2015 Becker - Ethiek van de digitale Hoofdstuk 4 PDF

INTELLECTUEEL EIGENDOM De conclusie kan niet anders dan genuanceerd zijn. De HOOFDSTUK 4 makkelijke wijze van verspreiden elimineert niet de hegeliaan- se en lockeaanse gedachtegang. Iemand die dat bepleit maakt Internet als spreekstoel in zich schul...

INTELLECTUEEL EIGENDOM De conclusie kan niet anders dan genuanceerd zijn. De HOOFDSTUK 4 makkelijke wijze van verspreiden elimineert niet de hegeliaan- se en lockeaanse gedachtegang. Iemand die dat bepleit maakt Internet als spreekstoel in zich schuldig aan technologisch determinisme. Het ligt voor de hand om per product zorgvuldige afwegingen te maken. Al het publieke domein naargelang de functie van de producten moet de eigenheid wel of niet gerespecteerd worden. Stallman geeft enkele voorbeel- den.39 Bij functionele werken die handelingen faciliteren moet Inleiding onmiddellijk een verandering van de inhoud mogelijk zijn. Denk aan software, woordenboeken, tekstboeken en encyclo- Hoe raken mensen op de hoogte van wat er gebeurt in hun sa- pedieën (met als grote voorbeeld Wikipedia). Er moet ook alle menleving en in de rest van de wereld? De afgelopen tweehon- mogelijkheid zijn ze toe te snijden op de behoefte van de ge- derd jaar hebben zich nieuwsmedia ontwikkeld als kranten te- bruiker. Een heel andere categorie vormen de uitdrukkingen ' levisie en radio. In de laatste decennia zijn hier de digitale fora van een persoonlijke mening: een opinie, essay of memoires. bijgekomen. Enkele komen direct voort uit de 'oude' media Die hebben een bepaalde onaantastbaarheid. Iemand die ze zoals de internetsites van kranten en de internetvoorzienin~ verandert misvormt de mening van een ander. Bij een derde Uitzending Gemist, andere zijn ontstaan als nieuwe media met categorie, de esthetische werken, ligt het zeer complex. Ener- nieuwe formules, bijvoorbeeld nieuws blogs ofgespecialiseerde zijds drukken ze de eigenheid van de artiest uit, anderzijds is sites als Schaatsen.nl. (Kritisch) vragen naar de werking hier- het juist in het wijzigen en verwerken van esthetische produc- van is nodig omdat goede nieuwsvoorziening van groot belang ten dat anderen tot iets groots komen. is voor de kwaliteit van het samenleven en het functioneren van Een initiatief dat precies aan die heterogeniteit recht doet een democratie. Nieuwsvoorziening leidt tot discussie waarin is de 'creative commons'. Vanuit de 'open source software'- mensen tot eigen stellingname komen. De discussie over be- beweging, is een juridische internetruimte geschapen "'.~arin langrijke kwesties (variërend van het integratievraagstuk tot mensen een product kunnen plaatsen dat in principe vn1 toe- het thema van dit boek: de invloed van de digitalisering op de gankeh)k is, maar degene die het op het internet plaatste kan samenleving) heeft alleen zin als mensen op de hoogte zijn en er wel bepaalde voorwaarden aan verbinden. De (no~pro~t) worden geprikkeld om mee te denken. In een democratie be- organisatie Creative Commons beheert meerdere licen~ie­ palen de standpunten die mensen innemen hun stemgedrag. vormen die het de makers van producten mogelijk m~en un Vervolgens nemen mensen via de media kennis van de beslis- produc:en onder uiteenlopende con~ities te verspreiden. ~~ singen die de gekozen politici nemen, en kunnen ze deze -via deze wijze is de klassieke dichotomie opgeheven tussen e 1 dezelfde media - becommentariëren. coyright van 'alle rechten gereserveerd' (het logo van CC ste t Deze wisselwerking staat in de belangstelling omdat de 'some rights reserved') versus geen copyright dat alles onv~or­ afgelopen decennia de relatie tussen burgers en de politiek waardelijk toegankelijk maakt. Het leidt tot een verbre :~ steeds meer is beschreven als een kloof. De meeste landen van het publieke domein: Creative Commons herbergt m kennen dalende trends in opkomstcijfers van verkiezingen en menteel honderden miljoenen cultuurproducten. lidmaatschap van politieke paltijen. Populistische politici met felle kritiek op de gevestigde machtscentra hebben spectacu- lair aan macht gewonnen. Velen pleiten ervoor de kloof tussen burger en politiek te dichten door nieuwe vormen van contact tussen beide. In de discussie over deze zaken speelt internet 127  INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN DE NETWERKSAMENLEVING een belangrijke rol. Volgens sommigen draagt internet bij aan is volop discussie over de vraag of in het verkleinen van de af- de verminderde betrokkenheid bij de politiek, volgens ande- stand nog een slag kan worden gemaakt. In de gezondheids- ren leidt het juist tot nieuwe communicatiemogelijkheden die zorg heeft de dokter niet alleen zijn witte jas uitgedaan, hij ziet de publieke discussie bevorderen. 1 nu de 'patiënt als partner', met wie hij via uiteenlopende digi- We bespreken eerst de veranderde communicatie in het pu- tale media communiceert. blieke domein aan de hand van het nieuwe begrip 'netwerksa- Wij concentreren ons op het machtsinstituut bij uitstek, menleving'. Vervolgens behandelen we de ontwikkeling die de de overheid. Haar organisaties verliezen gezag vanwege een ei- digitale nieuwsvoorziening heeft doorgemaakt. Aanvankelijk genschap van internet die we in de Inleiding hebben genoemd: was er groot enthousiasme over de mogelijkheden van inter- fysieke deloka!isering. Door internet vervagen de fysieke gren- net om de publieke discussie te stimuleren, maar al snel bleek zen en zijn mensen steeds minder gebonden aan specifieke het een forse keerzijde te hebben. We geven deze ontwikkeling territoria. Deze ontwikkeling is voor politieke processen van weer voor zowel de binnenlandse als de buitenlandse situatie. groot belang. Een geografisch gebied is altijd de basis geweest van de bestuurlijke eenheid. Het woord 'politiek' is afgeleid van het Griekse woord polis (stadsstaat), dat een ruimtelijke De netwerksamenleving eenheid aanduidt. De staat omspant een duidelijk begrensde ruimte. Ook zijn interne structuur is territoriaal opgezet: een Een van de meest gangbare beschrijvingen van de moderne fysieke ruimte per bestuurlijke eenheid (land, provincie, ge- westerse samenleving is die naar het model van internet: de meente). De tegenwoordige informatiestromen, loyaliteiten 'netwerksamenleving'. Dit begrip, geïntroduceerd in de boe- en solidariteitspatronen gaan de fysieke regio te boven en ver- ken van Manuel Castells, 2 heeft vooral betrekking op de ho- anderen snel van aard. De betrokkenheid bij de traditionele rizontalisering van communicatiepatronen en machtsrela- bestuurlijke eenheden neemt zo af. Dit draagt eraan bij dat de ties. Mensen richten zich minder op autoriteiten en gezag, en afstand tussen burger en politiek groter wordt. De onmacht meer op individuen en kleinere organisaties in de nabijheid. van de politiek wordt versterkt als de politieke instituties, die Castells noemt de techniek als voornaamste oorzaak. Zo leidt langs territoriale lijnen zijn georganiseerd, geen grip hebben internettechnologie tot grote verspreiding en daarmee demo- o~ de (wereldwijde) communicatiepatronen. Deze groeien ze cratisering van kennis. In principe heeft