اندیشه اسلامی 1 PDF

‫اندیشه اسالمی ‪1‬‬ ‫دکتر علی قدردان قراملکی‬ ‫هیأت علمی دانشگاه تبریز‬ ‫‪@TABRIZ_MABANI1‬‬  ‫‪.1‬هستی شناختی‬ ‫‪.2‬روش شناختی‬ ‫فصل یکم‪.‬مبانی‬ ‫‪.1.1‬ضرورت و اهمیت خداشناسی‬ ‫‪.3‬انسان شناختی‬...

‫اندیشه اسالمی ‪1‬‬ ‫دکتر علی قدردان قراملکی‬ ‫هیأت علمی دانشگاه تبریز‬ ‫‪@TABRIZ_MABANI1‬‬  ‫‪.1‬هستی شناختی‬ ‫‪.2‬روش شناختی‬ ‫فصل یکم‪.‬مبانی‬ ‫‪.1.1‬ضرورت و اهمیت خداشناسی‬ ‫‪.3‬انسان شناختی‬ ‫سر فصل های درس‬ ‫‪.1.2‬انگیزه خداشناسی‬ ‫‪.1‬مقدمه‬ ‫‪.1.3‬کیفیت خداشناسی‬ ‫فصل دوم‪.‬خدا شناسی‬ ‫‪.2.1‬برهان فطرت‬ ‫‪.2‬براهین اثبات خدا‬ ‫فصل سوم‪.‬معاد شناسی‬ ‫فصل دوم‪.‬خداشناسی‬ ‫‪.2‬براهین اثبات خدا‬ ‫‪.2.1‬برهان فطرت‬ ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫‪.2.3‬برهان نظم‬ ‫‪.2.4‬برهان وجوب و امکان‬ ‫‪.2.5‬برهان دفع ضرر محتمل‬ ‫‪.2.6‬برهان اعجاز‬  ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫مقدمه‪:‬‬ ‫‪ ‬قانون علیت‬ ‫عالم هستی بر مدار قانون علیت استوار است‪.‬راه کشف این ارتباط علی و معلولی میان اشیا‪« ،‬مشاهدات متعدد» است‪.‬انسان پس از‬ ‫یکبار مشاهده ارتباط میان آتش و سوختن حکم به رابطه علی این دو نمیکند‪ ،‬زیرا احتمال تصادف مطرح است؛ لیکن پس از‬ ‫مشاهدات متعدد و تکرار سوختن پس از آمدن آتش‪ ،‬احتمال تصادف منتفی شده و حکم بر رابطه علیت میان این دو میکند‪.‬‬ ‫‪ ‬احتیاج به علت‬ ‫با درک و تصور صحیح از حقیقت علیت‪ ،‬بر انسان روشن میشود که حوادث عالم و موجودات طبیعى به خودى خود پدیدار نشده و‬ ‫به سبب وجود علت‪ ،‬محقق شدهاند‪.‬پدیدار شدن و حدوث یک شیء‪ ،‬حاکی از تحقق علت آن شیء است‪.‬‬  ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫تقریر برهان‬ ‫با توجه به دو اصل «علیت» و «احتیاج به علت» روشن میشود که عالم هستی – که موجودی حادث است‪ -.‬دارای علت است‪.‬‬ ‫سوال آن است که نخستین علت عالم چیست؟ برای پاسخ چند فرض متصور است‪:‬‬ ‫‪ ‬علت عالم‪ ،‬خود عالم است‪.‬‬ ‫‪ ‬علت عالم‪ ،‬معلول عالم است‪.‬‬ ‫‪ ‬علت عالم‪ ،‬علتی است که خود معلول علتی دیگر است و تا بینهایت این سلسله ادامه دارد‪.‬‬ ‫‪ ‬عالم معلول علتی است که آن علت بینیاز از علت است‪.‬‬  ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫با بررسی مشخص می شود که سه فرض نخست باطل و فرض چهارم صحیح است‪.‬‬ ‫‪ ‬بطالن فرض یکم (علت درخت‪ ،‬خود درخت است)‬ ‫علت همیشه پیش از معلول تحقق دارد‪.‬اگر چیزی علت خودش باشد‪ ،‬بدین معناست که پیش از وجودش‪ ،‬موجود بوده است!‬ ‫به حکم مشاهده‬ ‫االن وجود دارد‬ ‫وجود دارد‬ ‫از آن جهت که علت است‬ ‫درخت‬ ‫درخت‬ ‫به خاطر مقدم بودن علت بر‬ ‫قبل از وجودش هم وجود‬ ‫وجود ندارد‬ ‫از آن جهت که معلول است‬ ‫معلول‬ ‫داشت‬ ‫این سخن اجتماع وجود و عدم و تناقض است که محال می باشد‪.