor) (สิ ริวัฒน วงษ ศิริ, 2532; Winston, 1987)  การเลี้ยงผึ้ง 7 1.4 ลักษณะและวิธีการที่ใชในการวินิจฉัยและจัดจําแนกชนิดของผึ้ง 1.4.1 ลักษณะการสรางรัง (nest architecture) การสรางรังของผึ้ง มี 3 แบบคือ 1. รังขนาดเล็ก เปนรวงรังชั้นเดียวมีเสนผานศูนยกลางของรังประมาณ 10-20 เซนติเมตร มักสรางรังในที่โลงบนตนไม มีกิ่งไมเปนแกน หรือสรางรังในพุมไม (ภาพที่ 1.10 A) ผึ้งที่ มีการสรางรังลักษณะนี้ ไดแก ผึ้งมิ้ม (Apis florea) และ ผึ้งมิ้มดํา หรือ ผึ้งมาน (A. andreniformis) ถึงแมวาผึ้งสองชนิดนี้มีลักษณะการสรางรังที่คลายคลึงกัน แตลักษณะของการสรางหลอดรวง (cell) ของรังนั้นตางกัน จึงสามารถจําแนกผึ้งทั้งสองชนิดนี้ไดโดยสังเกตจากพฤติกรรมและลักษณะของรัง คือ รวงรังของผึ้งมิ้มมีลักษณะคอนขางกลมมน (ภาพที่ 1.11 A) ในขณะที่รังของผึ้งมิ้มดํามีรวงรัง คอนขางรี และผึ้งงานบริเวณดานลางของรวงรังเกาะกันในลักษณะที่ยอยแหลมลงมาคลายหางเรียกวา tail (ภาพที่ 1.11 B) และโครงสรางรวงรังของผึ้งทั้ง 2 ชนิดมีความแตกตางกัน โดยบริเวณหัวคอนที่ใช เก็บน้ําผึ้งของผึ้งมิ้มไมมีสวนที่เปนแกนกลางที่เรียกวา mid rib ซึ่งหมายถึงเสนกึ่งกลางที่เปนจุดกําเนิด ของการสรางหลอดรวงทุกหลอด ดังนั้นหลอดรวงของรังผึ้งมิ้มที่บริเวณหัวคอนจะเริ่มสรางจากกิ่งไมที่ เปนแกนของรวงรังโดยตรง (ภาพที่ 1.12 A) ในขณะที่รวงรังของผึ้งมิ้มดํานั้นมีสวนที่เรียกวา mid rib ชัดเจน (ภาพที่ 1.12 B) 2. รัง ขนาดใหญ เป น รวงรั ง ชั้ น เดีย วมี เส นผา นศู น ย ก ลางของรั งมากกว า 50 เซนติเมตร มัก สรา งรัง ในที่โลงบนต นไม สู ง หน า ผา หรื อ บนอาคารสูง เช น รั ง ของผึ้ ง หลวง (A. dorsata) (ภาพที่ 1.10 B) 3. รั งซ อนกันหลายชั้ นขนานกั น มักทํ ารังในโพรงไมหรือที่ปดมิดชิด เช น ใต หลังคาบาน ในโองน้ําที่ไมใชแลว ในลําโพง (ภาพที่ 1.10 C) ไดแก รังของผึ้งโพรง (A. cerana) และ ผึ้งพันธุ (A. mellifera) 10 ซม. 50 ซม. 10 ซม. A B C ภาพที่ 1.10 การสรางรังของผึ้ง (A) รังผึ้งมิ้ม (A. florea) (B) รังผึ้งหลวง (A. dorsata) และ (C) รังผึ้งโพรง (A. cerana) (ทีม่ า: ภาพโดย ปยมาศ นานอก โสภาลดาวัลย) 8 การเลี้ยงผึ้ง A B ภาพที่ 1.11 การสรางรังของผึ้งมิ้ม (A. florea) (A) และ การสรางรังของผึ้งมิ้มดํา (A. andreniformis) (B) (ที่มา: Wongsiri et al., 1996) mid rib A B ภาพที่ 1.12 ลักษณะการสรางหลอดรวงของรังผึ้งมิ้ม (A. florea) (A) และ การสรางหลอดรวงของ ผึ้งมิ้มดํา (A. andreniformis) ที่มีสวนที่เรียกวา