iedereen toegang tot btJna letterlijk boven het hoofd. dezelfde informatie; 'the most prominent attribute of the in- Het verdwijnen van het gezag betekent dat de overheid ternet is that it can bring all things to all people') De techniek steeds minder vanuit een centraal punt processen kan aanstu- maakt het ook voor iedereen mogelijk zich ten overstaan van ren. Macht en verantwoordelijkheden liggen over meerdere een groot publiek te uiten. samenwerkingsverbanden ('netwerken') verspreid. Burgers en Deze veranderingen leiden ertoe dat communicatie inten- maatschappelijke organisaties komen spontaan op voor zaken siever (meer mensen voelen zich geroepen en zijn in staat hun die henzelf aangaan en ze willen vaak zelf een bijdrage leve- mening te laten horen) en horizontaler wordt. Niemand staat ren aan de oplossing van beleidsproblemen. De overheid op 'boven' het proces. Zo groeit op allerlei gebieden de behoefte haar beurt moet er tijd aan besteden en moeite voor doen de aan overleg en vermindering van autoriteit en gezag. Een tra- instemming van burgers te verkrijgen. Overheidsorganisaties ditioneel gezagsbolwerk als de rechterlijke macht heeft de af- leggen steeds meer zelf relaties met burgers en belanghebben- gelopen jaren veel energie gestoken in de communicatie met de partijen. Alom zien we pleidooien voor openheid binnen het het grote publiek. Denk aan het uitleggen van vonnissen, de bestuurlijke apparaat en meer beleidsvrijheid voor medewer- omgang met de nieuwsmedia en toegankelijker websites. Er kers om samenwerking te zoeken met burgers, ondernemers 128 I29 INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN INTERNET EN POLITIEKE BETROKKENHEID en 'civil society'-organisaties. De netwerksamenleving brengt over de dood van een jongen na de ruwe behandeling door dus een andere vorm van betrokkenheid van burgers met zich de politie. 7 Toen steeds meer mensen dat deden, kregen mee: grote mogelijkheden tot meeluisteren en meebeslissen, de protesten een publieke en politieke dimensie en braken minder gevoeligheid voor gezag, en fragmentatie. 4 de rellen uit. Digitale technieken bevestigen en faciliteren deze ontwik- kelingen. De brede toegang tot platforms en informatiebron- De publieke expressie met een persoonlijke tint is sterk zicht- nen versnelt de gelijkheid en de communicatiepatronen. Con- baar in nieuwe media als nieuwsblogs en Twitter. Ongetwijfeld centreren we ons op een essentiële schakel in dit proces: de ~rengen de actoren algemeen erkende rationele argumenten nieuwsvoorziening en de discussie in het publieke domein. m, maar veel meer overheerst de eigen mening. Bloggers ui- ten zich vaak op amicale wijze, alsof ze zich tot hun vrienden richten. Ze bloggen ook dikwijls voor mensen die ze kennen.8 Internet en politieke betrokkenheid; het aanvankelijke Papacharissi noemt blogs 'openbare dagboeken'.9 Het per- enthousiasme soonlijke karakter van blogs leidt tot denigrerende opmerkin- gen over bloggers: het zouden egocentrische of zelfs narcisti- Toen in de jaren negentig van de vorige eeuw het internet op- sche mensen zijn die zo nodig gehoord willen worden. Dat zal kwam, overheerste het enthousiasme over de nieuwe mogelijk- in een aantal gevallen juist zijn, evenzeer is het waar dat ze het heden. Mensen zouden beter dan ooit geïnformeerd worden, over thema's hebben die in de openbare discussie een rol spe- het laagdrempelige karakter van internet zou de politieke dis- len. 10 Menig blogger daagt de gevestigde opinie uit, verbreedt cussie dichter bij de mensen brengen en internet zou de ideale zo de discussie en vergroot de publieke agenda. Bloggers kun- plaats voor open en vrije discussie zijn. In de positieve waar- nen kleur geven aan het debat en zo de pluraliteit bevorderen. u dering kregen drie mogelijkheden grote nadruk: expressie, ge- Nog meer dan blogs zijn tweets er in allerlei soorten en ma- meenschapsopbouw en deliberatie.5 ten. Maar verreweg de meeste geven een persoonlijker karak- ter aan de mededeling. Soms hebben vooraanstaande ambts- Expressie dragers het over persoonlijke zaken en laten zo zien dat ze 'ook Het individu drukt via de verschillende kanalen op het inter- maar' gewone mensen zijn. Ze brengen bijvoorbeeld de recht- net direct zijn voorkeuren uit en zijn woorden (of beelden) be- spraak en de politiek dichter bij de mensen. reiken meteen een groot publiek. 6 Dat kunnen constructieve opinies zijn, maar ook grieven, teleurstellingen en frustraties Joyce Lie, bestuursrechter bij de rechtbank van Oost- over de gang van zaken. Brabant, ontpopte zich na 2011 snel tot bekendste twit- terende rechter. Als belangrijke doelstelling noemde ze In 2011 vonden op meerdere plaatsen in Engeland rellen en dat ze wilde laten zien dat rechters geen saaie mensen zijn. opstanden plaats, die vanwege de grote rol van de sociale 'Ik ben in volle openheid gaan twitteren als rechter en als media als 'Blackberry riots' de geschiedenis zijn ingegaan. mens.' Bij haar foto stond lange tijd het bijschrift: 'Hij staat De Britse premier Cameron stelde op een gegeven al een tijdje leeg hoor, die ivoren toren. Sommigen van ons twitteren zelfs.' 12 ~ moment zelfs voor de service waarmee via Blackberry boodschappen worden verzonden (BBM) uit te schakelen. De protesten waren niet het gevolg van een vooropgezet Ma~ twitteren is niet zonder risico's, omdat het altijd een plan van een organisatie. Zij begonnen nadat mensen op publieke uiting is. Ook een tweet met een persoonlijke harte- sociale media spontaan hun verontwaardiging uitspraken kreet is publiek.  INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN H E T PUBLIEKE DOMEIN IN T ERNET EN POLITIEKE BETROKK E NHEID Een Nijmeegse hoogleraar tweette najaar 2013 beledigende persoonlijk. Obama presenteerde zich in de sociale media woorden over de minister van Economische Zaken Kamp. als een vriendelijk en toegankelijk persoon. Mensen die De woordvoerder van de universiteit stelde een dag na de zich als 'vriend' van zijn Facebookpagina meldden, kregen tweet dat zij 'zelf verantwoordelijk is voor haar uitspraken'. details over zijn persoon te weten, zoals zijn muzieksmaak Blijkbaar achtte hij het een privéactie. Maar een dag later (J.S. Bach, Miles Davis en Bob Dylan). De vonk sloeg over riep het College van Bestuur van de universiteit haar bij en de campagne leidde tot grote creativiteit bij de zwarte zich 'voor een stevig gesprek'. Het was van mening dat 'der- jeugd. Op internet verschenen talloze 'Obamaraps', liedjes gelijk taalgebruik niet door de beugel kan, en zeker niet over 'Main Street' als tegenhanger van Wall Street en artis- voor een hoogleraar'. 