Islamic Educational Activities of Imams

ﺁﻣﻮﺧﺘﮕﺎﻥ ﻣﻜﺘﺐ ﺍﺋﻤﻪ ﺍﺷﺨﺎﺻﻲ ﺍﺯ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭ ﻭ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﻳﺎ ﻧﮋﺍﺩﻫﺎ ﻭ ﻣﻠﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﺘﻌﺪﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺩﻳﺎﻥ ﻭ ﻣﺬﺍﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ -- ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻭ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ، ﺷﻴﻌﻪ ﻭ ﻏﻴﺮﺷﻴﻌﻪ- ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺍﺯ ﻓﺮﺍﮔﻴﺮ ﺷﺪﻥ ﻓﻌﺎﻳﺖ ﻫﺎﻱ ﺁﻣﻮﺯﺷﻲ ﺍﻣﺎﻣﺎﻥ ﺩﺍﺭﺩ. ﺑﻲ ﺷﻚ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻫﺎﻱ ﺍﺋﻤﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﻋﻠﻮﻡ ﺩﻳﻨﻲ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻣﺘﻜﻔﻞ...

ﺁﻣﻮﺧﺘﮕﺎﻥ ﻣﻜﺘﺐ ﺍﺋﻤﻪ ﺍﺷﺨﺎﺻﻲ ﺍﺯ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭ ﻭ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﻳﺎ ﻧﮋﺍﺩﻫﺎ ﻭ ﻣﻠﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﺘﻌﺪﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺩﻳﺎﻥ ﻭ ﻣﺬﺍﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ -- ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻭ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ، ﺷﻴﻌﻪ ﻭ ﻏﻴﺮﺷﻴﻌﻪ- ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺍﺯ ﻓﺮﺍﮔﻴﺮ ﺷﺪﻥ ﻓﻌﺎﻳﺖ ﻫﺎﻱ ﺁﻣﻮﺯﺷﻲ ﺍﻣﺎﻣﺎﻥ ﺩﺍﺭﺩ. ﺑﻲ ﺷﻚ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻫﺎﻱ ﺍﺋﻤﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﻋﻠﻮﻡ ﺩﻳﻨﻲ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻣﺘﻜﻔﻞ ﺩﺍﻧﺶ ﻫﺎﻱ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻭ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻤﻲ ﺩﺍﻧﺴﺘﻨﺪ ﺯﻳﺮﺍ ﻫﺪﻑ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺁﻧﺎﻥ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻫﺎ ﻧﻬﺎﺩﻳﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻭ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻮﺩﻩ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﺁﻥ ﻃﺒﻌﺎ ﺩﻳﮕﺮ ﺩﺍﻧﺶ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻭ ﺭﺷﺪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ. ﺩﺭ ﻫﻤﻴﻦ ﺭﺍﺳﺘﺎ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺭﻭﺵ ﻫﺎﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﻣﺎﻣﺎﻥ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺭﻭﺵ ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ ﻗﺮﺍﻥ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ، ﺗﻮﺟﻪ ﺩﺍﺩﻥ ﻭ ﺩﻋﻮﺕ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻭ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺩﺭ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻭ ﺟﻬﺎﻥ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺩﺭ ﺳﺨﻨﺮﺍﻧﻲ ﻫﺎﻱ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﻠﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼ ﻡ ﺩﺭ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﻭ ﻳﺎ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻣﻔﻀﻞ -- ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﺎﺕ ﺍﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺧﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ- ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﺍﺳﺖ 109. \- 2 ﻧﻬﻀﺖ ﻛﺘﺎﺏ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺘﺎﺏ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻋﻠﻤﻲ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻭﺳﻴﻠﻪ ﺣﻔﻆ ﻋﻠﻮﻡ ﻭ ﻣﻮﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺩﺍﻧﺶ ﻭ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎﺕ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻲ ﺭﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﺑﺮﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ ﻭ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻛﻪ ﻭﻇﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﺳﻼﻡ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺑﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻫﺎ ﺩﺭ ﻫﻤﻪ ﺯﻣﺎﻥ ﻫﺎ ﻭ ﻣﻜﺎﻥ ﻫﺎ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻫﺎﻱ ﺍﻛﻴﺪ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﺻﺤﺎﺑﺶ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲ ﻛﺮﺩ ﺑﺎ ﺍﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺩﺭ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻗﺮﺍﺭ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ. ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺁﻳﺎﺕ ﻗﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺍﻧﺪﻳﺸﻪ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺩﺭ ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺎﻱ ﺩﺍﺷﺖ ﭼﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎﻥ ﺑﺎ ﻧﺰﻭﻝ ﺁﻳﺎﺕ ﺍﻟﻬﻲ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﺍﺯ 109 ­ ﻧﮏ: ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺑﻼﻏﻪ ٬ ﺧﻁﺑﻪ 165 ﻭ 155 ﻭ ﻧﮏ: ﮐﺗﺎﺏ ﺷﮕﻔﺗﯽ ﻫﺎﯼ ﺟﻬﺎﻥ ﺁﻓﺭﻳﻧﺵ ﻳﺎ ﺗﺭﺟﻣﻪ ﺗﻭﺣﻳﺩ ﻣﻔﺿﻝ ﻣﻧﺳﻭﺏ ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ ﻋﻠﻳﻪ ﺍﻟﺳﻼﻡ. 25 ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎﻝ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎﻥ ﺩﻭﺭﻩ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺣﻀﻮﺭ ﺍﺋﻤﻪ ﻭ ﺁﻏﺎﺯ ﺩﻭﺭﻩ ﻏﻴﺒﺖ ﺍﻣﺎﻡ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻱ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻛﺘﺐ ﻣﺮﺟﻊ ﻓﻘﻴﻬﺎﻥ ﻭ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺖ. ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﺁﻣﻮﺯﺷﻲ ﺍﺋﻤﻪ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮﻩ ﻋﻠﻤﻲ ﻭ ﺑﻪ ﺩﻭﺭ ﺍﺯ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﻫﺎﻱ ﺷﻚ ﻭ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺎﺱ، ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺍﻇﻬﺎﺭ ﻧﻈﺮﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺩﺍﻧﺎﻳﻲ ﻭ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺭﺍﺋﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﺎﻱ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻭ ﺑﺪﻭﻥ ﺑﻨﻴﺎﻥ ﻣﻲ ﻧﺪﺍﺭﻳﺪ ﺍﺯ ﭘﺎﺳﺦ ﺩﺍﺩﻥ ﺩﻭﺭﻱ ﻛﻨﻴﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﺑﺎﻗﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺳﻔﺎﺭﺵ ﻓﺮﻣﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﺯ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺁﻥ ﭼﻪ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﺍﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻃﻔﺮﻩ ﺭﻓﺘﻦ ﻳﺎ ﻓﺮﺍﺭ ﺍﺯ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺩﺍﺩﻥ ﺑﻪ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻭ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ ﺍﺳﺖ. ﻛﻪ ﻫﺮ ﺁﻥ ﭼﻪ ﺭﺍ ﻣﻲ ﺷﻨﻮﺩ ﺑﺎﺯﮔﻮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ \" ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻫﺎﻱ ﺧﻮﺩ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻧﻤﻲ ﺯﺩﻩ ﺍﺳﺖ 114. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺍﺯ ﺩﻳﺪ ﭘﻴﺸﻮﺍﻳﺎﻥ ﺩﻳﻦ ﺍﺳﻼﻡ، ﺍﻭﻟﻴﻦ ﮔﺎﻡ ﺩﺭ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺠﻬﺰ ﺷﺪﻥ ﺑﻪ ﺩﺍﻧﺶ ﻭ ﻋﻠﻢ ﻛﺎﻓﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻳﻦ، ﺟﺰ ﺑﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺑﺴﺘﻦ ﺭﻭﺵ ﻫﺎﻱ ﻛﺎﺭﺁﻣﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﺩ. ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻭ ﻛﺎﺭﺁﻣﺪﺗﺮﻳﻦ ﺭﻭﺵ ﻫﺎﻱ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﭘﺮﺳﺶ ﮔﺮﻱ ﺍﺳﺖ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺍﻱ ﺩﺭ ﺫﻫﻦ ﺷﺨﺺ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺍﻧﮕﻴﺰﻩ ﻻﺯﻡ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﺩﺭ 113 ­ ﺑﻪ ﺑﺭﺧﯽ ﺍﺋﻣﻪ ﻳﺎ ﺑﺯﺭﮔﺎﻥ ﻧﺳﺑﺕ ﺩﺍﺩﻩ ﺷﺩﻩ ﺍﺳﺕ ﮐﻪ ﻓﺭﻣﻭﺩﻧﺩ:\" ﻻ ﺍﺩﺭﯼ ﻧﺻﻑ(ﺛﻠﺙ )ﺍﻟﻌﻠﻡ.\" 114 ­ \"ﻣﻥ ﺍﻓﺗﯽ ﺍﻟﻧﺎﺱ ﺑﻐﻳﺭ ﻋﻠﻡ ﻭ ﻫﺩﯼ ﻟﻌﻧﺗﻪ ﺍﻟﻣﻼﺋﮑﻪ ﺍﻟﺭﺣﻣﻪ ﻭ ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺍﻟﻌﺫﺍﺏ.\"­ ﮐﻠﻳﻧﯽ ٬ ﺍﺻﻭﻝ ﮐﺎﻓﯽ 42 / 1 ٬ ﻭ ﺷﻬﻳﺩ ﺛﺎﻧﯽ ٬ ﻣﻧﻳﻪ ﺍﻟﻣﺭﻳﺩ 283 ٬ 27 ﺍﺳﻼﻡ ﭘﻴﺮﻭﺍﻥ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻮﺭﻛﻮﺭﺍﻧﻪ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ ﻭ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﺍﺯ ﺗﻌﺼﺒﺎﺕ ﺑﻲﺟﺎ ﺑﺮ ﺣﺬﺭ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﻭ ﺑﺮ ﭘﻴـﺮﻭﻱ ﺍﺯ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﺩﻋﻮﺕ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ 116. ﻗﺮﺁﻥ ﺣﺘﻲ ﺩﺭ ﻣﻘﺎﻡ ﻣﻌﺎﺭﺿﻪ ﺑﺎ ﻛﻔﺎﺭ، ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑـﻪ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﺑﺮﻫـﺎﻥ ﺩﻋـﻮﺕ ﻛـﺮﺩﻩ ﺍﺳـﺖ ﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﺑﺎ ﺍﻫﻞ ﻛﺘﺎﺏ، ﺑﻪ ﺟﺪﺍﻝ ﺍﺣﺴﻦ ﺩﻋﻮﺕ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ 117. ﺑﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﺍﺳـﺎﺱ ﺍﻣـﺎﻡ ﺻـﺎﺩﻕ(ﻉ) ﺩﺭ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺍﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ، ﺟﺪﺍﻝ ﺍﺣﺴﻦ ﻭ ﺟﺪﺍﻝ ﻏﻴﺮ ﺍﺣﺴﻦ ﺭﺍ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻓﺮﻣﻮﺩﻩﺍﻧﺪ. 118 ﺟﺪﺍﻝ ﻏﻴﺮ ﺍﺣﺴـﻦ، ﻃﺒـﻖ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺍﻣﺎﻡ(ﻉ)، ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻭﻥ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﻃﺮﻑ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺭﺍ ﺭﺩ ﻛﻨﻴﻢ ﻭ ﻳﺎ ﺣﻘﻲ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺍﻭ ﻣﻨﻜﺮ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﺩﺍ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻛﻨﺪ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎ ﻣﺜﻞ ﺍﻭ ﻫﺴﺘﻴﻢ؛ ﺍﻭ ﺣﻘﻲ ﺭﺍ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺎ ﺣﻖ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺭﺍ. ﺩﺭﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺮﻭﻱ ﺍﺯ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻗﺮﻭﻥ ﺍﻭﻟﻴﻪ ﻫﺠﺮﻱ، ﺑﺤﺚ ﺁﺯﺍﺩ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻭﺍﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻕ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻭ ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﻭ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﻣﺮﻱ ﺭﺍﻳﺞ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﻓﺮﺍﺩﻱ ﻧﻈﻴﺮ ﺍﺑﻦ ﺍﺑﻲ ﺍﻟﻌﻮﺟﺎء ﺯﻧﺪﻳﻖ ﺩﺭ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺭﻓـﺖ ﻭ ﺁﻣـﺪ ﻣـﻲ ­ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺷﺒﻬﺎﺕ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻣﻄﺮﺡ ﻣﻲﻧﻤﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺍﺳﺘﺪﻻﻝ ﺑﻪ ﺩﻓﻊ ﺁﻥ ﺷﺒﻬﺎﺕ ﻣﻲﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻨﺪ. ﻳﻚ ﺑﺎﺭ ﺁﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺟﻮﺍﺏ ﻣﻲﺩﻫﻢ. ﻳﻚ ﻋﺮﺏ ﻳﻬﻮﺩﻱ ﻓﺮﻳﺎﺩ ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺍﻱ ﻣﺪﻋﻲ ﺟﺎﻫﻞ ﻭ ﺍﻱ ﻣﻘﻠﺪ ﻧﻔﻬﻢ ﻣﻦ ﺳﺆﺍﻻﺗﻲ ﺩﺍﺭﻡ، ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮﺍﺏ ﺩﻫﻲ. ﺍﺻﺤﺎﺏ ﻭ ﺷﻴﻌﻴﺎﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﻋﻠﻲ(ﻉ) ﺑﭙﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺳﺮﺟﺎﻳﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ، ﺣﻀـﺮﺕ ﻓﺮﻣـﻮﺩ: ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﺎ ﺯﻭﺭ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻥ ﺣﺠﺞ ﺍﻟﻬﻲ ﺭﺍ ﺍﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮﺩ ﻭ ﺑﺮﺍﻫﻴﻦ ﺧﺪﺍ ﺭﺍ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﺧﺖ 119. ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮﺕ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ: »ﻫـﺮ ﭼﻪ ﺩﺭ ﺩﻝ ﺩﺍﺭﻱ ﺑﮕﻮ«. \- 116 \" ﻭ ﻻﺗﻘﻒ ﻣﺎ ﻟﻴﺲ ﻟﻚ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ \... \" (ﺍﺳﺮﺍء ( 36 ، ﻭ \" ﻭ ﺍﺫﺍ ﻗﻴﻞ ﻟﻬﻢ ﺍﺗﺒﻌﻮﺍ ﻣﺎ ﺍﻧﺰﻝ ﺍﷲ ﻗﺎﻟﻮﺍ ﺑﻞ ﻧﺘﺒﻊ ﻣﺎ ﺍﻟﻔﻴﻨﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﺁﺑﺎﺋﻨﺎ، ﺍﻭ ﻟﻮ ﻛﺎﻥ ﺁﺑﺎﺋﻬﻢ ﻻ ﻳﻌﻘﻠﻮﻥ ﺷﻴﺌﺎً ﻭ ﻻ ﻳﻬﺘﺪﻭﻥ \" (ﺑﻘﺮﻩ ( 170 ، (ﭼﻮﻥ ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪﺍ ﻧﺎﺯﻝ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﭘﻴﺮﻭﻱ ﻛﻨﻴﺪ، ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻪ، ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺭﺍﻫﻲ ﻣﻲﺭﻭﻳﻢ ﻛﻪ ﭘﺪﺭﺍﻧﻤﺎﻥ ﻣﻲﺭﻓﺘﻨﺪ، ﺣﺘﻲ ﺍﮔﺮ ﭘﺪﺭﺍﻧﺸﺎﻥ ﺑﻲﺧﺮﺩ ﻭ ﮔﻤﺮﺍﻩ ﺑﻮﺩﻩﺍﻧﺪ). \- 117 \" ﻭ ﻻﺗﺠﺎﺩﻟﻮﺍ ﺍﻫﻞ ﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺍﻻ ﺑﺎﻟﺘﻲ ﻫﻲ ﺍﺣﺴﻦ\... \" (ﻋﻨﻜﺒﻮﺕ ( 46 ، (ﺑﺎ ﺍﻫﻞ ﻛﺘﺎﺏ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ ﻭﺟﻪ ﻣﺠﺎﺩﻟﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ (\... \- 118 ﻃﺒﺮﺳﻲ، ﺍﻻﺣﺘﺠﺎﺝ. 22 - 21 / 1 ، 119 ­ ﻣﺠﻠﺴﯽ ٬ ﺑﺤﺎﺭﺍﻻﻧﻮﺍﺭ 231 / 57 ٬ ­. 232 29 ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺎﺗﻮﺍﻧﻲ ﺍﺷﺮﺍﻑ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﺳﺮﻛﺮﺩﻛﺎﻥ ﻣﺸﺮﻛﺎﻥ ﺩﺭ ﻧﺎﺑﻮﺩ ﻛﺮﺩﻥ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻭ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻭ ﺷﻜﺴﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﺘﻌﺪﺩﺷﺎﻥ ﺩﺭ ﺟﻨﮓ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﺭﺍﻩ ﺍﻧﺪﺍﺧﺘﻨﺪ ، 122 ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ، ﺑﻪ ﺗﺪﺭﻳﺞ ﺍﺳﻼﻡ ﺭﺍ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺑﺮ ﺭﻫﺒﺮﻱ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪﺍ ﮔﺮﺩﻥ ﻧﻬﻨﺪ 123. ﺍﻭﺝ ﺭﻭﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﺵ ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﻃﻮﺍﻳﻒ ﻭ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮﺏ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮﻱ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﻛﺜﺮ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺑﺎ ﺍﺭﺳﺎﻝ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺰﺩ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ(ﺹ) ﺩﺭ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪﻱ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺩﻳﻦ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﺭﻫﺒﺮﻱ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﺭﺍ ﺍﻋﻼﻡ ﻣﻲ ﻛﺮﺩﻧﺪ. ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺍﺳﺎﺱ ﺍﻳﻦ ﺳﺎﻝ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﻋﺎﻡ ﺍﻟﻮﻓﻮﺩ - ﻳﺎ ﺳﺎﻝ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ- ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ(ﺹ) ﺑﺮﺍﻱ ﺗﺮﻭﻳﺞ ﺍﺳﻼﻡ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻡ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺏ ﺷﻴﻮﻩ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﻲ ﺑﺴﺖ. ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎﻱ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ ﺑﺎ ﺯﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻣﺴﺎﻓﺮﺍﻧﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺷﻬﺮﻫﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺁﻣﺪﻧﺪ 124 ﺍﺯ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﻫﺎﻱ ﺗﺮﻭﻳﺠﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺳﻴﺰﺩﻩ ﺳﺎﻝ ﻧﺒﻮﺕ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﻜﻪ ﺑﻮﺩ. ﻣﻬﺎﺟﺮﺕ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ ﺍﺯ ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻭﺍﻳﻞ 122 ­ ﺳﺭﮐﺭﺩﮔﺎﻥ ﻣﺷﺭﮐﺎﻥ ﻋﺭﺑﺳﺗﺎﻥ ﻭ ﺑﻪ ﺧﺻﻭﺹ ﺑﺯﺭﮔﺎﻥ ﺷﻬﺭ ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺍﻧﮕﻳﺯﻩ ﻫﺎ ﻭ ﺍﻫﺩﺍﻑ ﻣﺧﺗﻠﻑ ﺑﻪ ﺩﺷﻣﻧﯽ ﻭ ﺳﺗﻳﺯ ﺑﺎ ﺭﺳﻭﻝ ﺧﺩﺍ(ﺹ) ﺑﺭﺁﻣﺩﻧﺩ ﻭ ﺑﺭﺍﯼ ﺍﺯ ﻣﻳﺎﻥ ﺑﺭﺩﻥ ﺁﻥ ﺣﺿﺭﺕ ﻭ ﭘﻳﺭﻭﺍﻧﺵ ﺑﻪ ﮐﺎﺭﻫﺎﯼ ﮔﻭﻧﺎﮔﻭﻧﯽ ﺩﺳﺕ ﺯﺩﻧﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺟﻣﻠﻪ ﺣﻣﻼﺕ ﻧﻅﺎﻣﯽ ﺑﻭﺩ ﮐﻪ ﻋﻠﻳﻪ ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎﻥ ﺗﺭﺗﻳﺏ ﻣﯽ ﺩﺍﺩﻧﺩ. ﻣﺷﺭﮐﺎﻥ ﺩﺭ ﺍﻳﻥ ﺟﻧﮓ ﻫﺎ ﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﺷﻬﺭ ﻣﺩﻳﻧﻪ ﻳﻭﺭﺵ ﻣﯽ ﺑﺭﺩﻧﺩ ­ ﻣﺎﻧﻧﺩ ﺟﻧﮓ ﻫﺎﯼ ﺑﺩﺭ ﻭ ﺍﺣﺩ ﻭ ﺧﻧﺩﻕ­ ﻭ ﮔﺎﻩ ﮔﺭﻭﻩ ﻫﺎ ﻭ ﻁﻭﺍﻳﻑ ﻣﺳﻠﻣﺎﻥ ﺭﺍ ﻣﻭﺭﺩ ﻫﺟﻭﻡ ﻭ ﻏﺎﺭﺕ ﻗﺭﺍﺭ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﮐﺷﺗﺎﺭ ﺍﻳﺷﺎﻥ ﻣﯽ ﭘﺭﺩﺍﺧﺗﻧﺩ ﻣﺎﻧﻧﺩ ﻭﺍﻗﻌﻪ ﺭﺟﻳﻊ ﻭ ﺑﺋﺭ ﻣﻌﻭﻧﻪ. ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﭼﻳﺳﺗﯽ ﻭ ﭼﮕﻭﻧﮕﯽ ﺟﻧﮓ ﻫﺎﯼ ﺯﻣﺎﻥ ﺭﺳﻭﻝ ﺧﺩﺍ (ﺹ)ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻧﻳﺩ ﺑﻪ: ﻣﺣﻣﺩ ﺍﺑﺭﺍﻫﻳﻡ ﺁﻳﺗﯽ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﭘﻳﺎﻣﺑﺭ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﺭﺳﻭﻝ ﺟﻌﻔﺭﻳﺎﻥ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺳﻳﺎﺳﯽ ﺍﺳﻼﻡ ﻭ ﺍﺻﻐﺭ ﻣﻧﺗﻅﺭﺍﻟﻘﺎﺋﻡ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﺳﻼﻡ ﺗﺎ ﺳﺎﻝ ﭼﻬﻝ ﻫﺟﺭﯼ. 123 ­ ﻻﺯﻡ ﺑﻪ ﺗﻭﺿﻳﺢ ﺍﺳﺕ ﮐﻪ ﺷﻳﻭﻩ ﭘﻳﺎﻣﺑﺭ ﺍﮐﺭﻡ ﺑﺭﺍﯼ ﮔﺳﺗﺭﺵ ﺍﺳﻼﻡ ﻫﻣﺎﻥ ﮔﻭﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺩﺍﻭﻧﺩ ﺗﻭﺻﻳﻪ ﮐﺭﺩﻩ ﺑﻭﺩ (ﺍﺩﻉ ﺍﻟﯽ ﺳﺑﻳﻝ ﺭﺑﮏ ﺑﺎﻟﺣﻣﮑﻪ ﻭ ﺍﻟﻣﻭﻋﻅﻪ ﺍﻟﺣﺳﻧﻪ ﻭ ﺟﺎﺩﻟﻬﻡ ﺑﺎﻟﺗﯽ ﻫﯽ ﺍﺣﺳﻥ ﺍﻥ ﺭﺑﮏ ﻫﻭ ﺍﻋﻠﻡ ﺑﻣﻥ ﺿﻝ ﻋﻥ ﺳﺑﻳﻠﻪ ﻭ ﻫﻭ ﺍﻋﻠﻡ ﺑﺎﻟﻣﻬﺗﺩﻳﻥ­ ﻧﺣﻝ 125 ­ ( ﺗﺑﻠﻳﻎ ﻭ ﺗﺭﻭﻳﺞ ﺁﻣﻭﺯﻩ ﻫﺎﯼ ﻓﻁﺭﯼ ﻭ ﺍﻟﻬﯽ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻭﺩ ﻭ ﺍﺳﺎﺳﺎ ﺁﻥ ﺣﺿﺭﺕ ﺑﺭﺍﯼ ﺗﻭﺳﻌﻪ ﺩﻳﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺯ ﺳﻼﺡ ﻭ ﻧﺑﺭﺩ ﺍﺳﺗﻔﺎﺩﻩ ﻧﮑﺭﺩ. ﻣﺎﻫﻳﺕ ﻭ ﮐﻳﻔﻳﺕ ﻧﺑﺭﺩﻫﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺭﺳﻭﻝ ﺧﺩﺍ (ﺹ) ﺭﻭﯼ ﺩﺍﺩ ﺧﻭﺩ ﺑﻬﺗﺭﻳﻥ ﮔﻭﺍﻩ ﺑﺭ ﺍﻳﻥ ﻣﻁﻠﺏ ﺍﺳﺕ ﭼﺭﺍ ﮐﻪ ﺍﻳﻥ ﻧﺑﺭﺩﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻧﻅﻭﺭ ﺩﻓﺎﻉ ﺩﺭ ﺑﺭﺍﺑﺭ ﺗﻬﺎﺟﻣﺎﺕ ﺩﺷﻣﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﺣﺭﻳﻡ ﻣﺳﻠﻣﻳﻥ ﻭ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻧﻅﻭﺭ ﺗﻧﺑﻳﻪ ﻭ ﻣﺟﺎﺯﺍﺕ ﭘﻳﻣﺎﻥ ﺷﮑﻧﺎﻥ ﻭ ﺧﻼﻓﮑﺎﺭﺍﻥ ﺍﺗﻔﺎﻕ ﻣﯽ ﺍﻓﺗﺎﺩ. 124 ­ ﻧﮏ: ﺍﺑﻥ ﻫﺷﺎﻡ ٬ ﺍﻟﺳﻳﺭﻩ ﺍﻟﻧﺑﻭﻳﻪ 87 / 1 ٬ ﻭ ﺁﻳﺗﯽ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﭘﻳﺎﻣﺑﺭ ﺍﺳﻼﻡ. 148 ٬ ﺭﺳﻭﻝ ﺧﺩﺍ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ﺩﻫﻡ ﺑﻌﺛﺕ ﺑﻪ ﺷﻬﺭ ﻁﺎﺋﻑ ﮐﻪ ﻧﺯﺩﻳﮏ ﺗﺭﻳﻥ ﺷﻬﺭ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﻭﺩ ﺳﻔﺭ ﮐﺭﺩ ﻭ ﻁﯽ ﺳﻪ ﺭﻭﺯ ﺍﻗﺎﻣﺎﺕ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺷﻬﺭ ﻣﺭﺩﻡ ﺁﻥ ﺟﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺩﻳﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﮐﻪ ﺯﺍﻳﺭﺍﻥ ﺑﺭﺍﯼ ﺯﻳﺎﺭﺕ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺑﻪ ﻭ ﺑﺕ ﻫﺎﻳﺷﺎﻥ ﺍﺯ ﺷﻬﺭﻫﺎ ﻭ ﻧﻭﺍﺣﯽ ﻣﺧﺗﻠﻑ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽ ﺁﻣﺩﻧﺩ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺩﻳﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﻓﺭﺍﺑﺧﻭﺍﻧﺩ. ﺍﻳﻥ ﺗﻼﺵ ﻫﺎﯼ ﭘﻳﺎﻣﺑﺭ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﻳﺕ ﺑﺎ ﺍﺳﻼﻡ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﻣﺭﺩﻡ ﺷﻬﺭ ﻳﺛﺭﺏ­ ﮐﻪ ﺑﻌﺩﻫﺎ ﻣﺩﻳﻧﻪ ﺍﻟﻧﺑﯽ ﺧﻭﺍﻧﺩﻩ ﺷﺩ­ ﻧﺗﻳﺟﻪ ﺩﺍﺩ.ﻫﻣﭼﻧﻳﻥ ﺩﺭ ﻓﺻﻭﻝ ﻣﻌﻳﻧﯽ ﺍﺯ ﺳﺎﻝ ﮐﺎﺭﻭﺍﻥ ﻫﺎﯼ ﺑﺎﺯﺭﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺭ ﻣﮑﻪ ﻣﯽ ﺭﺳﻳﺩﻧﺩ ﮐﻪ ﮔﺭﺩﺁﻣﺩﻥ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺩﺭ ﻳﮏ ﺯﻣﺎﻥ ﺩﺭ ﺷﻬﺭ ﻣﮑﻪ ﻓﺭﺻﺕ ﻣﻧﺎﺳﺑﯽ ﺑﺭﺍﯼ ﻓﻌﺎﻟﻳﺕ ﻫﺎﯼ ﺗﺭﻭﻳﺟﯽ ﭘﻳﺎﻣﺑﺭ ﺑﻭﺩ. 33 ﺳﺎﻝ ﭼﻬﺎﺭﺩﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﺭﻭﻱ ﺩﺍﺩ ﺧﻮﺩ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﻫﺎ ﻭ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮﺍﺕ ﻭ ﺗﺤﻮﻻﺕ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻧﺸﺮ ﺩﻳﻦ ﺍﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﺍﻋﺰﺍﻡ ﻣﺒﻠﻐﺎﻥ ﻭ ﻣﻌﻠﻤﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺍﻗﺪﺍﻡ ﻣﻲ ﻧﻤﻮﺩ ﺗﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻭ ﺁﻳﺎﺕ ﻗﺮﺍﻧﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﮔﻮﺵ ﻫﻤﮕﺎﻥ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ. ﻃﻲ ﺩﻩ ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﻛﺮﻡ ﺩﺭ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮﺩ ﺑﺎﺭﻫﺎ ﻣﺒﻠﻐﺎﻥ ﻭ ﻣﻌﻠﻤﺎﻥ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻭﻫﻲ ﻭ ﺍﻧﻔﺮﺍﺩﻱ ﺑﻪ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﻭ ﺷﻬﺮﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭ ﻭ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﺩﺭ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﺭﻭﺍﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪﻛﻪ ﺩﺭ ﻛﻨﺎﺭ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺧﻄﺮﻫﺎ ﻭ ﺁﺳﻴﺐ ﻫﺎﻳﻲ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎﻥ ﻣﻲ ﺧﺮﻳﺪﻧﺪ 125. ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ(ﺹ) ﺑﺮﺍﻱ ﺍﺷﺎﻋﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﺧﺎﺭﺝ ﺍﺯ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻋﺮﺏ ﻧﻴﺰ ﺍﻗﺪﺍﻣﺎﺗﻲ ﺩﺍﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﻱ ﻫﻤﺎﻥ ﺍﺻﻮﻝ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﻭ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺩﺭﺑﺎﺭﻛﺸﻮﺭﻫﺎﻱ ﻫﻤﺠﻮﺍﺭ ﺭﻭﺍﻧﻪ ﻛﺮﺩ ﺗﺎ ﺍﻗﻮﺍﻡ ﻭ ﻃﻮﺍﻳﻒ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻭ ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮﻩ ﻣﻮﺭﺩ ﺧﻄﺎﺏ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ. ﭘﻴﺎﻡ ﻛﻠﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ، ﺩﻋﻮﺕ ﺩﺭ ﭘﻲ ﻧﺪﺍﺷﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ﻫﺎﻱ ﺑﻌﺪ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ، ﺍﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﻧﺸﺪ. \- 2 ﮔﺴﺘﺮﺵ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺧﻠﻔﺎء ﭘﺲ ﺍﺯ ﺭﺣﻠﺖ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ(ﺹ) ﻭ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﺯﻣﺎﻣﺪﺍﺭﻱ ﺍﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﺍﺑﻲ ﻗﺤﺎﻓﻪ، ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺪﻳﺪﻱ ﺩﺭ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺁﻣﺪﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺷﻬﺮﺕ ﻳﺎﻓﺖ. ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺍﺯ ﺳﺎﻝ ﺩﻭﻡ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺍﺑﻮﺑﻜﺮ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺎﻣﻭﺭﻳﺕ ﺧﻭﺩ ﺑﻪ ﺩﺳﺕ ﻗﺑﺎﻳﻝ ﻣﺷﺭﮎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎﺩﺕ ﺭﺳﻳﺩﻧﺩ. -- ﻧﮏ: ﺍﺑﻥ ﺳﻌﺩ ٬ ﺍﻟﻁﺑﻘﺎﺕ ﺍﻟﮑﺑﺭﯼ 78 / 2 ٬ ﻭ ﺁﻳﺗﯽ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﭘﻳﺎﻣﺑﺭ ﺍﺳﻼﻡ. 356 ٬ 34 ﺣﺴﻨﻠﻮ ﺩﺭ ﺁﺫﺭﺑﺎﻳﺠﺎﻥ ﻏﺮﺑﻲ ﻭ ﺗﭙﻪ ﻫﺎﻱ ﻣﺎﺭﻟﻴﻚ ﺩﺭﮔﻴﻼﻥ ﺑﺎ 5000 ﺳﺎﻝ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺩﺭ ﺁﻏﺎﺯ ﻋﺼﺮ ﻓﻠﺰﺍﺕ ﺩﺭ ﻓﻼﺕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻓﻌﺎﻝ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺭﺯﺷﻤﻨﺪﻱ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﻇﺮﻭﻑ ﻭ ﺍﺑﺰﺍﺭﻫﺎﻱ ﻓﻠﺰﻱ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﺍﻧﺪ. ﻋﻴﻼﻡ ﺟﻮﺍﻥ ﺗﺮﻳﻦ ﻭ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻓﻼﺕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻭﺭﻭﺩ ﺁﺭﻳﺎﺋﻴﺎﻥ ﺩﺭ ﺟﻨﻮﺏ ﻏﺮﺑﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺰﺭﮒ ﻭ ﻛﻬﻨﺴﺎﻝ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ. ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺍﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﺩﺭ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺷﻬﺮ ﺷﻮﺵ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ 138. ﻭﺭﻭﺩ ﺁﺭﻳﺎﺋﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﻓﻼﺕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ 3000 ﺳﺎﻝ ﻗﺒﻞ ، ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻝ ﺑﺰﺭﮔﻲ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺷﺪ.ﺁﺭﻳﺎﺋﻴﺎﻥ ﻛﻪ ﺧﻮﺩ ﻃﻮﺍﻳﻒ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺪﺭﻳﺞ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﻣﺪﺗﻲ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻳﻜﭙﺎﺭﭼﻪ ﻭ ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ ﺭﺍ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺗﻤﺪﻥ ﻫﺎﻱ ﻣﺤﻠﻲ ﻭ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮﻭﺍﻳﻲ ﻣﻨﺸﺎء ﺩﺳﺘﺎﻭﺭﺩﻫﺎﻱ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻗﻄﻊ ﻧﻘﺶ ﺗﻚ ﺗﻚ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺍﺯ ﺻﻨﻌﺖ ﮔﺮ ﻭ ﭘﻴﺸﻪ ﻭﺭ ﺗﺎ ﺳﻨﮓ ﺗﺮﺍﺵ ﻭ ﻣﻌﻤﺎﺭ ﺩﺭ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻥ ﺍﻳﻦ ﺩﺳﺘﺎﻭﺭﺩﻫﺎ ﺍﻧﻜﺎﺭ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﮔﻔﺖ ﻧﻘﺶ ﺍﺻﻠﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻫﻤﻴﻦ ﺍﻗﺸﺎﺭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺍﺯ ﺩﺳﺘﺎﻭﺭﺩﻫﺎﻱ ﻣﻬﻢ ﺩﻭﺭﻩ ﺁﺭﻳﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻋﻤﺮﺍﻧﻲ ﻭ ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﻏﻠﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﻭ ﺑﻴﺸﺎﭘﻮﺭ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﺫﻛﺮ ﻛﺮﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭﻫﺎ ﻭ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻫﺎﻱ ﻣﻤﺘﺎﺯ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻇﻬﻮﺭ ﻭ ﺗﺒﻠﻮﺭ ﺗﻮﺍﻧﻤﻨﺪﻱ ﻫﺎﻱ ﻣﻌﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪﺍﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﻫﻨﻮﺯ ﭘﺲ ﺍﺯ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ 39 ﺳﺎﻝ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺑﺨﺸﻲ ﺍﺯ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻭ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺩﺭﻣﻴﺎﻥ ﺍﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎﻱ ﺗﺨﺖ ﻣﺮﺩﻣﺎﻧﻲ ﺍﺯ ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻳﻚ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻘﺘﺪﺭ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺷﺎﻫﻜﺎﺭﻫﺎﻳﻲ ﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﺩﻭﺭﻩ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺩﺭ ﺑﻨﺎﻫﺎﻱ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﭼﻮﻥ ﺍﻳﻮﺍﻥ ﻣﺪﺍﺋﻦ(ﻳﺎ ﻃﺎﻕ ﻛﺴﺮﻱ) ﻭ ﻛﺎﺥ ﺍﺭﺩﺷﻴﺮ( ﻓﻴﺮﻭﺯﺁﺑﺎﺩ ﻓﺎﺭﺱ) ﺧﻮﺩﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﺗﻌﺪﺍﺩ، ﺍﺑﻌﺎﺩ ﻭ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﺷﮕﻔﺖ ﺁﻭﺭﻧﺪ ﻭ ﺍﻳﻦ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻣﻬﺎﺭﺕ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﻤﻨﺪﻱ ﺳﺎﺯﻧﺪﮔﺎﻥ ﭘﻠﻬﺎ، ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﻳﻦ ﺍﻳﻦ ﺳﺎﺯﻩ ﻫﺎ ﭘﻞ ﺷﺎﺩﺭﻭﺍﻥ ﺩﺭ ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻭ ﭘﻞ ﮔﺎﻭﻣﻴﺸﺎﻥ ﺩﺭ ﺍﺳﺘﺎﻥ ﺍﻳﻼﻡ ﻭ ﭘﻞ ﺩﺧﺘﺮ ﺩﺭ ﻟﺮﺳﺘﺎﻥ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺳﺪﻫﺎ، ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻭ ﺁﺳﻴﺎﺏ ﻫﺎﻱ ﺁﺑﻲ ﺳﺎﺯﻩ ﻫﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺁﺑﻲ ﺳﺮ ﻭ ﻛﺎﺭ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﺩﺭ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻭ ﻧﺸﺎﻥ ﺍﺯ ﻣﻬﺎﺭﺕ ﻓﻨﻲ ﻭ ﺗﻜﻨﻴﻜﻲ ﺳﺎﺯﻧﺪﮔﺎﻧﺸﺎﻥ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺍﻳﻦ ﻫﺎ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺑﺸﺎﺭﻫﺎ ﻭ ﺁﺳﻴﺎﺏ ﻫﺎﻱ ﺁﺑﻲ ﺷﻬﺮ ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﻛﺮﺩ. ﻋﺒﺎﺩﺗﮕﺎﻩ ﻫﺎ ﻭﻣﻘﺒﺮﻩ ﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭﻩ ﺁﺭﻳﺎﻳﻲ ﻭ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺧﺎﺹ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺯﻳﺎﺩ ﺩﺭ ﻫﻤﻪ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﻭ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺍﻱ ﻧﺪﺍﺷﺘﻨﺪ ﻭ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎﺭﻃﺎﻗﻲ ﻫﺎ ﻭ ﺩﺧﻤﻪ ﻫﺎ ﺧﻮﺩﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺪﺍﻱ ﺍﺯ ﺑﺤﺚ ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﻭ ﻫﻨﺮﻳﺸﺎﻥ، ﺩﻳﻦ ﻣﺪﺍﺭﻱ ﻭ ﺁﺧﺮﺕ ﮔﺮﺍﻳﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺗﺎﺭﻳﺨﻲ ﺭﺍ ﻳﺎﺩﺁﻭﺭ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ. ﻳﻜﻲ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺯ ﺟﻠﻮﻩ ﻫﺎﻱ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺁﺭﻳﺎﻳﻲ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻭ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ ﺍﺳﺖ. ﺧﻂ ﻣﻴﺨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﻜﻼﺗﺶ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ ﻓﺮﺍﮔﻴﺮ ﺷﺪ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺷﻜﺎﻧﻲ ﺟﺎﻱ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮﻱ ﺩﺍﺩ ﻭ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧﻂ ﻭ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﻱ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻤﻚ ﺯﻳﺎﺩﻱ ﻛﺮﺩ. ﺩﺭ ﻛﻨﺎﺭ ﺍﻳﻦ ﺧﻄﻮﻁ ﺧﻂ ﻣﻘﺪﺱ ﻳﺎ ﺩﻳﻦ ﺩﺑﻴﺮﻩ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺍﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺍﻭﺳﺘﺎ، ﻛﺘﺎﺏ ﻣﻘﺪﺱ ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﻛﺎﺭﺑﺮﺩ ﺩﺍﺷﺖ. ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻣﻴﺎﻥ ﻋﻠﻮﻡ ﺩﻳﻨﻲ ﻣﻘﺎﻡ ﺍﻭﻝ ﺭﺍ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺷﺖ. ﺑﻪ ﺟﺰﺑﺎﺯﻧﻮﻳﺴﻲ ﺍﻭﺳﺘﺎ ﻛﺘﺎﺏ ﻫﺎ ﻭ 40 ﺍﺩﺍﺭﻩ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﻳﺴﺖ ﺳﺎﻝ، ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻧﻬﻀﺖ ﻫﺎﻱ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﺧﻮﺍﻫﺎﻧﻪ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺑﻪ ﺭﺍﻩ ﺍﻧﺪﺍﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻳﻚ ﻫﺪﻑ ﺭﺍ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﻣﻲ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺒﺎﺭﺯﻩ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎﻱ ﺳﺘﻢ ﭘﻴﺸﻪ ﻭ ﻧﮋﺍﺩﮔﺮﺍ ﻭ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﺧﻮﺍﻫﻲ ﺳﺒﺐ ﻧﺰﺩﻳﻜﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺍﻛﺮﻡ ﻭ ﮔﺮﺍﻳﺶ ﺯﻭﺩﻫﻨﮕﺎﻣﺸﺎﻥ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ ﺑﻮﺩ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻣﺎﻣﺎﻥ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ ﺳﺘﻴﺰﻱ ﻭ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﺧﻮﺍﻫﻲ ﺷﻬﺮﺕ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ 141. ﺍﺯ ﻧﻴﻤﻪ ﺍﻭﻝ ﻗﺮﻥ ﺳﻮﻡ ﻫﺠﺮﻱ ﻫﻤﺰﻣﺎﻥ ﺑﺎ ﺧﻮﺩﻧﻤﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﺿﻌﻒ ﺩﺭﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎﻥ، ﺯﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎﻱ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺩﻭﻟﺖ ﻫﺎﻱ ﻣﺤﻠﻲ ﻭ ﺍﺳﺘﻘﻼﻝ ﻧﺴﺒﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﺁﻣﺪ ﻭ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺪﺍﻳﺶ ﺩﻭﻟﺖ ﻫﺎﻱ ﻛﻮﭼﻚ ﺧﻮﺩﻣﺨﺘﺎﺭ ﻣﻨﺠﺮ ﻃﺎﻫﺮﻳﺎﻥ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﺎﻧﺪﺍﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺩﻭﻟﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ -- ﻳﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ- ﺍﺯ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﻨﻴﺎﻥ ﮔﺬﺍﺷﺘﻨﺪ. ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﺳﻮﻡ ﻫﺠﺮﻱ ﭼﻬﺎﺭ ﻧﺴﻞ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻮﺭﻭﺛﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮﻭﺍﻳﻲ ﺭﺳﻴﺪﻧﺪ. ﺍﺣﻴﺎ ء ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﻠﺖ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ 142. ﻣﺎﻣﻮﻥ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺍﺳﺘﻘﺮﺍﺭ ﺧﻼﻓﺖ ﺍﻭ ﻭ ﺗﺼﺮﻑ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰﺍﻳﻲ ﺍﻳﻔﺎ ﻧﻤﻮﺩ ﻟﺬﺍ ﺑﻪ ﭘﺎﺱ ﺧﺪﻣﺎﺗﺶ ، ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﺍﺭﻱ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻋﻄﺎ ﺷﺪ. ﺍﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﺻﺒﻲ ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺩﺍﺷﺖ ﻭﻟﻲ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﺩﺍﺩ ﻣﺮﻛﺰ ﺍﻣﺎﺭﺕ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻣﺮﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﭼﻨﺪﻱ ﺍﻋﻼﻡ ﺧﻮﺩﻣﺨﺘﺎﺭﻱ ﻭ ﺍﺳﺘﻘﻼﻝ ﻛﺮﺩ. ﻣﺮﮒ ﺯﻭﺩ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺍﻭ 207 ) ﻕ) ﺭﺍ ﺩﺳﻴﺴﻪ ﺍﻱ ﺍﺯ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﺎﻣﻮﻥ ﺩﺍﻧﺴﺘﻪ ﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﺑﺮﺩﻥ ﺍﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﺍﺭ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺍﺷﺖ. ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﻃﺎﻫﺮ ﻫﻤﺎﻥ ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻔﺎﻱ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺩﺭﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮﺩﻧﺪﻭ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻔﻮﺫ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ 141 ­ ﻧﮏ: ﺟﻌﻔﺭﻳﺎﻥ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺗﺷﻳﻊ ﺩﺭ ﺍﻳﺭﺍﻥ ٬ ﺟﻠﺩ ﺍﻭﻝ. 42 ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻡ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪﻩ ﺍﻱ ﺍﺯ ﺁﺳﻴﺎﻱ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻭﺳﻌﺖ ﺩﺍﺩﻧﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺣﺪﻭﺩ 550 ﺗﺎ 617 ﻫﺠﺮﻱ ﺧﻮﺍﺭﺯﻣﺸﺎﻫﻴﺎﻥ ﺍﺯ ﺯﻣﺎﻥ ﺣﻜﻤﺮﺍﻧﻲ ﺍﻳﻞ ﺍﺭﺳﻼﻥ ﻓﺮﺯﻧﺪ ﺍﻭ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﻣﺮﮒ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺳﻨﺠﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ 551 ) ﻕ) ﺁﻏﺎﺯ ﺷﺪ. ﺍﻭ ﻭ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺗﻜﺶ(ﺩﺭﮔﺬﺷﺘﻪ 596 ﻕ) ﺩﺭ ﻧﺒﺮﺩﻫﺎﻱ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺗﻮﺍﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮﺍﺣﻲ ﺁﺳﻴﺎﻱ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺩﺭﺁﻭﺭﻧﺪ ﻭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻋﻼء ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺪﺍﺭﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮﻭﺍﻱ ﺍﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺍﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﺮﻑ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﻫﺎﻱ ﻣﺮﻛﺰ ﻭ ﻏﺮﺑﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺣﻮﺯﻩ ﺣﻜﻤﺮﺍﻧﻲ ﺧﻮﺍﺭﺯﻣﺸﺎﻫﻴﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺍﻭﺝ ﭘﻬﻨﺎﻭﺭﻱ ﺧﻮﺩ ﺭﺳﺎﻧﺪ ﻭ ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮ ﻋﺮﺍﻕ ﻭ ﺑﺮﺍﻧﺪﺍﺯﻱ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺗﻼﺷﻲ ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻮﺩ 159. ﺧﻮﺍﺭﺯﻣﺸﺎﻫﻴﺎﻥ ﻣﺤﺼﻮﻝ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﻧﻴﻢ ﻗﺮﻥ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻫﺎﻱ ﺩﺍﺧﻠﻲ ﻭ ﺳﻠﻄﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﻫﺎﻱ ﺍﻣﻴﺮﺍﻥ ﻭ ﺍﺗﺎﺑﻜﺎﻥ ﺗﺮﻙ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻴﺎﻧﻲ ﻧﻬﺎﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭﻱ ﻭ ﺍﻗﺘﺪﺍﺭ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭﻱ ﻧﺨﻮﺍﻫﺪ ﺩﺍﺷﺖ. ﺣﻜﻤﺮﺍﻧﻲ ﺩﺍﺷﺖ ﺩﺳﺖ ﻛﻢ ﺩﺭ ﻳﻚ ﺩﻭﺭﻩ ﺯﻣﺎﻧﻲ ﺩﺍﻋﻴﻪ ﺑﺮﺍﻧﺪﺍﺯﻱ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻭ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻋﻠﻮﻱ ﺩﺭ ﺳﺮ ﻣﻲ ﭘﺮﻭﺭﺍﻧﺪﻧﺪ ﻭ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﻗﺪﺭﺕ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎﺭﻳﺸﺎﻥ ﮔﺮﺩﻳﺪ. ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﺑﺎ ﻫﺪﻑ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻏﺮﻭﺭ ﻭ ﺧﻮﺩﺑﺰﺭﮒ ﺑﻴﻨﻲ ﺷﺎﻩ ﺧﻮﺍﺭﺯﻡ ﺑﻪ ﻣﺮﺯﻫﺎﻱ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ ﺍﮔﺮ ﭼﻪ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺧﻮﺍﺭﺯﻣﺸﺎﻫﻴﺎﻥ ﻛﻮﺗﺎﻩ ﺑﻮﺩ ﻭﻟﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺧﺎﻟﻲ ﺍﺯ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻭ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﺩﺍﻧﺴﺖ. ﺭﺷﻴﺪﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻠﺨﻲ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﻭﻃﻮﺍﻁ ﺍﺯ ﺷﺎﻋﺮﺍﻥ ﻣﻤﺘﺎﺯ ﺍﻭﺍﻳﻞ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﺍﺭﺯﻣﺸﺎﻫﻴﺎﻥ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺍﺻﻮﻝ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ- ﺍﻟﺘﻮﺳﻞ ﺍﻟﻲ ﺍﻟﺘﺮﺳﻞ- ﺗﺪﻭﻳﻦ ﻛﺮﺩ. ﻣﺤﻤﺪ ﺯﻳﺪﺭﻱ ﻧﺴﻮﻱ- ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺗﺎﺭﻳﺦ -- ﻭ ﻧﺠﻢ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﺣﻤﺪ ﺧﻴﻮﻗﻲ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﻧﺠﻢ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻛﺒﺮﻱ ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﺍﺩﻳﺒﺎﻥ ﻭ ﺍﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﺍﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻮﺩﻧﺪ. 159 ­ ﻧﮏ: ﺟﻭﻳﻧﯽ ٬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺟﻬﺎﻧﮕﺷﺎ 45 / 2 ٬ ﻧﺳﻭﯼ ٬ ﻧﻔﺛﻪ ﺍﻟﻣﺻﺩﻭﺭ 36 ٬ ­ 57 ﻭ ﺍﺑﻥ ﺍﺛﻳﺭ ٬ ﺍﻟﮑﺎﻣﻝ 182 / 25 ٬ 52 ﺍﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﻭ ﺍﺑﻨﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺸﻬﻮﺩ ﺍﺳﺖ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻭ ﻫﻨﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ ﺷﺎﻫﻜﺎﺭﻫﺎﻳﻲ ﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﭼﻮﻥ ﻛﺎﺥ ﭼﻬﻠﺴﺘﻮﻥ، ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻋﺒﺎﺳﻲ، ﻛﺎﺥ ﻋﺎﻟﻲ ﻗﺎﭘﻮ ﻭ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻴﺦ ﻟﻄﻒ ﺍﷲ ﺍﻧﺠﺎﻣﻴﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﻋﻠﻤﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺗﻔﻮﻕ ﺑﺎ ﻋﻠﻮﻡ ﺩﻳﻨﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻳﻦ ﺍﻣﺮ ﺍﺯ ﺗﺎﻟﻴﻔﺎﺕ ﮔﺮﺍﻧﺴﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻪ ﺭﻭﺷﻨﻲ ﺩﺍﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ. ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﺩﺍﻧﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺭﺷﺪ ﻭ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﻱ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﻧﺸﺎﻥ ﺩﺍﺩ ﻭ ﺑﺎ ﻇﻬﻮﺭ ﺻﺪﺭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻴﺮﺍﺯﻱ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﻣﻼ ﺻﺪﺭﺍ -- ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﻣﻴﺎﻥ ﻣﻜﺘﺐ ﻫﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻭ ﺍﻧﺪﻳﺸﻪ ﺩﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻭﺭﺩ- ﺑﻪ ﺍﻭﺝ ﺧﻮﺩ ﺭﺳﻴﺪ. ﺩﺭﻛﻨﺎﺭ ﺍﻳﻦ ﻫﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ ﺩﺍﻧﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮﻥ ﺭﻳﺎﺿﻴﺎﺕ، ﺳﺘﺎﺭﻩ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻭ ﻃﺐ ﻧﻴﺰ ﻓﻌﺎﻝ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻧﺸﺎﻥ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪﻱ ﭼﻮﻥ ﺑﻬﺎء ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺷﻬﺮﺕ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻏﻠﺐ ﺩﺍﻧﺶ ﻫﺎﻱ ﺯﻣﺎﻧﺶ ﻣﺘﺒﺤﺮ ﻭ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺑﻮﺩ. ﺑﻪ ﺟﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎﻱ ﻳﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﻛﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺩﻭﻟﺖ ﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺗﺎ ﻗﺮﻥ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ ﻫﺠﺮﻱ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺍﺯ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺷﺪﻥ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺍﺯ ﺫﻛﺮ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺧﻮﺩﺩﺍﺭﻱ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺍﺯ ﭼﻬﺎﺭ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺻﻔﻮﻳﺎﻥ ﺗﺎ ﺩﻭﺭﻩ ﻣﻌﺎﺻﺮ- ﺟﻤﻬﻮﺭﻱ ﺍﺳﻼﻣﻲ- ﺑﺮ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﻋﻠﺖ ﺻﺮﻑ ﻧﻈﺮ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﻲ ﺷﻚ ﻫﻤﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎﻱ ﺫﻛﺮ ﻧﺸﺪﻩ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺩﻭﻟﺖ ﻫﺎﻱ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺷﺪﻩ ﻧﻘﺶ ﻭ ﺳﻬﻤﻲ ﺩﺭ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻱ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻭ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪﻱ ﺑﻪ ﻓﺮﺍﺧﻮﺭ ﺣﺎﻝ ﺑﺪﺍﻥ ﻫﺎ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ. 56 ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎﺭﻡ- ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎﻱ ﻣﻤﺘﺎﺯ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﻲ ﺷﻚ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻭ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﭘﺎﻳﻪ ﺍﺻﻠﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻭ ﺭﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺗﻤﺪﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﺍﻳـﻦ ﺍﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﻛﻴﺪﺍﺕ ﭘﻴﺸﻮﺍﻳﺎﻥ ﺩﻳﻨﻲ ﺑـﻪ ﺍﻣـﺮ ﺁﻣـﻮﺯﺵ ﻭ ﺁﻣـﻮﺧﺘﻦ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﺴـﻴﺎﺭﻱ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺭﺍﻩ ﺭﻧﺞ ﻭ ﻣﺸﻘﺖ ﻫﺎﻱ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺭﺍ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺍﻱ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺳـﻔﺮﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭ ﻭ ﺩﺭﺍﺯ ﻭ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﺪﺕ ﻭ ﮔﺎﻩ ﻣﻬﺎﺟﺮﺕ ﻫﺎ ﻭ ﺍﻗﺎﻣﺖ ﻫﺎﻱ ﺩﺍﺋﻤﻲ ﺁﻧﺎﻥ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺑﻪ ﺗﺪﺭﻳﺞ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻭ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ، ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﻭ ﺩﺍﻧـﺶ ﭘﮋﻭﻫـﺎﻥ ﺍﻋﺘﺒـﺎﺭ ﻋﻠﻤـﻲ ﻭ ﺭﻭﻧـﻖ ﺁﻣﻮﺯﺷـﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﺑﻴﺎﺑﺪ ﻭ ﻣﺮﻛﺰﻱ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺷﺪ ﻃﻼﺏ ﻭ ﺳﻔﺮﻫﺎﻱ ﻋﻠﻤﻲ ﺁﻧﺎﻥ ﮔﺮﺩﺩ. ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ، ﻧﻬﺎﺩﻫﺎ ﻭ ﻣﻮﺳﺴﺎﺗﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻣﺮ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻭ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻛﺎﺭﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﺍﻣـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﻪ ﺧـﻮﺩ ﺑـﺮ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻤﺪﻥ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﺮﺩ. ﺑﻪ ﺟﺮﺍﺕ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﮔﻔﺖ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻬﺎﺩﻫـﺎﻱ ﻣـﻮﺛﺮ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺸﻐﻮﻝ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺷﻤﺎﺭ ﺯﻳﺎﺩﻱ ﺍﺯ ﺍﺳﺘﺎﺩﺍﻥ ﻭ ﺩﺍﻧﺶ ﺟﻮﻳﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺧﻮﺩ ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﺮﺩﻧﺪ. ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﺩﺳـﺘﺎﻭﺭﺩﻫﺎ ﻭ ﺧﺮﻭﺟﻲ ﻫﺎﻱ ﺍﻳﻦ ﻧﻬﺎﺩﻫﺎ ﻳﺎ ﺧﻮﺩ ﺍﺯ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺗﻤﺪﻥ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎﺭ ﻣـﻲ ﺭﻓﺘﻨـﺪ ﻳـﺎ ﺍﺑـﺰﺍﺭ ﻭ ﻭﺳـﻴﻠﻪ ﺍﻱ ﺑﻮﺩﻧـﺪ ﺑـﺮﺍﻱ ﺩﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﺍﻭﺭﺩﻫﺎﻱ ﺗﻤﺪﻧﻲ. ﻧﻬﺎﺩﻫﺎﻱ ﺁﻣﻮﺯﺷﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻣﻜﺎﻥ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﺭ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻭ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻭ ﺭﺳﻤﻲ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺩﺭ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ ﻫﺴﺘﻨﺪ: ﻣﺴﺎﺟﺪ ، ﻣﺪﺍﺭﺱ ﺷﺨﺼﻲ، ﻣﺪﺍﺭﺱ ﺩﻭﻟﺘﻲ. ﺑﻪ ﺟﺰ ﺍﻳﻦ ﻫﺎ ﻛـﺎﺭ ﺁﻣـﻮﺯﺵ ﺩﺭ ﺳـﻄﺤﻲ 57 ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻟﺬﺍ ﮔﺎﻫﻲ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﺑﺰﺭﮒ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﻧﻴﺰ ﻳـﺎﺩ 218 ﻕ) ﺩﺭ ﺍﻭﺍﻳﻞ ﻗﺮﻥ ﺳﻮﻡ ﻫﺠﺮﻱ ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻣﺤﻞ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﺼﺮ ﻋﺒﺎﺳـﻴﺎﻥ ﻣﻮﺟﻮﺩﻳـﺖ ﻳﺎﻓـﺖ 178. ﺩﺭ ﺑﻴـﺖ ﺧﻮﺍﻧﻨﺪﮔﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﮔﺮﺩﻧﺪ. ﻧﺎﻡ ﺷﻤﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ ﻭ ﺁﺛﺎﺭﻱ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮﮔﺮﺩﺍﻧﺪﻩ ﺍﻧـﺪ ﺭﺍ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎﺭﻳﺨﻲ ﺫﻛـﺮ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ. ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻥ ﺷﻤﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﻭ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺑﻴﺖ ﺍﻟﺤﻜﻤﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺁﺛـﺎﺭ ﺗﺎﻟﻴﻔﻲ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﺭﻳﺎﺿﻴﺎﺕ ﻭ ﺳﺘﺎﺭﻩ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﺯ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﻳﻦ ﺁﻥ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮﺍﺭﺯﻣﻲ ﻭ ﺍﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺷﺎﻛﺮ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻲ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩ. ﺑﻴﺖ ﺍﻟﺤﻜﻤﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮﺩ ﺑﺮﺍﻱ ﺗﺮﺟﻤﻪ، ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮﺩﺍﺭﻱ، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻭ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻭ ﮔﺎﻩ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﺩﺍﺭ ﺍﻳﻦ ﺍﻣﻮﺭ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﺩﺭ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﻭﻳﮋﻩ ﺧﻮﺩﺷﺎﻥ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ. ﺍﺯ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮﺩﺍﺭﺍﻥ ﺑﻴﺖ ﺍﻟﺤﻜﻤﻪ ﻋﻼﻥ ﺷﻌﻮﺑﻲ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﻴﺖ ﺍﻟﺤﻜﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺪﺗﻲ ﺩﺭ ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺎﺭﻭﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺷﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮﺩ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﻩ ﺍﻱ ﺯﺑﺮﺩﺳـﺖ ﺑﻮﺩ. ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ ﺍﺩﺍﺭﻩ ﻣﻲ ﺷﺪ 179. ﺩﺍﺭﺍﻟﻌﻠﻢ ﻫﺎ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻗﺮﻥ ﺳﻮﻡ ﻫﺠﺮﻱ ﺩﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺁﻣﺪﻧﺪ ﻧﻘﺶ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﺩﺭ ﻓﺮﺍﻳﻨـﺪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻋﻠـﻢ ﻭ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ. ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺩﺍﺭﺍﻟﻌﻠﻢ ﻫﺎ ﺩﺭ ﺍﻣﺘﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭ ﺑﻴﺖ ﺍﻟﺤﻜﻤﻪ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﻣﺤﻘﻘـﺎﻥ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ \- 178 ﻧﻚ: ﺍﺑﻦ ﺍﻟﻨﺪﻳﻢ، ﺍﻟﻔﻬﺮﺳﺖ 274 ، ﻭ ﺍﻟﻌﺶ ، ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻭ ﻧﻴﻤﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ 49 ، 63 ﺍﻳﻦ ﻣﻮﺳﺴﺎﺕ ﻋﻈﻴﻢ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺍﺣﺪﺍﺙ ﻭ ﺍﻣﻜﺎﻧﺎﺕ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺯﻳﺎﺩ ﺑﻮﺩ ،ﭼﻨﺎﻥ ﻛـﻪ ﺍﺷـﺎﺭﻩ ﺷـﺪ ﺩﺭ ﺍﻛﺜﺮ ﻣﻮﺍﺭﺩ ﺍﺯ ﻃﺮﻑ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎ ﻳﺎ ﺭﺟﺎﻝ ﻣﺘﻨﻔﺬ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮﺭﺩ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺍﻏﻠﺐ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﻫﺎﻱ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺪﺍﻭﻡ ﻭ ﺑﻘﺎﻱ ﺁﻥ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﺪ 184. ﻳﻜﻲ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺯ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ ﻭ ﺁﻣﻮﺯﺷﻲ ﺩﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﻫـﺎ ﺑﻮﺩﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻫـﺎ ﺩﺭ ﻛﻨـﺎﺭ ﻣـﺪﺍﻭﺍﻱ ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻭ ﺗﺪﺭﻳﺲ ﺩﺍﻧﺶ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ. ﺍﻫﻤﻴﺖ ﺩﺍﻧـﺶ ﭘﺰﺷـﻜﻲ ﻭ ﻛـﺎﺭﺑﺮﺩﻱ ﺑـﻮﺩﻥ ﺁﻥ ﻭ ﺿﺮﻭﺭﺕ ﻫﺎﻱ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﻭ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻌﻄﻮﻑ ﺳﺎﺧﺖ ﻭ ﺑﻪ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﺁﻥ ﻭ ﺑﺎ ﺍﻗﺘﺒﺎﺱ ﺍﺯ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺍﺯ ﺩﻭﺭﻩ ﻫﺎﻱ ﺗﺎﺭﻳﺨﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ، ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺩﺭﻣﺎﻧﻲ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺩﺭ ﻧﻘـﺎﻁ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺳـﺮﺯﻣﻴﻦ ﻫـﺎﻱ ﺍﺳـﻼﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﻫﺎﻱ ﺩﺍﺭﺍﻟﺸﻔﺎء ، ﺩﺍﺭﺍﻟﻤﺮﺿﻲ، ﻣﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﻭ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﺫﻛﺮ ﺷﺪﻩ ﺍﻧـﺪ. ﺩﺭ ﻭﺍﻗـﻊ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺍﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻲ ﺭﻭﻧﺪ ﺯﻳﺮﺍ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺍﻳﻦ ﺩﺍﻧﺶ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺁﻥ -- ﻛﻪ ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎﻟﻴﻨﻲ ﺑﻮﺩ- ﻭ ﻧﻴﺎﺯ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺍﻣﻜﺎﻧﺎﺕ ﺩﺭﻣﺎﻧﻲ ، ﻫﻴﭻ ﮔﺎﻩ ﺩﺭ ﻣﺪﺍﺭﺱ ﻭ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﻣﻜﺎﻥ ﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﻮﺩ. ﺍﻭﻟﻴﻦ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺩﺭ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﻣﺮﻛﺰ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﻭ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺩﺭ ﺩﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﻈـﺎﻳﺮ ﺁﻥ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ. ﺩﺭ ﻛﻨﺎﺭ ﺍﻳﻦ ﻫﺎ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻭ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺟﻨﺪﻱ ﺷﺎﭘﻮﺭ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮﻥ ﺳـﻮﻡ ﻫﻨـﻮﺯ ﺍﻫﻤﻴـﺖ ﻭ ﺭﻭﻧـﻖ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﺍﺯ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺩﺭﻣﺎﻧﻲ ﻭ ﺁﻣﻮﺯﺷﻲ ﺩﺭ ﻗﺮﻭﻥ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻲ ﺭﻓـﺖ. ﻇـﺎﻫﺮﺍ ﻫـﺎﺭﻭﻥ ﺍﻟﺮﺷﻴﺪ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎﺩ ﺍﻣﺎ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﺍﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ 171 ﻫﺠﺮﻱ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﺍﻃﻼﻉ ﺍﻟﻤﻘﺘﺪﺭ ﻋﺒﺎﺳﻲ 320 - 295 ) ﻕ) ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﭘﺰﺷﻜﺎﻥ ﺯﻣﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮﻩ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻧﻲ ﺩﺭ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺍﺯ ﭘﺰﺷﻜﺎﻥ ﻭ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﺑﻨﺎﻡ ﺁﻥ ﺯﻣﺎﻥ ﺭﺍ ﻣﺸﻐﻮﻝ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻛﺮﺩ. ﺑﻴﻤﺎﺭﺳﺘﺎﻥ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﻣﺤﻠﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ 372 ﻫﺠﺮﻱ ﺍﻓﺘﺘﺎﺡ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﻭ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻋﻀﺪﺍﻟﺪﻭﻟﻪ ﺩﻳﻠﻤﻲ 372 - 324 ) ﻕ) ﺍﺯ ﺍﻣـﺮﺍﻱ ﻣﻘﺘـﺪﺭ ﺑـﻮﻳﻬﻲ ﺍﺣـﺪﺍﺙ \- 184 ﻧﻚ: ﺍﻟﻌﺶ، ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻭ ﻧﻴﻤﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ 380 - 336 ، 65 ﺍﺯ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﻤﻲ -- ﭘﮋﻫﺸﻲ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﻼﻣﻲ ، ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺩﺭ ﻋﻠﻮﻡ ﺳﺘﺎﺭﻩ ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻭ ﺭﻳﺎﺿﻴﺎﺕ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻲ ﺭﻓﺘﻨﺪ ﻭ ﻣﻜﺎﻥ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺍﻳﻦ ﺩﺍﻧﺶ ﻫﺎ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺁﻥ ﻫـﺎ ﺩﺭ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻋﻤﻮﻣﻲ ( ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻭ ﻣﺪﺍﺭﺱ ) ﻣﻴﺴﺮ ﻧﺒﻮﺩ. ﻃﺒﻴﻌﺘﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺍﺯ ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﻗﺮﻭﻥ ﺍﻭﻟﻴـﻪ ﺍﺳـﻼﻣﻲ ﺗﺼـﻮﺭﻱ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺍﻱ ﺍﺯ ﺳﺎﺯﻩ ﻫﺎ ﻭ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻥ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻃﺮﺍﺣﻲ ﻫﺎﻱ ﻭﻳﮋﻩ ﻭ ﺧﺎﺹ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺑﺮﺍﻱ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺕ ﻭ ﺍﻧﺪﺍﺯﻩ ﮔﻴﺮﻱ ﻫﺎﻱ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻭ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎ ﺍﺑﺰﺍﺭﻫﺎﻱ ﺩﻭﺭﺑﻴﻨﻲ ﻭ ﺩﺭﺷﺖ ﻧﻤﺎﻳﻲ -- ﺗﻠﺴﻜﻮﭖ- ﻛﻪ ﻗﺮﻥ ﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﺍﺧﺘﺮﺍﻉ ﺷﺪﻧﺪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﺪﺍﺷﺘﻨﺪ. ﺩﺭ ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺣﻀﻮﺭ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﻣﻤﺘﺎﺯ ، ﺍﻣﻜﺎﻧﺎﺕ ﻭ ﻭﺳﺎﻳﻞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻻﺯﻡ ﻧﻴﺰ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺷـﺖ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺟـﺰﺍﻱ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻭ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﻣﺤﺼﻼﻥ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﮔﻴﺮﻱ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﻫـﺎﻱ ﻻﺯﻡ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻣـﻲ ﺁﻣﻮﺧﺘﻨـﺪ. ﭘﻴـﺪﺍﻳﺶ ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺍﺯ ﻗﺮﻥ ﺳﻮﻡ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺁﻥ ﻫﺎ ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﻐﺪﺍﺩ، ﺑﻪ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﻣﺎﻣﻮﻥ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ. ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻭ ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺩﺭ ﻣﺼﺮ ﻭ ﺍﻧﺪﻟﺲ ﻭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻱ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﺮﺍﻛـﺰ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺍﺯ ﻣـﻮﺍﺭﺩ ﻣﺘﺎﺧﺮﺗﺮ ﺁﻥ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﺍﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ ﺩﺭ ﻣﺮﺍﻏـﻪ ﻭ ﺭﺻـﺪﺧﺎﻧﻪ ﺍﻟـﻎ ﺑﻴـﻚ ﺩﺭ ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪ ﺭﺍ ﻧـﺎﻡ ﺑﺮﺩ 192. ﺧﻮﺍﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺣﻜﻴﻤﺎﻥ ﺯﻣﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺑﻮﺩ ﻳﻌﻨﻲ ﺩﺭ ﺩﺍﻧـﺶ ﻫـﺎﻱ ﻣﺘﻌـﺪﺩﻱ ﺗﺒﺤـﺮ ﺩﺍﺷـﺖ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺸﻮﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﻼﻡ ﺗﺤﺖ ﺍﺷﻐﺎﻝ ﻣﻐﻮﻻﻥ ﺩﺭ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮﺩ ﺑﺎ ﻧﻔﻮﺫ ﺩﺭ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻫﻼﻛﻮ، ﺧﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ؛ ﺑﻪ ﺍﺣﺪﺍﺙ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﺪﺍﻭﻡ ﺑﺨﺸﻴﺪ. ﺍﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﻫﺎ ﻭ ﺍﺑﺰﺍﺭﻫﺎﻱ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﮔـﺮﺩ ﺁﻭﺭﺩﻭ ﺧـﻮﺩ ﻭ ﺩﻳﮕـﺮ ﺩﺍﻧﺸـﻤﻨﺪﺍﻥ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻭ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻨﺪ. ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﻣﻌﻤﺎﺭﻱ ﺑﺰﺭﮒ ﺗﺮﻳﻦ ﺭﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﺟﻬـﺎﻥ ﺍﺳـﻼﻡ ﺑـﻮﺩ ﻛـﻪ ﺑـﻪ \- 192 ﺯﻳﺪﺍﻥ، ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺗﻤﺪﻥ ﺍﺳﻼﻣﻲ. 615 ، 68 ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺍﺣﺎﺩﻳﺚ ﻭ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﻧﺒﻮﻱ ﻣﻲ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻨﺪ. ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﺮﺍﻱ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﺭﺯﺵ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺍﺣﺘﺮﺍﻡ ﻭ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﻭ ﺍﺩﻳﺒﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺟﺎﺣﻂ ﺍﺩﻳﺐ ﻋﺮﺍﻗﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺎﺭﻩ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ : » ﻛﺘﺎﺏ ﺗﺎ ﻫﺮ ﮔﺎﻩ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﻮﺍﻫﻲ ﺧﺎﻣﻮﺵ ﺑﺰﻭﺩﻱ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﺎ ﻛﺎﻏﺬ ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﻣﺮﺯﻫﺎﻱ ﺷﺮﻗﻲ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﺍﻳﻦ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﻭ ﺳﺎﺧﺖ ﺁﻥ ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻛﺎﻏﺬ ﺳﺎﺯﻱ ﺭﺍ ﺍﺯ ﭼﻴﻨﻴﻬﺎ ﺁﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺩﺭ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﻴﺮﺍﻥ ﭼﻴﻨﻲ ﻭ ﻳﺎ ﻣﺮﺩﻣﺎﻥ ﻣﺎﻭﺭﺍءﺍﻟﻨﻬﺮ ﺍﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺁﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺍﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﺭﺷﺪ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﻛﺮﺩ ﻭ ﻛﺎﻏﺬ ﻇﺮﻳﻒ ﻭ ﻟﻄﻴﻒ ﻭ ﺧﻮﺑﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺳﭙﺲ ﺍﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺭﺍﻩ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻨﺼﻮﺭ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﺮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﺍﻳﺎﻡ ﺍﻭ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﻛﺎﺭﮔﺎﻩ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﺎﻏﺬ ﺩﺭ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺷﺪ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﻫﺎﺭﻭﻥ ﺍﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ ﺍﻭﺝ ﺧﻮﺩ ﺭﺳﻴﺪ. ﻛﺘﺎﺏ ﻓﺮﻭﺷﻲ ﻫﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮﺩﺍﺭﺍﻥ ﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﻧﻮﻳﺴﺎﻥ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﻫﺎﻱ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻧﺪ ﺗﻤﺎﻡ ﺍﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺍﺭﺯﺵ ﻭ ﺍﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﺑﺮﺍﻱ ﻛﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ. ﺍﺯ ﺩﻳﮕﺮ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻱ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺘﺎﺏ ﻻﺯﻡ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺑﺰﻭﺩﻱ ﺩﺭ ﻗﺮﻃﺒﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪ ﻭ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﻳﺎﻓﺖ ﺟﻠﺪ ﺳﺎﺯﻱ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺩﻳﮕﺮ ﺻﺤﺎﻓﻲ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮﺩ ﺟﻠﺪﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺍﺯ ﭼﺮﻡ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺍﺑﺘﺪﺍ ﭼﺮﻡ ﻫﺎﻱ ﺿﺨﻴﻢ ﺑﻜﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﻲ ﺩﺍﺩ ﻭ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﺍﻣﺎ ﺑﺘﺪﺭﻳﺞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻓﺮﺍ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺍﺯ ﭼﺮﻡ ﻫﺎﻱ ﻇﺮﻳﻔﺘﺮ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻳﻦ ﻛﺎﺭ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻛﻨﻨﺪ 196. 195 ﺷﻠﺒﻲ، ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺩﺭ ﺍﺳﻼﻡ 123 ، ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺍﺯ ﺟﺎﺣﻆ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﺤﻴﻮﺍﻥ 51 / 1 \- 196 -ﺷﻠﺒﻲ، ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺩﺭ ﺍﺳﻼﻡ 45 ، ﻭ ﺍﻟﻨﺪﻳﻢ، ﺍﻟﻔﻬﺮﺳﺖ 32 ، 70