mid rib (B) (ที่มา: ดัดแปลงจาก Oldroyd and Wongsiri, 2006)  การเลี้ยงผึ้ง 9 1.4.2 ลักษณะทางสัณฐานวิทยาของผึ้ง (morphology) ลักษณะทางสัณฐานวิทยา เชน ความยาวของลําตัว ปก ขา ลิ้น (ภาพที่ 1.13) และลักษณะ ของอวัยวะสืบพันธุเพศผู (ภาพที่ 1.14) เปนตน โดยในสวนของปกสามารถวินิจฉัยไดจากความยาว ความกวางของปก มุมของเสนปก ตําแหนงของเสนปก จํานวนตะขอที่บริเวณขอบบนของปกหลัง หรือ hamuli เปนตน (ภาพที่ 1.13 A) สวนของลิ้น (proboscis) สามารถวินิจฉัยไดจากการวัดความ ยาวของลิ้น (ภาพที่ 1.13 B) และสวนของขา (leg) สามารถวัดความยาวของสวนประกอบตางๆ ของ ขา คือ coxa, trochanter, femur, tibia และ tarsus นอกจากนี้ลักษณะขาหลังของเพศผูในผึ้งมิ้ม และผึ้งมิ้มดํา หรือ ผึ้งมาน ยังมีลักษณะที่แตกตางกันอยางชัดเจน (ภาพที่ 1.13 C) (Oldroyd and Wongsiri, 2006) วิธี การวั ดลักษณะทางสั ณฐานวิ ทยาในรู ปแบบของตั วเลข อั ตราส วน องศาของมุ ม ฯลฯ เหลานี้ แลวนําขอมูลที่ไดจากการวัดมาวิเคราะหผลทางสถิติ เพื่อจําแนกความแตกตางหรือวินิจฉัยชนิด ของสิ่งมีชีวิตหรือวัตถุที่กําลังทําการศึกษาอยู เรียกวา มอรโฟเมตริก (morphometric) (Koutecky, 2015) A B C ภาพที่ 1.13 อวัยวะที่ใชในการวินิจฉัยชนิดของผึ้ง ไดแก สวนปก (A) สวนลิ้น (B) และ สวนขาของผึ้งเพศผู (C) (ทีม่ า: Oldroyd and Wongsiri, 2006) 10 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ สําหรับลักษณะสัณฐานวิทยาของอวัยวะสืบพันธุของผึ้งเพศผูแตละชนิดก็มีความแตกตาง กัน ดังภาพที่ 1.14 ทั้งนี้เพื่อปองกันการผสมพันธุขามชนิด A. andreniformis A. florea A. dorsata A. cerana ภาพที่ 1.14 อวัยวะสืบพันธุเพศผูของผึ้งมิ้มดํา (A. andreniformis) ผึ้งมิ้ม (A. florea) ผึ้งหลวง (A. dorsata) และผึ้งโพรง (A. cerana) (ที่มา: ภาพโดย สิริวัฒน วงษศิริ) 1.4.3 พฤติกรรมในการผสมพันธุ (mating behavior) กอนที่ผึ้งเพศผูจะผสมพันธุกับผึ้งนางพญา ผึ้งเพศผูจะบินมารวมกันที่ตําแหนงที่เรียกวา Drone Congregation Area (DCA) ซึ่งระดับความสูงของตําแหนงดังกลาวในผึ้งแตละชนิดมีความ แตกตางกัน นอกจากนี้ชวงเวลาในการบินออกมาผสมพันธุของผึ้งแตละชนิดก็แตกตางกัน ทั้งนี้เพื่อ ปองกันการผสมพันธุขามชนิด โดยรายละเอียดของพฤติกรรมการผสมพันธุจะกลาวในบทที่ 5 เรื่อง พฤติกรรมของผึ้ง (Hadisoesilo and Otis, 1996; Koeniger et al., 1994; 1996; 1988; Koeniger and Koeniger, 2000; Koeniger and Wijayagunasekara, 1976; Rinderer