13 tieke referenties naar de Black Power-beweging van de jaren zestig. Mensen werden gemobiliseerd doordat ver- In deze kwestie lag de vraag wat van een hoogleraar in privétijd schillende groepen werden aangesproken, waardoor de verwacht mag worden, verstrengeld in de vraag naar de aard politiek concreet werd. Het campagneteam van Obama van de twitterboodschap. Was het een particuliere opwelling verzamelde informatie over kiezers via de nieuwe media. zoals iedereen die aan de keukentafel of op een verjaardags- Op basis van de data over mogelijke participanten creëer- feestje weleens uit, of was het een publieke boodschap? Onver- de men groepen, waardoor in korte tijd veel mensen mijdelijk ook het laatste. konden worden bereikt. Etnische gemeenschappen die doorgaans ver van de politiek af staan18 en groepen als Gemeenschapsopbouw 'Teachers for Obama' en 'Lawyers for Obama' kregen In de netwerksamenleving nemen mensen afscheid van oude aparte boodschappen. Met 'targeted messages' werd veel verbanden en betekenisstructuren. Zij zoeken nieuwe lijnen geld opgehaald. Van niet te onderschatten belang was dat om zich met elkaar te verbinden en hun identiteit te beleven. Obama zelf steeds met zijn Blackberry in de hand liep. Nieuwe virtual communities van actiegroepen, belangengroe- Het symboliseerde dat hij met iedereen in contact stond. pen en etniciteiten dragen bij aan een gemeenschappelijke Ieder had het idee 'erbij te horen'. identiteit en referentiekader. 14 Deze gemeenschappen over- stijgen de fysieke grenzen; bij uitstek dragen ze bij aan de de- Intermezzo: Facebook als podium voor discussie lokalisering. Deze twee mogelijkheden, expressie en gemeenschapsdenken, In die gemeenschappen heeft internet een sterk mobilise- zijn goed zichtbaar in het grootste digitale podium, Face book. rend vermogen. Met name de sociale media kregen aandacht Ook hier werden na aanvankelijk enthousiasme beperkingen in de optimistische geluiden, vanwege hun vermogen mensen zichtbaar. Deze liggen vooral in het ontwerp van Facebook. te bereiken en tot (politieke) daden te stimuleren. 15 Empirisch Als discussiepodium wordt Facebook gekenmerkt door een onderzoek leerde dat jongeren die actief zijn op Facebook er paradox. Veel mensen zien Facebook als een openbare ruimte meer vertrouwen in hebben dat de burger politieke invloed waarin ze zich naar vrijheid bewegen en in openheid en sponta- heeft, en meer geneigd zijn te gaan stemmen. 16 niteit anderen ontmoeten. Face book is evenwel een private on- derneming die van advertenties leeft en mensen aanzet tot ge- Een grote bevestiging van dit optimisme was de succes- drag dat de advertentie-\nkomsten verhoogt. Maar het bedrijf volle verkiezingscampagne van Barack Obama in 2008. 17 doet er niets aan om die indruk van vrije open ruimte weg te Leider van deze campagne was Chris Hughes, medeop- nemen. Juist omdat mensen het als 'hun' ruimte ervaren waarin richter van Face book. Hij veranderde het gezicht van de ze in vrijheid bewegen, geven ze veel informatie prijs, precies politiek volgens de regels van Face book: de politiek werd wat Facebook wil. Als mensen het anders zouden ervaren was Facebook minder effectief ' 132 133  INTERNET ALS SPR E EKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOM E IN INTERNET EN POLITIEKE B E TROKKENHEID Maakt de commerciële inzet, gericht op het prijsgeven van voudiger op geworden. In de Facebook-wereld tonen mensen persoonlijke informatie, Facebook geschikt om bij te dragen identiteitsgevoelige zaken. Het ligt voor de hand dat ze het aan de publieke sfeer in een democratische samenleving? Veel- politieke zien als een element van de eigen identiteit. Iemand al wordt deze vraag beantwoord door te wijzen op het (al of voelt zich dan relatief snel persoonlijk aangevallen door dege- niet geringe) aantal keren dat Face book bijdraagt aan politieke ne die het met hem oneens is. Met het persoonlijke karakter actie. Als klassiek voorbeeld geldt de al genoemde campagne worden de grenzen sterk aangezet. Mensen zijn ergens veront- van Obama. Iedereen is bekend met handtekeningenacties en waardigd of enthousiast over en ze zien zich al snel als lid van succesvolle crowdfundingacties op Facebook, en over de rol een collectief dat tegenover een ander collectief staat. van Facebook bij protestbewegingen bestaan vele artikelen. Garandeert de Face book-nadruk op de expressie van gevoe- Daar staan weer verhalen tegenover van acties die weinig re- lens wel voldoende dat er geluisterd wordt? Facebook leidt af sultaat hadden. Iemand uit zijn betrokkenheid met een klik, van de onpersoonlijke wereld van de instituties, die van ouds- en dat is eenvoudig te doen. Maar in dit 'clicktivism' is moeilijk her zo bepalend zijn in de politieke discussie. Die instituties in te schatten hoe toegewijd en geïnteresseerd de deelnemer zijn er niet voor niets. Politieke discussie is doorgaans een ont- is. Er zijn Facebook-sites rond grote issues waar talloze mensen moeting van aan elkaar vreemde groepen. Dat werkt pas als de zich hebben gemeld zonder dat ze ook daadwerkelijk in actie vertrouwdheid van de eigen kring wordt verlaten. Facebook komen of geld doneren als ze daarom gevraagd worden. 1 9 daarentegen biedt een gecontroleerde omgeving waarin men- Aan zo'n kwantitatieve discussie gaat echter een vraag op sen zich veilig voelen. 2 1 Op Face book is de controle bepalend; betekenisniveau vooraf die vaak niet ter sprake komt: hoe be- je communiceert met mensen die je kent, het onderwerp kies invloedt Facebook de kijk op en de beleving van maatschappe- je zelf. De vrienden vormen een voorgeselecteerd publiek dat lijke en politieke vragen? Facebook focust op de persoonlijke jou niet snel terzijde schuift. Kenmerkend voor Facebook is ervaringen van mensen. Wanneer politieke en maatschappe- dat het gaat om risicovrije relaties die verder geen eisen stellen. lijke thema's ter sprake komen, gebeurt dat door die lens. Dit De inrichting van Face book stimuleert dus om niet buiten de versterkt een perspectief dat steeds sterker aanwezig is in de eigen kring te gaan en vreemde netwerken op te zoeken. Ter- benadering van grote vraagstukken en de beoordeling van po- wijl nieuwsvoorziening juist openheid voor nieuwe zaken ver- litici. Zij moeten zich primair als mensen presenteren. Zorgde eist. Zoals Marichal het zegt: als we altijd thuis zijn, hoe kun- de televisie voor een personalisering van de politiek, Face book nen we ons dan op de wereld oriënteren? zorgt voor een hyperpersonalisering. Met de persoonlijke lens staat de politieke betrokkenheid op Facebook ver af van een Deliberatie brede analyse van de situatie. Van grote kwesties pikken men- Veel mensen zien in deze derde mogelijkheid een oplossing sen een emotioneel geladen element op, waarna ze op Face- voor de problemen die in de andere twee zichtbaar zijn. Zij ha- book luidkeels hun ongenoegen over de misstand uiten. Zo ken veelal aan bij de stroming van de 'deliberatieve democratie', werkt ook de politieke mobilisering, waarin mensen zich met die in de jaren tachtig van de vorige eeuw opkwam. Voor deze gelijkgezinden verenigen. Vanuit de persoonlijke proclamatie stroming is een inhoudelijke en redelijke discussie het kernele- wordt een actiegroep gestart. 