‬‬  ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫بطالن فرض دوم (علت درخت‪ ،‬بذر درخت است‪).‬‬ ‫این سخن دور است و دور محال است‪.‬‬ ‫دلیل بطالن دور‪:‬‬ ‫دور موجب اجتماع نقیضین می شود‪.‬‬ ‫بذر‬ ‫الزم می آید یک شیء هم مقدم بر خود باشد و هم موخر از خود‬ ‫علت‬ ‫علت‬ ‫درخت‬  ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫‪ ‬بطالن فرض سوم‬ ‫(علت درخت‪ ،‬درخت دیگری است که خود معلول درخت دیگر است و تا بینهایت این سلسله ادامه دارد)‬ ‫از آنجا که تسلسل در علل محال است‪ ،‬فرض سوم هم باطل است ‪ ‬تسلسل به معنای ادامه سلسله علت و معلول تا بی نهایت است‪.‬‬ ‫دلیل بطالن تسلسل‪:‬‬ ‫معنای تسلسل آن است که مجموعهای از نیازمندان‪ ،‬موجودی بینیاز‬ ‫را تشکیل دهند‪.‬این درحالی است که کثرت عدم‪ ،‬سبب تشکیل‬ ‫وجود نمیشود‪.‬مانند کثرت عدد صفر که موجب ایجاد عدد نمیشود‪.‬‬  ‫‪.2.2‬برهان علیت‬ ‫① با توجه به باطل بودن سه احتمال اوّل‪ ،‬احتمال چهارم تثبیت مىشود‪ ،‬بنابراین سلسله علتهای عالم هستی باید به جایی‬ ‫منتهی شوند که دیگر نیازمند علت نباشد‪.‬‬ ‫② این وجود بینیاز‪ ،‬هستی و وجودش از ذات خود سرچشمه میگیرد‪.‬چنین موجودی ورای طبیعت و عالم آن است و قوانین‬ ‫مادی دامن گیر او نیست‪.‬‬ ‫❸ حاصل آنکه‪ ،‬جهانی که در ما در آن زندگی میکنیم‪ ،‬حادث و ممکن الوجود است‪.‬هر موجود حادث و ممکن الوجودی باید‬ ‫به علتی که بینیاز از علت است منتهی شود‪.‬آن وجود نهایی واجب الوجود و خدای سبحان است‪.‬‬  ‫‪.2.3‬برهان نظم‬ ‫انسان با مطالعه موجودات عالم هستی‪ ،‬در مییابد که این عالم بر اساس نظم و حساب دقیقی استوار شده است‪.‬‬ ‫این نظم هم در یکایک موجودات و هم در موجودات به صورت مجموعه حاکم است‪.‬‬  ‫‪.2.3‬برهان نظم‬ ‫نظم همواره حاکی از وجود مبدأ عاقل و متفکر است‪.‬‬ ‫حال که عالم هستی از دقت و نظم برخوردار است‪ ،‬نمیتوان باور کرد که چنین نظمی‪ ،‬به‬ ‫خودی خود و حاصل شده و ثمره اتفاق و تصادف است ‪ ‬بلکه حاصل تدبیر‪ ،‬درک و‬ ‫قدرت است‪.‬‬ ‫برای ایجاد یک نظم‪ ،‬ضروری است تا مقدماتی به صورت هماهنگ در کنار یکدیگر قرار گیرند‪.‬‬ ‫برای نمونه‪ ،‬در ساخت یک ساختمان مصالح خاصی با کمیت و کیفیت خاصی مورد نیاز است‪.‬‬ ‫ترکیب این مصالح به مقدارهای مشخص ضروری است‪.‬بدیهی است که چینش این مقدمات در‬ ‫کنار یکدیگر بر اساس اراده و ادراک صورت میپذیرد و هرگز به صورت اتفاقی رخ نمیدهد‪.‬‬ ‫تصادف توان انتخاب و گزینش مقدمات را ندارد‪ ،‬ازاینرو نمیتواند علت نظم باشد‪.‬‬  ‫‪.2.3‬برهان نظم‬ ‫حاصل آن که‪ ،‬عالم هستی پدیدهای منظم است‪.‬‬ ‫از آنجا که پدیده منظم و دارای حساب‪ ،‬نمیتواند معلول تصادف و اتفاق باشد‬ ‫پس ضرورتا این عالم دارای ناظم و مدبری است که با علم و قددرت خویش‬ ‫نظام عالم را برقرار میکند‪.