et al., 1993) 1.4.4 การใชขอมูลทางอณูพันธุศาสตร (molecular genetics) ในปจจุบันนิยมใชวิธีการนี้กันมาก เนื่องจากรวดเร็วและแมนยํา แตขอดอยของวิธีการนี้คือ คาใชจายสูงมาก โดยการวินิจฉัยชนิดของผึ้งนั้นสามารถทําไดตั้งแตการศึกษาโปรตีน (allozyme), nuclear DNA, mitochondrial DNA แ ล ะ DNA sequences ( Crozier and Pamilo, 1996; Deowanish et al., 1996; Estoup et al., 1995, Rattanawannee et al., 2020)  ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 11 1.5 ชนิดของผึ้งและการกระจาย มีรายงานวาพบผึ้งในสกุลเอปส (Apis) ทั้งหมด 9 ชนิด (species) โดยแบงออกเปน 3 กลุม คือ 1) กลุมผึ้งเล็ก (dwarf honey bees) ไดแก Apis florea และ A. andreniformis, 2) กลุมผึ้ง ใหญ (giant honey bees) ไดแก A. laboriosa และ A. dorsata และ 3) กลุมผึ้งที่สรางรังในโพรง ( cavity- nesting honey bees) ไ ด แ ก A. mellifera, A. koschevnikovi, A. nuluensis, A. nigrocincta และ A. cerana (Koeniger and Koeniger, 2000; Oldroyd and Wongsiri, 2006) ดังรายละเอียดตอไปนี้ 1.5.1 กลุมผึ้งเล็ก (dwarf honey bees) ผึ้งเล็ก ไดแก ผึ้งมิ้ม (red dwarf honey bee, A. florea) และ ผึ้งมิ้มดํา หรือผึ้งมิ้มเล็ก หรือผึ้งมาน (small dwarf honey bee, A. andreniformis) ผึ้งในกลุม นี้เปนผึ้งที่พบไดทั่วไปใน ทวีปเอเชีย โดยมักจะสรางรังบนตนไมและในพุมไมที่ไมสูงจนเกินไป ลักษณะรวงรังเปนรวงรังชั้น เดียว ผึ้งเล็กทั้ง 2 ชนิดนี้มีลักษณะที่คลายคลึงกันมาก ในระยะแรกมักเรียกรวมเปนผึ้งชนิดเดียวกัน วา Micrapis จนกระทั่งป 1987 Wu และ Kuang ไดจําแนกผึ้งทั้ง 2 ชนิดนี้ออกจากกัน 1. ผึ้งมิ้ม (A. florea) ลักษณะลําตัวของผึ้งงานมีปลองสีขาวคาดสม และสวนปลายทองเปนสีขาวสลับดํา (ภาพที่ 1.15) พบไดทั่วไปในประเทศไทยและทุกประเทศในแถบตะวันออกของภูมิภาคเอเชียตะวันออก เฉี ยงใตขึ้นไปถึงจี นตอนใต พมา อิ นเดีย ศรีลังกา ปากี สถาน จนถึ งประเทศโอมาน (ภาพที่ 1.17) (Oldroyd and Wongsiri, 2006; Ruttner, 1988; Wongsiri et. al. 1990) A B ภาพที่ 1.15 ผึ้งงานของผึ้งมิ้ม (A. florea) (A) และรังของผึ้งมิม้ (B) (ที่มา: ภาพโดย ปยมาศ นานอก โสภาลดาวัลย) 12 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 2. ผึ้งมิ้มดํา หรือ ผึ้งมาน หรือ ผึ้งมิ้มเล็ก (A. andreniformis) ผึ้งมิ้มดํามีขนาดลําตัวเล็กกวาผึ้งมิ้ม (A. florea) บริเวณทองของผึ้งงานมีแถบสี ขาวสลับดํา (ภาพที่ 1.16) แตในบางรังพบวามีผึ้งงานที่มีสีสมสลับดําอยูดวย ทั้งนี้อาจเกิดจากการมี ภาวะพหุสัณฐาน (polymorphism) ภายในชนิด นั่น เอง การกระจายของผึ้ งมิ้ มดํ า พบในประเทศ ฟ ลิป ปนส (เกาะ Palawan) อิ น โดนี เ ซี ย มาเลเซี ย ไทย ไปจนถึ ง ประเทศพม า และตอนใต ข อง ประเทศจีน (ภาพที่ 1.17) ในประเทศไทยนั้นมีรายงานวาพบที่จังหวัดจันทบุรี เชียงใหม (อ. เชียง ดาว) และตั้ ง แต จั ง หวั ด สงขลาลงไปจนถึ ง ประเทศมาเลเซี ย (Oldroyd and Wongsiri, 2006; Ruttner, 1988; Wongsiri et al., 1990) A B ภาพที่ 1.16 ผึ้งงานของผึ้งมิ้มดํา (A. andreniformis) (A) และรังของผึ้งมิ้มดํา (B) (ที่มา: Robinson, 2011)  การเลี้ยงผึ้ง 13 A. florea A. andreniformis ภาพที่ 1.17 การกระจายของผึ้งมิ้ม (A. florea) และ ผึ้งมิ้มดํา (A. andreniformis) (ที่มา: Oldroyd and Wongsiri, 2006) 1.5.2 กลุมผึ้งใหญ (giant honey bee) มีรายงานการพบผึ้งใหญ 2 ชนิด ไดแก ผึ้งหลวง (giant honey bee, A. dorsata) และ ผึ้งหลวงหิมาลัย (himalayan giant honey bee, A. laboriosa) เปนผึ้งที่มีขนาดตัวและขนาดรัง ใหญที่สุด โดยมีรายละเอียดดังนี้ 1. ผึ้งหลวง (A. dorsata) สามารถพบผึ้ง หลวงได ทั่ว ไปในประเทศไทย ขนาดเส น ผ านศู น ย กลางของรัง ประมาณ 0.5-1.5 เมตร ผึ้งหลวงมักจะทํารังบนตนไมสูง หรือตามหนาผาบนภูเขา โดยลักษณะของ รังเปนแบบรังเดี่ยวรูปครึ่งวงกลมไมมีที่ปกปด (ภาพที่ 1.18) ซึ่งแตกตางจากการสรางรังของผึ้งโพรง และผึ้งพันธุ โดยบางครั้งพบผึ้งหลวงทํารังเดี่ยวติดกัน หรือใกลกันจํานวน 50-60 รังบนตนไมตน เดียวกัน (ภาพที่ 1.19 A) โดยมักพบในตางจังหวัดที่มีสภาพปาที่สมบูรณ เชน จังหวัดแมฮองสอน เปนตน แตในพื้นที่ในชุมชนเมืองกลับพบผึ้งหลวงทํารังบนสิ่งกอสรางสูง (ภาพที่ 1.19 B) โดยทั่วไปผึง้ หลวงมักเกาะทํารังอยูนานเพียง 3-4 เดือนเทานั้น เมื่ออาหารขาดแคลน (ดอกไมบานหมดไป) ผึ้ง หลวงจะบินอพยพไปหาที่ อยูใหม ผึ้งหลวงสามารถอพยพเปนระยะทางไกลได ประมาณ 150-200 กิโลเมตร โดยจะอพยพเขาสูบริเวณปาเขาในฤดูแลงเนื่องจากอาหารในที่ราบของผึ้งหลวงมีนอย และ 14 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ อพยพกลับมาที่บริเวณพื้นราบในชวงปลายฤดูฝนเมื่อดอกไมเริ่มบานอีกครั้ง ถาพื้นที่ใดอุดมสมบูรณผึ้ง หลวงจะมาเกาะทํารังบริเวณนั้นเปนประจําทุกป รังผึ้งหลวงบางรังมีขนาดใหญมากถึง 1.5 เมตร X 1 เมตร และอาจมีประชากรผึ้งงาน (workers) ในรังมากกวา 50,000 ตัว ลําตัวของผึ้งงานมีความยาว ประมาณ 17 มิลลิเมตร