20 Bij het uiten van onvrede werkt ment van de democratie. Zonder twijfel is democratie de mo- dat heel goed. Facebook verschaft iedereen een toeter om het gelijkheid voor de burgd om regelmatig te kiezen wie hem nodige misbaar te maken. Het leidt zeker ook tot de voor de vertegenwoordigt. En democratie behelst natuurlijk een serie democratie benodigde verscheidenheid aan stemmen in het procedures voor belangenafweging. Maar, zo stelt de delibera- publieke domein, net zoals blogs daaraan bijdragen. Maar het tieve democratie, democratie dient eerst en vooral een open en gesprek tussen de energiek aanwezige meningen is er niet een- rationeel gesprek over de inrichting van de samenleving te zijn. 134 135 INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN NIEUWSVOORZIENING EN PUBLIEKE DISCUSSIE IN MEDIA Idealiter worden vanuit de uitkomsten van dit gesprek mensen aanhangers van de deliberatieve democratie kunnen de twee gekozen en belangen afgewogen. In dit model bieden internet- andere invalshoeken niet zonder een minimum aan deliberatie. fora mogelijkheden voor een vrij en open gesprek, waarin men- De opvatting van deliberatieve democratie heeft echter sen opinies en argumenten aandragen tot het punt van ratione- ook zijn nadelen. Zij zou te hoog gegrepen zijn; slechts een le overeenstemming. 22 Zo ontstaat een inhoudelijke discussie kleine elite kan voldoen aan de eisen van goede rationele dis- waarin vroeg of laat het beste argument boven komt drijven. cussie. Het is bovendien de vraag of het ideaal van open en vrije De aanhangers van dit model maken onderscheid tussen de discussie op internet kan worden gerealiseerd. We bespraken publieke ruimte (public space) waarin we ons allemaal bevinden, deze vraag voor het binnenland en het buitenland. en de publieke sfeer (public sphere), het gebied waarin met het open gesprek de publieke opinie wordt gevormd. De publieke sfeer kent een rationeel discours over het gemeenschappelijk Nieuwsvoorziening en publieke discussie in binnen- goede, waaraan ieder mens naar vrijheid kan bijdragen. landse media: 'customized information' Het is niet moeilijk om deze drie mogelijkheden, expres- sie, gemeenschapsopbouw en deliberatie, te verbinden met de De in de twintigste eeuw dominante media krant, televisie en drie grote ethische theorieën die in de bijlage ter sprake ko- radio filterden informatie en presenteerden het nieuws vanuit men. Achter de eerste gaat de utilistische visie op preferenties een eigen (ideologische) invalshoek. In het tijdperk van inter- schuil: de mens is vrij zijn voorkeuren te ontwikkelen en te ui- net staan zij onder druk. Geheel in lijn met de horizontalise- ten; het is aan de politiek om gegeven deze voorkeuren afwe- ring die we hierboven bespraken, heeft de nieuwsvoorziening gingen te maken en zo het algemeen belang te realiseren. De een sterker interactief karakter gekregen. De autoriteit (in dit tweede is verbonden met het kader van de deugdethiek, die geval de nieuwsautoriteit) bepaalt niet meer wat nieuws is; het de mens beschrijft als een wezen dat in het samenleven met individu heeft ongekende mogelijkheden om direct toegang anderen zijn identiteit ontwikkelt. In de derde herkennen we tot informatie te krijgen. Voor menigeen geldt als voorlopig de kantiaanse deontologie, met zijn inzet van rationele vermo- hoogtepunt van deze ontwikkeling de 'customized informa- gens en accent op wederzijds respect. tion', iets wat echter grote nadelen heeft. Vanuit de parallellen met de drie ethische theorieën zijn Analoog aan de 'customized advertising' die we in het ook snel kritische vragen te stellen bij deze drie visies op inter- hoofdstuk over privacy bespreken, zouden mensen slechts die net. De kritiek op het utilisme (zie bijlage) roept de vraag op informatie krijgen die ze willen en vanuit het perspectief dat ze hoe in de oneindige communicatie de zinvolle meningen kun- willen. Niemand minder dan Bill Gates bracht deze mogelijk- nen worden onderscheiden van de minder zinvolle. Vanuit de heid al in 1995 onder woorden: kritiek op de deugdethiek is te zien dat de verbondenheid in gemeenschappen vormen kan aannemen die minder positief Customized information is a natura! extension. (".) For zijn voor het publieke domein. Iemand die alleen luistert naar your own daily use of news you subscribe to several review de eigen gemeenschap, vervalt in eenzijdigheid en bekrompen- services and let a software agent or a human one pick and heid. Op al deze bezwaren lijkt de deliberatieve benadering choose from them to compile your completely customized \ een antwoord te geven; zij legt de nadruk op een open, inhou- 'newspaper'. These subscription services(... ) will gather delijke discussie. Zo'n discussie vraagt om méér dan het be_noe- information that conforms to a particular philosophy and men van de eigen belangen of het delen van argumenten m de set of interests. 2 4 eigen groep. In deliberatie wil men de zaken zo verwoorden dat ze acceptabel klinken voor alle betrokkenen. 2 3 Volgens de INTERNET ALS $PREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN NIEUWSVOORZIENING EN PUBLIEKE DISCUSSIE IN MEDIA Met de toegenomen rekenkracht en doorontwikkelde algorit- ziening van belang is voor de publieke discussie en opinievor- mes is ook deze droom van Bill Gates werkelijkheid geworden. ming over maatschappelijke ontwikkelingen, verdraagt ze zich 'Customized information' lijkt een geweldige hulp bij de moei- slecht met persoonsgerichte informatie. Dit leggen we uit lijke taak om in de oneindige hoeveelheid internetinformatie door nieuws en informatie te contrasteren met commerciële een weg te vinden. In plaats van lukraak te zoeken, af te gaan goederen. Zo komen we op het verschil tussen enerzijds de op onbetrouwbare tips uit de omgeving of eigen vage intuïties consument en anderzijds de burger die aan de publieke discus- krijgen mensen geserveerd wat bij hen past. Zo ontstaat een sie deelneemt. Van hieruit tonen we aan welke concrete nade- 'Daily me'.25 len 'customized information' voor het publieke debat heeft. Een bekende toepassing van deze gedachtegang zien we Nieuwsvoorziening versus marktgoederen in de RSS (Really Simple Syndicationfeeds). Dit zijn filters Om het typische karakter van de nieuwsvoorziening duidelijk die op grond van eerder leesgedrag nieuws selecteren. Het te maken onderscheiden we nieuwsvoorziening van goederen wordt gezien als 'de makkelijkste manier om automatisch die volgens het klassieke (ideaal) type van de markt worden ver- op de hoogte te blijven van nieuws op je favoriete sites, handeld. In dit model weet de consument wat hij wil, betaalt er blogs of van bekende nieuwssites'. 