‬‬  ‫‪.2.4‬برهان وجوب و امکان‬ ‫این برهان بسیار نزدیک به برهان علیت است؛ لیکن محور اساسی در برهان علیت‪ ،‬قانون علیت و رکن اصلی برهان وجوب و امکان‪،‬‬ ‫فقر و نیاز ذاتی موجودات ممکن است‪.‬‬ ‫مقدمه‬ ‫با مشاهده عالم هستی‪ ،‬انسان پی میبرد که در این عالم موجوداتی دارای تحقق هستند ‪ ‬مثل انسان‪ ،‬پرندهها‪ ،‬درختان و ‪...‬‬ ‫بنابراین انکار وجود موجودات‪ ،‬انکار امری بدیهی است‪.‬‬ ‫با دقت عقلی در این موجودات‪ ،‬روشن میشود که وجودش یا از خودش و یا از دیگری است‪.‬‬ ‫قسم نخست واجب الوجود و قسم دوم ممکن الوجود نام دارد‪.‬‬  ‫‪.2.4‬برهان وجوب و امکان‬ ‫تقریر برهان‬ ‫یک موجودی را برای بررسی انتخاب می کنیم تا ببینیم وجودش از خودش است یا از دیگری‪.‬‬ ‫‪ ‬اگر موجود مورد مطالعه منشأ هستىاش خودش باشد‪ ،‬در این صورت واجب الوجود اثبات شده است ‪ ‬چنین موجودی وجودش‬ ‫از خودش است و معلول هیچ علتى نیست‪ ،‬بنابراین تسلسل در علل الزم نخواهد آمد‪.‬‬ ‫***‬ ‫‪ ‬اگر موجود مورد مطالعه منشأ هستىاش دیگری باشد‪ ،‬موجودی ممکن الوجود است‪.‬طبیعتا آن دیگری (علت) نیز موجود است؛ در‬ ‫این صورت درباره موجود دوم که علت موجود اول است مطالعه میشود که آیا وجود و هستی آن از خودش است یا او هم از‬ ‫دیگرى است؟ اگر وجود آن نیز از موجودی دیگر سرچشمه گرفته باشد‪ ،‬مطالعه و سواالت به همین منوال ادامه مییابد‪.‬‬  ‫‪.2.4‬برهان وجوب و امکان‬ ‫‪ ‬اگر این سلسله معلولها به موجودی ختم شود که هستی آن از خودش است و معلول هیچ علتی نیست‪ ،‬آن موجود‪ ،‬واجب الوجود است‬ ‫‪ ‬اگر این سیر صعودی علل تا بىنهایت پیش روند و به جای ثابتی ختم نشوند‪ ،‬تسلسل پیش خواهد آمد که باطل است‪.‬‬ ‫وجودش از‬ ‫اثبات وجود خدا‬ ‫واجب الوجود‬ ‫خودش است‬ ‫پارادوکس و‬ ‫ممتنع الوجود‬ ‫وجود ندارد‬ ‫محال‬ ‫موجود‬ ‫انکار قانون علیت‬ ‫علت ندارد‬ ‫و باطل‬ ‫علتش واجب‬ ‫وجودش از‬ ‫اثبات وجود خدا‬ ‫ممکن الوجود‬ ‫الوجود است‬ ‫خودش نیست‬ ‫آن علل تا بی نهایت‬ ‫تسلسل و محال‬ ‫علت دارد‬ ‫ممکن الوجود هستند‬ ‫علت در نهایت به واجب‬ ‫علتش ممکن الوجود‬ ‫اثبات وجود خدا‬ ‫الوجود ختم می شود‪.‬‬ ‫دیگری است‬ ‫علت آن دیگری‪،‬‬ ‫دور و محال‬ ‫موجود قبلی است‪.‬‬  ‫‪.2.5‬برهان دفع ضرر محتمل‬ ‫مطابق حکم عقل‪ ،‬دفع ضرر احتمالی الزم و واجب است‪.‬‬ ‫برای نمونه‪ ،‬اگر انسانی قصد مسافرت داشته باشد در حالی که وضعیت راهها مشخص نیست و احتمال حمله راهزن و سارق در مسیر‬ ‫وجود داشته باشد‪ ،‬به حکم عقل آدمی برای دفع ضرر محتمل باید از سفر چشمپوشی کند‪.‬همچنین در صورتی که معاملهای دارای‬ ‫احتمال ضرر فراوان باشد‪ ،‬به حکم عقل انسان نباید در آن وارد شود‪.‬‬ ‫‪ ‬در مورد وجود خدا‪ 124 ،‬هزار پیغمبر که همگی راستگو و درستکار بودند از وجود خدای سبحان حکایت کرده و عذابهای‬ ‫فراوانی را برای منکران آن مطرح کردهاند‪.