ปกมีความยาวประมาณ 12.5-14.5 มิลลิเมตร ผึ้งนางพญา (queen) มีลําตัว ยาวกวาผึ้งงานเล็กนอยคือ 20 มิลลิเมตร และผึ้งเพศผู (drone) มีความยาวของลําตัวประมาณ 16 มิลลิเมตร (Oldroyd and Wongsiri, 2006) A B ภาพที่ 1.18 ผึ้งงานของผึ้งหลวง (A. dorsata) (A) และรังของผึง้ หลวง (B) (ที่มา: ภาพโดย ปยมาศ นานอก โสภาลดาวัลย) A B ภาพที่ 1.19 การสรางรังผึ้งหลวงจํานวนหลายรังบนตนยวนผึง้ (A) (ที่มา: สิริวฒ ั น วงษศิริ และคณะ, 2549) และ การสรางรังผึ้งหลวงบนถังเก็บน้ําประปา (B) (ที่มา: Oldroyd and Wongsiri, 2006)  ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 15 ผึ้งหลวง ประกอบไปดวย 3 ชนิดยอย (subspecies) ไดแก 1.1 A. dorsata dorsata พบกระจายอยูทั่วไปในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต (ภาพที่ 1.21) 1.2 A. dorsata breviligula พบกระจายอยู บ ริ เวณเกาะ Luzon ประเทศ ฟลิปปนส (ภาพที่ 1.21) 1.3 A. dorsata binghami พบกระจายอยู บ ริ เ วณเกาะ Sulawesi และ Butang ประเทศอินโดนีเซีย (ภาพที่ 1.21) 2. ผึ้งหลวงหิมาลัย (A. laboriosa) ผึ้งใหญอีกชนิดหนึ่งที่มีลักษณะคลายกับผึ้งหลวง (A. dorsata) (ภาพที่ 1.20) โดย ผึ้งชนิดนี้มีขนาดลําตัวใหญกวา สีของลําตัวเขมกวา A. dorsata เล็กนอย โดยผึ้ง A. laboriosa มัก ทํารังบริเวณหนาผา ยังไมมีรายงานวาพบในประเทศไทย มักพบผึ้งหลวงหิมาลัยทํารังในบริเวณที่สูง จากระดับน้ําทะเลมากกวา 1,200 เมตร โดยมีการกระจายตั้งแตแคว น Uttar Pradesh ประเทศ อินเดีย ประเทศเนปาล ประเทศภูฏาน ประเทศจีน และทางตอนเหนือของประเทศลาว (ภาพที่ 1.21) A B ภาพที่ 1.20 ผึ้งงานของผึ้งหลวงหิมาลัย (A. laboriosa) (A) และการสรางรังของผึ้งหลวงหิมาลัย บนหนาผา (B) (ที่มา: ภาพโดย สิรวิ ัฒน วงษศิริ) 16 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ A. dorsata A. dorsata breviligula A. dorsata binghami A. laboriosa ภาพที่ 1.21 การกระจายของผึ้งหลวง (A. dorsata) และผึ้งหลวงหิมาลัย (A. laboriosa) (ที่มา: ดัดแปลงจาก Oldroyd and Wongsiri, 2006) 1.5.3 กลุมผึ้งที่สรางรังในโพรง (cavity-nesting honey bee) ผึ้งที่สรางรังในโพรง ได แก A. koschevnikovi, A. nuluensis, A. nigrocincta, A. cerana และ A. mellifera โดยผึ้ ง 4 ชนิ ดแรกเป นผึ้ งพื้ นเมื องของทวี ป เอเชี ย ส วน A. mellifera เป น ผึ้ ง พื้นเมืองของทวีปยุโรป (Oldroyd and Wongsiri, 2006; Ruttner, 1988) ลักษณะเดนของผึ้งกลุมนี้คือ ผึ้งงานมีขนาดลําตัวเล็กกวาผึ้งหลวงแตใหญกวาผึ้งมิ้ม ปกคูหนา มีความยาวประมาณ 7-10 มิลลิเมตร มักทํารังอยูในโพรงไม บางครั้งพบทํารังอยูใตหลังคาบาน หรือใน ที่ปดมิดชิดมีทางเขา-ออก 1-2 ทาง ลักษณะมีรวงรังหลายๆ ชั้น เรียงขนานกัน ขนาดรวงรังมีเสนผาน ศูนยกลางประมาณ 30 เซนติเมตร ผึ้งในกลุมนี้สามารถนํามาเลี้ยงในหีบเลี้ยงไดเชนเดียวกับผึ้งพันธุ (A. mellifera) รายละเอียดของผึ้งแตละชนิดมีดังนี้ 1. A. koschevnikovi เปน ผึ้งที่มีสีของลํ าตั วคอนข างแดง สวนของปากที่เรียกว า labrum มีสีอําพั น ลําตัวมีขนาดยาวกวาผึ้งโพรง (A. cerana) ประมาณรอยละ 10-15 การกระจายของผึ้งชนิดนี้พบได ทั่ว ไปในเกาะ Borneo, Java, Sumatra ประเทศอิ น โดนี เซีย คาบสมุ ท รมลายู และตอนใตของ ประเทศไทย  ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 17 2. A. nuluensis ผึ้งชนิดนี้พบไดในบริเวณพื้ น ที่ที่ สูงกว า 1,500 เมตร จากระดับ น้ํา ทะเล โดยมี รายงานวาพบในเมือง Mount Kinabalu ในเกาะบอรเนียว 3. A. nigrocincta เปนผึ้งที่มีลักษณะคลายผึ้งโพรง (A. cerana) แตมีขนาดลําตัวใหญและมีสีเหลือง กวาผึ้งโพรง โดยการกระจายของ A. nigrocincta พบในบริเวณเกาะ Sulawesi และเกาะ Sagihe เนื่องจาก A. nigrocincta และ A. cerana มีลักษณะที่คลายคลึงกันและมีการกระจายอยูในบริเวณ เดียวกัน ดังนั้นนอกจากการใชลักษณะสัณฐานวิทยาในการจําแนกชนิดแลว ยังสามารถจําแนกได จากชวงเวลาในบินออกมาผสมพันธุ (mating time) ไดคือ ผึ้ง A. cerana บินออกมาผสมพันธุเวลา ประมาณ 12.30-15.00 น. สวนผึ้ง A. nigrocincta บินออกมาผสมพันธุในเวลาประมาณ 15.00- 18.00 น. ทั้งนี้เพื่อหลีกเลี่ยงการผสมพันธุ ขามชนิดกัน นอกจากนี้ อีกวิ ธีหนึ่งที่ สามารถใช ในการ จําแนก A. cerana และ A. nigrocincta คื อลักษณะของการปดหลอดรวงของผึ้งเพศผู (drone cell) คือฝาปดหลอดรวงผึ้งเพศผูของ A. cerana มีความนูนขึ้นและมีรูอยูตรงกลาง (ภาพที่ 1.22) ในขณะที่หลอดรวงผึ้งเพศผูของ A. nigrocincta ไมมีรูตรงกลางหลอด 4. A. cerana ผึ้งโพรงมีการกระจายอยูเกือบทั่วทุกประเทศในทวีปเอเชีย (ภาพที่ 1.23) ดังนั้น จึงมีชื่อสามัญวาผึ้งพันธุอาเซียน (Asian honey bee) หรือบางครั้งเรียกวา Eastern honey bee ปจจุบันสามารถจําแนกผึ้งโพรงออกเปน 4 ชนิดยอย ไดแก 4.1 A. cerana cerana หรือ ผึ้งโพรงจีน เปนผึ้งโพรงที่มีขนาดใหญที่สุด สีไม เขมเหมือนผึ้งโพรงไทย มีเขตแพรกระจายในประเทศจีนขึ้นไปถึงตอนเหนือทวีปเอเชีย 4.2 A. cerana