26 De klant abonneert een prijs voor en verkrijgt het. Op de markt worden goederen zich op een RSs-feed van zijn favoriete websites of blogs. per aparte eenheid uitgewisseld. Goederen met een publiek Vervolgens houdt de Rss-reader bij of nieuwe artikelen karakter (en zeker ook politieke informatie en opinies) zijn verschijnen op de website of het web blog dat hij volgt. echter veel moeilijker in stukjes te hakken; de gemeenschaps- leden tezamen bezitten een goed als geheel. Om een voorbeeld Het optimisme hierover is te vergelijken met het optimisme buiten de politieke discussie te nemen: krijgsmacht en politie dat aanvankelijk bestond ten aanzien van 'customized adverti- zorgen voor veiligheid. Dit is een ondeelbaar goed dat door de sing'. We hebben gezien dat de op de klant toegesneden pro- totale bevolking wordt bekostigd. Ook het milieu is van ouds- ductinformatie problematisch is: voor de marktwerking vitale her een gemeenschapsgoed. Iedereen kan het milieu vervuilen waarden als vrijheid en gelijkheid komen onder druk te staan en het schoonmaken ervan vereist een gezamenlijke inspan- en de onwetende consument verliest zijn autonomie. Deze ning. Bij omvorming tot marktgoed wordt een goed opgedeeld nadelen gelden onverminderd voor de nieuwsvoorziening op in te verhandelen stukjes. Daarmee verandert de verspreiding internet. Van de nieuwsconsument wordt een profiel gemaakt van het betreffende goed. Wanneer veiligheid is opgedeeld in dat hij zelf niet kent. Als het profiel niet klopt wordt hij bestookt stukken die men tegen betaling kan verkrijgen (bijvoorbeeld in met informatie waarop hij niet zit te wachten. Als het profiel 'gated communities'), dan kunnen mensen met veel geld meer wel klopt ligt het voor de hand dat de samensteller zijn eigen- veiligheid kopen. belang laat doorwerken in het benaderen van mensen. Weten Ongetwijfeld is nieuws een product dat verkocht wordt. waarin iemand is geïnteresseerd helpt bij het gericht benade- Maar in hun aard zijn nieuws en publieke discussie gemeen- ren van mensen. Er is niet veel fantasie voor nodig om vanuit schapszaken met een relationeel karakter, waarbij het indivi- iemands nieuwsinteresse geschikte advertenties te bedenken. du zijn voorkeur niet kapt en klaar paraat heeft. In plaats van En prijsdifferentiatie is ook hier mogelijk. Uiteindelijk worden het te hebben over een consument met heldere preferenties met 'customized information' niet zozeer de belangen van de ligt het voor de hand te spreken over een burger met opinies. consument als wel de belangen van de producent gediend. En opinies zijn er in allerlei soorten en maten. Vaak berusten Bij de nieuwsvoorziening heeft het op de persoon toege- ze op vluchtige indrukken en vooroordelen en zijn ze nog niet sneden product nog een aantal nadelen. Omdat nieuwsvoor- uitgekristalliseerd. 2 7 Of mensen weten nog niet precies wat  INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN N IEUWSVOORZIENING EN P U BLIEKE DISCUSSI E IN M EDI A ze willen; de meningen over hun waarden en belangen hebben hij vorm aan de zaken om hem heen. Dat geldt bij uitstek voor zich nog niet precies gevormd. Een opinie ontwikkelt zich in (meningen over) politieke en maatschappelijke kwesties. Het interactie met andere meningen. Die interactie kan vele vor- politieke gesprek draait om (interpretaties van) ideeën over men aannemen: instemmen met de ander, zich afzetten tegen een goede samenleving, uitgedrukt in woorden. De zorgen, de ander, inspiratie door de ander, enzovoort. En die ontwik- verlangens en belangen in de samenleving 'zijn' er slechts door keling van een opinie gaat altijd door. De burger weet nooit middel van representatie in taal. 2 9 De objectief vast te stellen definitief wat hij wil. feiten spelen zeker een rol, maar zij worden opgenomen in een Het relationele karakter van de publieke discussie wordt groter verhaal. Politieke mening groeit in gesprek.3° Dat ge- prachtig verwoord in On Liberty van John Stuart Mill, een van sprek is een creatief proces waarin beelden, symbolen en in- de grondleggers van het utilisme. Zijn voornaamste argument terpretaties een rol spelen. In de politieke retorica staat deze voor de vrijheid van meningsuiting is: centrale rol van taal volop in de belangstelling onder de noe- mer 'framing'. Dit is de vaardigheid om de woorden en beelden Iemands opvattingen (...)verdienen pas dan de naam van te kiezen die de gewenste accenten uitdragen. De woordkeus kennis als hij, door anderen gedwongen of uit eigen bewe- roept een beeld op en propageert een bepaalde mening. Poli- ging, hetzelfde geestelijke proces doormaakt als bij het tici kunnen zo door het gebruik van beelden de discussie naar houden van een werkelijk debat met tegenstanders. 28 hun hand zetten. Volgens Mill heeft iemand pas een opvatting in de volle zin van In een interview in de Volkskrant in 2006 stelde PVV-leider het woord wanneer deze in een gesprek, het liefst met forse te- Geert Wilders: 'We moeten de tsunami van de islamisering genspraak, tot stand is gekomen. Pas na een intensief gesprek stoppen (".) die tsunami van een ons wezensvreemde cul- over zijn meningen en ideeën is de mens ervan doordrongen tuur die hier steeds dominanter wordt.' Het beeld van een wat deze inhouden. tsunami met alle bijklanken bleef vanaf dat ogenblik het Dat proces stopt nooit; mensen heroverwegen hun gedach- debat sterk bepalen. Met zijn uitspraak bepaalde Wilders ten in het licht van nieuwe problemen en discussies daarover. het politieke gesprek. Kenmerkend voor de discussie over maatschappelijke onder- werpen is een voortdurende 'transformatie' (omvorming) van Informatiebeperking in 'customized information' meningen. In tegenstelling tot het klassieke marktmodel gaat Door de voortdurende dynamiek van de politieke discussie het in politieke discussies niet om het bevredigen van voor- staat deze ver af van de marktlogica waarin de preferenties van keuren, het gaat om de mogelijkheid die voorkeuren goed te de consument een gegeven zijn. Nu hebben zich in de loop van ontwikkelen. En, zoals in de inleiding van dit hoofdstuk aan- de tijd mechanismen ontwikkeld die recht deden aan de eigen gegeven, een levendige en goede discussie is van levensbelang aard van de publieke discussie. De media filteren het nieuws, voor de democratie. plaatsen het in een groter perspectief (ze 'duiden' het nieuws) Mill legt in zijn verdediging van de vrije meningsuiting een en bieden allerlei vormen van commentaar. Dat geldt en gold sterke nadruk op het talige karakter van discussie. Dat verdient voor de kranten, die vanuit een bepaalde invalshoek werken \ ' enige toelichting vanuit filosofische inzichten over het belang en voor de omroepen, zeker als ze niet op de commerciële van taal. In de Inleiding is uitgelegd dat taal bij uitstek de ma- markt actief zijn. Als nieuws geheel wordt gemodelleerd naar nier waarop de mens toegang krijgt tot de realiteit. De mens is de marktlogica, dreigen deze mechanismen weg te vallen. Het een talig wezen dat wat hij tegenkomt verwoordt en hierover nieuws is verworden tot losstaande eenheden die zo lucratief met andere mensen communiceert. Met die verwoording geeft mogelijk van de hand worden gedaan, verpakt als hapklare TLl() 141  NIEUWSVOORZIENING EN PUBLIEKE DISCUSSIE IN MEDIA INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN brokken die de 'informatieconsument' direct aanspreken. On- Natuurlijk is dit een extreem voorbeeld, maar het onderlig- vermijdelijk leidt deze ontwikkeling tot oppervlakkigheid: in- gende probleem is wel algemeen. Mensen hebben volgens Sun- kadering en achtergronden ontbreken. In plaats daarvan bepa- stein snel last van cognitieve dissonantie: het is vervelend als len de (advertentie) belangen van de zender het aanbod. iets tegen je eigen oordeel ingaat. Dus zoeken ze informatie Behalve de beperkte duiding heeft de erosie van de klas- die overeenkomt met hun eerdere beslissingen - de confirma- sieke media ook tot gevolg dat de blik van de 'informatiecon- tion bias - of vermijden ze confronterende informatie - defen- sument' kwantitatief versmalt. De klassieke media bieden sive avoidance. Ze zijn dus sterk geneigd naar sites te gaan die toegang tot een grote variëteit van onderwerpen, en daarmee , de eigen (voor)oordelen bevestigen. 