‬در اینجا آدمی برای دوری از ضرر محتمل‪ ،‬ضروری است تا بر وجود خدا باور داشته و یا‬ ‫حداقل درباره آن تحقیق کند‪.‬‬  ‫‪.2.6‬برهان اعجاز‬ ‫معجزه عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ ‬کارها و جریانهایى که برخالف موازین عادى و جریان معمول عالم طبیعت‪ ،‬از طرف کسى که مدّعى نبوّت است به وقوع پیوندد‪،‬‬ ‫به طورى که علل مادّى و قوانین عادى طبیعى از تفسیر و تحلیل آن عاجز بوده و با هیچ کدام از عوامل عادى قابل تطبیق نباشد‪.‬‬ ‫نکته‪:‬‬ ‫‪ ‬اگرچه معجزه از نظام علل و معلول عادى طبیعى بیرون است؛ لیکن از اصل قانون علیت خارج نیست‪.‬‬ ‫‪ ‬علیت از سنن بدون تغییر الهی است و شامل تمام رخدادهای عالم میشود‬ ‫‪ ‬اعجاز نیز دارای قوانین خاص خود است که این قوانین از دایره درک طبیعی انسان خارج است‪.‬‬  ‫‪.2.6‬برهان اعجاز‬ ‫تقریر برهان‪ :‬زمانی که انسان با معجزهای مواجه میشود‪ ،‬سه فرض را میتوان تصور کرد‪.‬‬ ‫‪ ‬این رخداد فاقد هرگونه علتی است ‪ ‬این فرض به سبب عمومیت قانون علیت باطل میباشد‪.‬‬ ‫‪ ‬معجزه دارای علت مادی و طبیعی است ‪ ‬این سخن نیز صحیح نیست و علل طبیعی از تبیین و تفسیر معجزه ناتوان هستند‪.‬‬ ‫‪ ‬معجزه دارای علتی غیر مادی و ماوراء طبیعت است ‪ ‬با توجه به بطالن دو فرض پیشین‪ ،‬این فرض اثبات میشود‪.‬‬ ‫بنابراین باید مدعی شد که در عالم هستی افزون بر ماده و علل طبیعی‪ ،‬موجود دیگرى وجود دارد که قلمرو قدرت و اراده آن‪ ،‬بسیار‬ ‫وسیعتر از منطقه محدود و سلسله عوامل طبیعى است و منشأ معجزات و رخدادهای غیر عادى میباشد‪.‬‬ ‫این موجود غیر طبیعی را میتوان خدا نامید که به منظور بیدار ساختن خفتگان جهان بشریت‪ ،‬گاهی با دستگاه غیبی خود و بر خالف‬ ‫عوامل طبیعی کارهای خارق العادهای را به دست پیامبران خود پدید میآورد‪.‬‬  ‫‪.2.6‬برهان اعجاز‬ ‫اشکال‪:‬‬ ‫این برهان دوری است‪.‬معجزه پس از اثبات خدا و اوصاف آن حضرت مورد بحث قرار میگیرد‪.‬چگونه ممکن است برای اثبات خدا از مطلبی که‬ ‫هنوز اثبات نشده‪ ،‬بهره برد؟ به دیگر سخن اثبات معجزه متوقف بر اثبات خداست و یکی از ادله اثبات خدا برهان اعجاز میباشد!‬ ‫جواب‪:‬‬ ‫برهان اعجاز‪ ،‬استداللی دوری نیست‪ ،‬زیرا مبناى برهان اعجاز‪ ،‬صرف مشاهده حوادث و جریانهاى خارق العادهاى است که به نام معجزات‬ ‫خوانده مىشود و این مطلب با مراجعه به تاریخ و مدارک قطعى معلوم مىشود‪.‬در این برهان هیچ نیازی به اثبات نبوت و صدق کالم انبیا وجود‬ ‫ندارد تا گفته شود که خداشناسی متوقف بر بحث نبوت است‪.‬‬ ‫به عبارت دیگر انسان در برهان اعجاز همانند برهان نظم‪ ،‬با مشاهده وقایع عالم به وجود خدا پی میبرد‪.‬در برهان نظم با مشاهده نظام منسجم‬ ‫(علل طبیعی) و در برهان اعجاز با مشاهده رخدادهای نادر غیر عادی بر اثبات خدا استدالل میشود‪.‬‬