indica หรือ ผึ้งโพรงอิน เดีย หรือ ผึ้งโพรงไทย มีขนาดเล็ก ที่สุด และมีสี เข ม พบกระจายทั่ ว ไปในประเทศอิ น เดี ย ศรี ลั ง กา ไทย อิ น โดจี น มาเลเซี ย และ อินโดนีเซีย 4.3 A. cerana japonica หรือ ผึ้งโพรงญี่ปุน มีเขตกระจายอยูตามเกาะญี่ปุน และทะเลจีนเหนือ ผึ้งโพรงญี่ปุนมีขนาดเล็กกวาผึ้งโพรงจีนเล็กนอยมีสีเขมกวาผึ้งจีน 4.4 A. cerana himalaya หรือ ผึ้งโพรงหิมาลัย พบกระจายอยูแถบเชิงเขา ของเทือกเขาหิมาลัย 18 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ ภาพที่ 1.22 หลอดรวงของผึ้งโพรง (A. cerana) เพศผู (ที่มา: ภาพโดย ปยมาศ นานอก โสภาลดาวัลย) ภาพที่ 1.23 การกระจายของผึ้งโพรง (A. cerana): 1) A. c. cerana, 2) A. c. indica, 3) A. c. himalaya, 4) A. c. japonica (ที่มา: Ruttner, 1988)  ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ 19 5. A. mellifera ผึ้ งพั นธุ (Western honey bee) เป น ผึ้ ง พื้ น เมื อ งของทวี ป แอฟริ กาและยุ โ รป นิยมนํามาเลี้ยงเปนอุตสาหกรรมเนื่องจากมี พฤติ กรรมไมดุ เลี้ยงงา ย สามารถผลิตน้ํ าผึ้งได มาก มีขนาดรังพอเหมาะและไมทิ้งรังงายเหมือนผึ้งโพรงไทย มีรายงานวาพบผึ้งพันธุมากกวา 26 ชนิด ยอย (subspecies) โดยผึ้งพันธุที่นิยมนํามาเลี้ยงเปนอุตสาหกรรมมี 4 ชนิดยอย (สิริวัฒน วงษศิริ, 2555) ไดแก 5.1 A. mellifera mellifera หรื อผึ้ ง พั น ธุ สี เข ม (dark bees) เป น ผึ้ ง พั น ธุ ยุโรป มีลําตัวขนาดใหญ ลิ้นสั้น ทองกวาง ขนยาว ลําตัวมีสีน้ําตาลเขมจนเกือบดํา ไมมีสีเหลืองเขมที่ ปลองทอง พบเลี้ยงมากที่สุดในประเทศรัสเซีย 5.2 A. mellifera ligustica หรือผึ้งพันธุอิตาเลียน (Italian bees) มีถิ่นเดิม อยูในประเทศอิตาลี มีทองยาวเรียว ขนาดลําตัวเล็กกวาผึ้งพันธุสีเขมเล็กนอยแตมีลิ้นที่ยาวกวา สี ของลําตัวออกสีน้ําตาลออนและสีเหลืองจนมีชื่อวาผึ้งสีเหลือง (yellow bees) ปจจุบันเปนผึ้งที่นิยม เลี้ยงกันทั่วโลกรวมถึงประเทศไทย เนื่องจากมีพฤติกรรมสงบ และตอยนอย 5.3 A. mellifera carnica หรือผึ้งพั น ธุ คารนิ โอลานส (Carniolans bees) เปนผึ้งที่นิยมเลี้ยงกันมากในประเทศเยอรมนี ฮังการี โรมาเนีย บัลแกเรีย อังกฤษ และสหรัฐอเมริกา มีลักษณะคลายผึ้งอิตาเลียนมาก ขนาดเทากัน มีทองเรียวและลิ้นยาวแตมีสีเขมกวาผึ้งอิตาเลียน บางทีจึงเรียกวาผึ้งสีเทา (grey bees) มีพฤติกรรมสงบไมดุมากนัก มีผูนํามาเลี้ยงในประเทศไทย เชนเดียวกัน 5.4 A. mellifera caucasica หรือผึ้งพั น ธุ คอเคเซียน (Caucasians