'Customized information' confrontatie met materiaal dat indirect van belang is voor goed speelt daarop in. Steeds meer snijdt men het aanbod toe op de burgerschap. Voor veel soorten informatie geldt dat mensen wensen van mensen. Zo is minder sprake van een door brede deze niet van tevoren zouden kiezen, misschien zelfs wat ir- lagen in de bevolking gedeelde set van ervaringen en interes- ritant vinden, maar die toch nodig hebben om over zaken mee ses. Er ontstaat fragmentatie in het publieke domein. te praten. Denk aan wat zich afspeelt in de derde wereld en de wat complexere (internationale) politieke vraagstukken. Zoals Niet alleen Sunstein wees op het gevaar van fragmentatie. Sunstein stelt: krant en televisiejournaal zijn 'genera! interest In 2ou verrijkte Eli Pariser de internetwereld met een media', die een breed palet van informatie onder de aandacht nieuw begrip toen hij zijn boek The Filter Bubble publiceer- van de mensen brengen.31 Dat gaat verloren in 'customized in- de. Door de persoonsgerichte informatie, die wordt bevor- formation'. derd door verfijnde algoritmes, leeft iedereen in een net In Republic 2.0 werkt Sunstein ook de gedachte uit dat me- iets andere 'bel' van informatie.32 In die bel voelt iedereen ningsvorming op het internet, en zeker 'customized informa- zich behaaglijk, maar het is moeilijk om tot een goede tion', tot een gebrek aan een gedeeld referentiekader leiden uitwisseling van informatie te komen met iemand die dat nodig is als basis voor discussie. Een gesprek (dus ook een ergens heel anders over denkt. Pariser geeft als voorbeeld discussie in de samenleving) lukt pas wanneer mensen een ba- dat hem als aanhanger van de Democratische Partij nauwe- sale hoeveelheid gedeelde ervaringen, interesses en belangen lijks standpunten en argumentaties van de Republikeinen hebben. Internet in het algemeen en 'customized information' bereiken. in het bijzonder zetten dat onder druk. Dat lijkt vreemd omdat internet alle mogelijkheid biedt tot verspreiding van informa- Van fragmentatie is het een kleine stap naar polarisatie, waarin tie en tot goede communicatie. Het surfgedrag van mensen is de meningen scherp tegenover elkaar staan. Sunstein spreekt volgens Sunstein echter vooral doorklikgedrag. En doorklik- zelfs van 'cyberbalkanization'. Zoals de Balkan een lappende- mogelijkheden die op sites worden aangegeven, leiden meestal ken van staten en volkeren is, bestaat de digitale nieuwswereld naar verwante sites. uit een verzameling losstaande brokken en fragmenten. Het empirisch onderzoek waartoe Sunsteins boek aanlei- Als een van de oorzaken van de radicalisering van moslim- ding gaf, leidde tot een genuanceerd beeld wat betreft de confir- jongeren worden internetsites genoemd. Dat is vanuit het mation bias. De behoefte aan informatie die de eigen politieke beeld dat Sunstein schetst goed voorstelbaar.Jongeren die mening bevestigt, is niet bij iedereen hetzelfde. Mensen met eenmaal op de radicale sites zijn terechtgekomen, komen meer gematigde opinies staan open voor afwijkende menin- met doorklikken steeds meer in een 'fuik' van eensluiden- gen. Daarbij negeert de confirmation bias de complexiteit van de informatie terecht. het zoeken naar informatie. Deze gaat namelijk uit van een uit- ruilmodel ('trade-off'): zoeken naar informatie die de mening 142 143  INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN NIEUWSVOORZIENING EN PUBLIEKE DISCUSSIE IN MEDIA bevestigt zou ten koste gaan van zoeken naar informatie die leefwereld brengen. Bovendien rukt ook op sociale media de de mening tegenspreekt. Het ligt subtieler. Er is een verschil 'customized information' op, waardoor de hoeveelheid 'inad- tussen het actief opzoeken van gelijkende meningen en het be- vertent' nieuws vermindert. wust vermijden van verschillen.33 Nu is dit onderscheid niet in strijd met Sunsteins these. Het onderbouwt zijn idee van 'gene- Alternatieven ra! interest media': mensen zijn niet per se tegen nieuws dat ze Met de opkomst van 'customized information' dreigen be- toevallig tegenkomen en dat hun opinie niet direct bevestigt. paalde verdiensten die de oude media hadden voor de publieke De 'genera! interest media' als krant en televisie zijn precies nieuwsvoorziening, verloren te gaan. De duiding en toelichting op dat mechanisme gebaseerd, en ze brengen met hun brede van het nieuws, het algemene karakter en de verantwoorde aanbod ook veel nieuws onder de ogen van de lezers en kijkers filtering verdwijnen ten koste van engere nieuwsgaring en een waar deze niet meteen op gespitst zijn (inadvertent verkregen filtering waarin eerder de belangen van adverteerders dan die nieuws). Waar het Sunstein echter om gaat, is dat met de ont- van de democratie centraal staan. Anderzijds, de media die van wikkeling van 'customized' nieuwsvoorziening mensen in de oudsher het nieuws verzorgden, deden dat vanuit een kleu- digitale wereld wezenlijk minder worden blootgesteld aan dit ring die lang niet meer door alle mensen gewaardeerd wordt. soort nieuws. En het format van één (papieren) krant met veel (overbodige) Empirisch onderzoek bevestigt dit gedeeltelijk. Zo komt informatie staat de hedendaagse mens minder aan. Het biedt op internet het mechanisme van de inadvertent aandacht voor met name jongeren te weinig flexibiliteit. Hoe moeten we op ander nieuws regelmatig voor. Al surfend stuiten mensen op het internet komen tot nieuwsvoorziening die de democratie informatie die hun denkwereld verrijkt.34 De aantrekkings- waardig is, maar niet deze nadelen in zich draagt? De afgelopen kracht van informatie die de attitude bevestigt mag dan groot jaren zijn enkele interessante alternatieven gelanceerd. De tijd zijn, de aversie tegen informatie die tegen het eigen (voor)oor- zal uitwijzen welke levensvatbaar zijn. deel ingaat blijkt relatief minder groot te zijn. Mensen nemen dergelijke informatie regelmatig tot zich. Bovendien is poli- Garrett en Resnick doen het voorstel het internetgedrag tieke overtuiging niet de enige drijfveer in het selecteren van van mensen te beïnvloeden.37 Mensen kunnen worden ge- informatie. Ook algemene interesse, relevantie van een issue prikkeld om naar informatie door te klikken die tegen hun en het nut van de informatie spelen een rol. ideeën ingaat, bijvoorbeeld door te wijzen op het diepzin- Aan de inadvertent nieuwsvoorziening draagt bij dat op nige karakter van de andere informatie. Of door ze erop te internet de grenzen van de verschillende genres sneller en va- wijzen dat ze kennis van tegenargumenten nodig hebben ker worden overschreden. Een nieuwsforum is ook een plaats om hun beslissing beter te rechtvaardigen, of door te waar mensen reacties kunnen posten, wat het tot discussiefo- appelleren aan het goede gevoel dat mensen hebben als ze rum maakt. Op sociale media kunnen mensen hun politieke alle invalshoeken van een kwestie hebben bekeken. Deze betrokkenheid kwijt en zijn ook politieke organen actief. Te stimuleringsmechanismen kunnen ook gepersonaliseerd midden van andere berichten verschijnen op het nieuwsover- worden, op basis van de leesgeschiedenis van de persoon in zicht van Face book berichten over maatschappelijke kwesties, kwestie. Iemand die een document lang en grondig leest eventueel vanuit verschillende standpunten.35 Zo dragen on- (ook dat wordt geregistreerd), wordt naar degelijke tegen- linediscussie en onlinenieuws bij aan de heterogeniteit van de informatie verwezen. Garrett noemt als voorbeeld het meningsvorming en de politieke discussie.3 6 We hebben ech- plaatje van een balancerende koorddanser dat naast een ter gezien dat sociale media, met name Facebook, beperkin- artikel in beeld komt. Als het artikel een extreme positie gen hebben omdat ze de politiek zo dicht bij de persoonlijke vertegenwoordigt, dan is de koorddanser meer uit balans. 