bees) เปนผึ้งยุโรปแถบรัสเซียตอนใต เลี้ยงแพรหลายมากที่สุดในรัสเซียและทางตอนเหนือของประเทศจีน มีลักษณะคลายผึ้งพันธุคารนิโอลานสมาก แตลิ้นยาวกวาและมีสีเทาเขม นอกจากผึ้งที่สําคัญทั้ง 4 ชนิดยอยนี้แลว ยังมีผึ้ง A. mellifera ในทวีปแอฟริกาที่สําคั ญอี ก ชนิดยอยหนึ่งคือ A. mellifera scutellata หรือผึ้งพันธุแอฟริกัน (African honey bees) โดยในป ค.ศ. 1956 ไดมีการนําผึ้งชนิดนี้เขาไปทดลองเลี้ยงในประเทศบราซิล เนื่องจากเปนผึ้งที่ขยัน แตในระหวางการ ทดลองเลี้ยงนั้น ผึ้งสายพันธุแอฟริกันดังกลาวไดแยกรังออกไป ตอมาไดไปผสมพันธุกับผึ้งพันธุยุโรปที่ เลี้ยงกันอยูทั่วไปในประเทศบราซิล ทําใหเกิ ดผึ้ งสายพั นธุผสม (hybrids) ขึ้นมา เรียกผึ้งลูกผสมนี้วา Africanized bees ซึ่งเปนผึ้งที่ใหไขดก มีประชากรมาก ทําใหไดผลผลิตน้ําผึ้งในปริมาณมาก แตขอเสีย คือผึ้งลูกผสมดังกลาวมีนิสัยที่ดุมาก มีรายงานวาผึ้งลูกผสมนี้สามารถตอยสัตวเลี้ยงขนาดใหญและคน 20 ชีววิทยาของผึ้ง การเลี้ยงผึ้งและการอนุรักษ ตายได จึงเรียกผึ้งลูกผสมนี้วา ผึ้งเพชฌฆาต (killer bees) (Howard, 2012) จากงานวิจัยของ Suppasat et al. (2007) และ Rattanawannee et al. (2020) ยังไมพบวามีผึ้งเพชฌฆาตปรากฏในประเทศไทย 1.6 สรุป ผึ้งมีบทบาทความสําคัญตอสิ่งมีชีวิตและระบบนิเวศทั้งทางตรงและทางออม ซึ่งในปจจุบัน มีการใชประโยชนจากผึ้งในหลายดาน ไดแก การใชเปนอาหาร ยารักษาโรค การชวยถายเรณูใหกับ พื ช ดอก รวมถึ งการเลี้ย งเพื่อ เก็ บ ผลิ ตภั ณ ฑ จ ากผึ้ ง เพื่ อ จํา หนา ยสร างรายได ให กั บ ผูเลี้ ย ง ซึ่ ง ใน ประเทศไทยพบผึ้งในสกุลเอปส ทั้งหมด 5 ชนิด ไดแก ผึ้งหลวง (A. dorsata) ผึ้งโพรงไทยหรือผึ้ง โพรงอินเดีย (A. cerana) ผึ้งมิ้ม (A. florea) ผึ้งมิ้มดําหรือผึ้งมิ้มเล็กหรือผึ้งมาน (A. andreniformis) และผึ้ ง พันธุ (A. mellifera) โดยผึ้ ง 4 ชนิ ดแรกนั้ นเปน ผึ้งพื้ น เมื องของประเทศไทย แต ผึ้ งชนิ ด สุ ด ท า ยคื อ ผึ้ ง พั น ธุ เ ป น ชนิด ที่ มี ก ารนํ า เข า จากต า งประเทศเพื่ อ ใช ใ นอุ ต สาหกรรมการเลี้ ย งผึ้ ง เนื่องจากเปนผึ้งที่เลี้ยงงาย ใหน้ําผึ้งและผลิตภัณฑอื่นในปริมาณมาก การเรียนรูชีววิทยาของผึ้งใน ดานตางๆ จะทําใหสามารถใชประโยชนจากผึ้งควบคูไปกับการอนุรกั ษผึ้งอยางยั่งยืน ************************************************************************** คําถามทายบท 1. จงบอกลักษณะและวิธีการในการจําแนกผึ้งสกุล Apis 2. ผึ้งสกุล Apis จําแนกออกเปนกี่กลุม อะไรบาง