144 145 INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN INTERNET EN AUTOCRATISCHE REGIMES Deze strategieën hebben echter grote nadelen. Wie be- Internet en autocratische regimes paalt of een artikel evenwichtig is? Bovendien versterken deze strategieën een groot probleem van 'customized Na de val van de dictatuur van de Egyptische president information', namelijk de passiviteit van de nieuws- Moe barak circuleerde in Egypte de volgende grap. Moeba- consument. Die strategieën bevinden zich op het snijvlak rak komt in het hiernamaals zijn voorgangers Nasser en van stimuleren en manipuleren. Maken ze de nieuws- Sadat tegen en informeert hoe zij aan hun einde zijn ge- consument niet nog meer tot speelbal van voorgekookt komen. Nasser vertelt dat hij een natuurlijke dood stierf beleid? toen hij nog president was. Sadat vertelt dat hij is ver- moord door islamitische fundamentalisten. Vervolgens Recentelijk zagen in Nederland twee nieuwe initiatieven het kijken ze Moebarak vragend aan. Die zucht eens diep en licht. zegt: 'Facebook'. Inderdaad speelden de digitale communicatiemedia een Het nieuwsplatform Blendle verkoopt losse stukken uit grote rol bij de protesten die tot zijn val leidden. Een be- kranten en tijdschriften, waarbij de bron dertig procent langrijke aanzet tot de opstand was de oprichting van een van de opbrengst krijgt. Een week na de start telde het Face book-groep naar aanleiding van de dood van een de- platform al veertigduizend gebruikers. De oprichters monstrant: 'We are all Khaled Said'.3 8 Toen in januari 20 u Alexander Klöpping en Martin Blankesteijn stellen dat de protesten op hun hoogtepunt waren, sloot de regering ze een nieuwe doelgroep aanboren. De Blendle-abonnees het internet geheel af. Met averechts effect. De veront- zijn niet meer bereid te betalen voor een hele krant, maar waardiging over het afsluiten leidde tot nog meer protes- wel voor de artikelen die ze interessant vinden. Hun for- ten en betekende voor de economie een grote dreun. mule zou erin slagen kwalitatief hoogwaardige nieuws- Moebarak bezweek onder de druk en trad af.39 voorziening te combineren met een relatief grote keuze- vrijheid. Een bezwaar is wel dat de diepgang afhankelijk is Er bestaat wijde overeenstemming over de idee dat digitale van de bestaande oude media. Blendle profiteert van de technologieën belangrijk waren voor stormachtige politieke oude structuur en het is de vraag in hoeverre dit platform omwentelingen buiten de westerse wereld. Commentaren op eraan bijdraagt dat die overeind blijft. bijvoorbeeld de Arabische lente van voorjaar 2011 en de 'revo- lutie' in Oekraïne in 2014 werden niet moe de positieve rol van Na beëindiging van zijn hoofdredacteurschap van nrc.next deze technieken te benadrukken. Maar het ligt ingewikkelder. nam filosoof Rob Wijnberg het initiatief tot de oprichting Ingaan op die complexiteit verheldert belangrijke patronen in van De correspondent. De digitale krant brengt niet het de relatie tussen internet en samenleving, die ook in westerse dagelijks nieuws, maar achtergrondreportages. Onder het landen spelen. We bespreken eerst de mensen die eenzijdig de motto 'Een dagelijks medicijn tegen de waan van de dag' positieve rol van digitale media belichten, waarna we nuance voorzien de merendeels jonge medewerkers de lezer van aanbrengen. meer context. ~ Misplaatst optimisme In het midden van het eerste decennium van deze eeuw groei- de het optimisme over de mogelijkheden van de nieuwe media om repressieve regimes onder druk te zetten. In bijvoorbeeld Birma (2007) en Iran (2009) leverden de sociale media een IA7 INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN INTERNET EN AUTOCRATISCHE REGIMES bijdrage aan het ontstaan van de ongekende massaprotesten. lisme door: techniek staat in dienst van de menselijke ontwik- Zij hielpen eraan mee misstanden van het regime aan de kaak keling en vooruitgang, in het bijzonder het natuurlijke verlan- te stellen, waren faciliteiten om snel mensen te verzamelen gen naar vrijheid. Een open discussie zet de macht onder druk en zich te laten verplaatsen en maakten vervolgens de wreed- en leidt tot emancipatie van het individu uit knellende structu- heid van de politie zichtbaar. Zo groeide de overtuiging dat ren. We zien hierin het door verlichtingsfilosofen Kant en Mill de digitale communicatietechnologie dodelijk is voor repres- verwoorde vertrouwen in het vrije woord terug. De techniek is sieve regimes. Onderdrukte mensen zouden 'tweet their way een instrument hiervan. to freedom'.4° De kogels die het repressieve regime de lucht in Uit de inleiding weten we dat instrumentalisme en techno- zond, zouden niet op kunnen tegen de tweets die de bevolking logisch determinisme problematisch zijn. Ze miskennen dat de lucht in slingerde. techniek en menselijke samenleving zich in samenhang ont- Het optimisme was met name groot in de Verenigde Staten, wikkelen; een analyse van contexten is veel vruchtbaarder dan waar het aanhaakte bij de Amerikaanse gehechtheid aan het algemene statements. Een korte blik in de geschiedenis leert vrije woord. Vanaf het Reagan-tijdperk hebben Amerikaanse al dat de opkomst van de media niet per se tot ondermijning presidenten gezegd dat communicatie tot een vrije stroom van van de macht leidt. Toen in de jaren twintig van de vorige eeuw ideeën leidt en zo autoritaire regimes ondermijnt. Het opti- de radio opkwam, werd daarvan een sterk democratiserende misme was sterk zichtbaar in de eerste regering-Obama, die werking verwacht. Mensen zouden veel beter op de hoogte zijn met grote inzet van sociale media aan de macht was gekomen. van ontwikkelingen in de samenleving en daarmee kritischer Minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton vergeleek de zijn over de macht. Maar de dictators Hitler en Stalin profi- situatie met die van 1989: door een grotere openheid en toene- teerden zeer van het nieuwe medium. mende invloed van de media zou een snelle omwenteling mo- Zo bleek ook tachtig jaar later de projectie van het verlich- gelijk zijnY Soms nam het optimisme in de VS groteske vor- tingsoptimisme op de situatie in dictaturen misplaatst. De men aan. Mark Pfeifle, voormalig adviseur van president Bush, komst van internet leidde weliswaar tot brede deelname aan lanceerde in 2009 een publieke campagne om Twitter voor de protesten. In de 'Arabische lente' waren meer vrouwen dan Nobelprijs voor de vrede te nomineren.4 2 ooit actief in protestbewegingen. Internet vergrootte ook de In de pathetische bewoordingen van deze overtuiging betrokkenheid in die zin dat mensen sneller het idee hadden zijn de extremen van instrumentalisme en technologisch de- dat ze erbij hoorden. Maar enkele 'internetrevoluties' verder terminisme herkenbaar. Het technologisch determinisme bleek dat in nogal wat landen de opstand niet succesvol was. In is zichtbaar in de overtuiging dat deze positieve gang van de Myanmar, Zimbabwe, Iran en Syrië konden Twitter en Face- geschiedenis door technische ontwikkelingen is ingegeven. book de dictators niet verdrijven. Er waren daar weliswaar Sommige Amerikanen gingen zo ver dat ze de techniek ideolo- internetfaciliteiten, maar de heersers konden deze goed ge- gische kenmerken toedichtten: deze stond voor vrijheid, open- bruiken voor hun repressiebeleid. We bespreken de markant- heid en verzet tegen autoritarisme. Zo stelde internetgoeroe ste manieren waarop ze dit deden.44 De concrete voorbeelden Clay Shirky: 'What forces Google to have a foreign policy is staan ver af van de leefwereld van de westerse lezer, maar zijn that what they're exporting isn't a product or a service, it's wel leerzaam vanwege het beeld dat zich aftekent: de automa- \ a freedom.'43 Het pleidooi voor de Nobelprijs aan een tech- tische koppeling van internet met de verlichtingsgedachte van niek heeft eenzelfde klank. Techniek grijpt actief in maat- verspreiding van het vrije woord vertoont nogal wat manke- schappelijke ontwikkelingen in en bepaalt zo de loop van de menten. In de conclusie trekken we hieruit een belangrijke les geschiedenis. voor onze samenleving. Minder sterk, maar wel herkenbaar, klonk het instrumenta- TLl.O INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN INTERNET EN AUTOCRATISCHE REGIMES - Informatiebron - Propaganda De nieuwe media zijn voor autoritaire regimes een onuitput- Internet is, net als andere media, een propagandamedium. Dic- telijke bron van informatie over wat onder het volk leeft. Het taturen kennen talloze proregeringsblogs. De Chinese regering beeld van de dictator die geïsoleerd achter dikke muren in zijn heeft dertigduizend mensen in dienst om positieve berichten paleis zijn bevelen uitvaardigt, is in het internettijdperk min- op het internet te plaatsen. En het is betrekkelijk eenvoudig in der dan ooit reëel. De dictator heeft met de digitale techno- de virtuele wereld allerlei verzinsels te verspreiden die niet zo logieën alle toegang tot de meningen en de stemmingen die makkelijk zijn te ontkrachten. Lastercampagnes kunnen ook onder het volk leven. op internet gevoerd worden. Een blogger beschuldigen dat hij met de CIA of de Mossad samenwerkt is al voldoende om hem -Spionage te discrediteren. Deze ontwikkelingen slaan deuken in de ver- Digitale technologie biedt ongekende mogelijkheden tot het lichtingsgedachte dat in de veelheid van opinies de beste naar traceren van activiteiten. Het begint al bij de algemeen toe- boven komt. Eerder staan ze dit in de weg; de veelheid en ver- gankelijke informatie. Via de sociale media zijn sociale verban- scheidenheid van meningen werken zo verwarrend dat mensen den op te sporen. Was voorheen marteling nodig om erachter vluchten in de zekerheid die de regering hun biedt. te komen wie iemands vrienden zijn, nu volstaat een blik op Face book. 45 Camera's bij demonstraties zorgen voor 'digital -Amusement surveillance'. De technologieën verruimen ook de spionage- Niet alleen propaganda, ook amusement op internet rijdt op- mogelijkheden. De man met de snor en regenjas is niet meer positionele bewegingen in de wielen. Amusement leidt af van nodig om iemands gangen na te gaan. De fantasie schiet tekort de politieke interesse. 'Geef het volk brood en spelen' is te om alle mogelijkheden te bedenken: manipulatie met mails, vervangen door 'leid het volk binnen in de virtuele wereld'. Zo adressenbestanden en sociale netwerken. Of manipulatie van ontstaat de paradoxale situatie dat de bevolkingen cultureel smartphones voordat die worden verkocht. wel, maar politiek niet op de westerse wereld zijn gericht. Rus- sische en Chinese jongeren zijn heel goed op de hoogte van de In 2009 kregen de burgers van Saoedi-Arabië die een Amerikaanse jeugdcultuur, die oneindig veel amusement heeft Blackberry gebruikten, een zogenaamde update waarin te bieden. Hier hebben de Russische en de Chinese overheid spyware verborgen zat. Toen de producent van Blackberry geen moeite mee omdat de jongeren de politieke waarden van aangaf hiermee problemen te hebben, dreigden de de vs niet overnemen. Zeker zijn er verbanden tussen de jeugd- regeringen van Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische cultuur en waarden als vrijheid en een gelijke positie van de Emiraten de verkoop van Blackberry's te verbieden. vrouw. Maar vooralsnog scheidt de jeugd deze domeinen, zodat De producent haalde bakzeil. 46 amusement eerder afhoudt van dan aanzet tot politisering. In het najaar van 2014 vonden in Hang Kong grote demon- -Filtering straties plaats voor democratie. De duizenden betogers Overheden beheersen de fysieke infrastructuur en stellen ei- werden uit een ongewenste hoek in de gaten gehouden. sen aan de bedrijven die de toegang tot internet regelen. Zo \ Spyware verspreidde zich via WhatsApp onder de demon- hebben ze de mogelijkheid tot filteren en censuur. In gradaties stranten. wordt hiervan gebruikgemaakt. Enige jaren geleden speelde in Duitsland en Nederland de discussie over een wet om kin- derporno te filteren.47 Uiteindelijk heeft de wet het niet ge- haald. Maar het is algemeen bekend dat Zuid-Korea nieuws  INTERNET EN AUTOCRATISCHE REGIMES INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN filtert over Noord-Korea en dat Turkije duizenden websites De openheid waar Google voor staat, botst regelmatig met censureert. De filtering wordt eenvoudiger als er in plaats van het verlangen van de Chinese autoriteiten het internet te meerdere private telecombedrijven één genationaliseerde in- controleren. Toen de Amerikaanse minister van Buiten- ternetprovider is. Een extreem voorbeeld is de Chinese rege- landse Zaken Hillary Clinton er publiekelijk op aandrong ring, die in haar eerste formele verklaring over rechten en ver- dat Google niet met de Chinese censuur zou samenwer- antwoordelijkheden van internetgebruikers verklaarde dat in- ken, kan ze dat bedoeld hebben als het veiligstellen van de ternet 'een kristallisatie van menselijke wijsheid' is, maar eraan neutraliteit van de techniek, maar voor de (publiciteit door toevoegde dat de inhoud van internet natuurlijk wel onder de de) Chinese autoriteiten was het een bevestiging van de Chinese soevereiniteit valt.48 Het gevolg is de 'Great firewall achterdocht jegens deze techniek als een westers feno- of China': zoekopdrachten met de trefwoorden 'Dalai Lama' of meen. 'Tiananmenplein' leveren in China niets op. r.~ De digitale lente beschrijven Cohen en Schmidt een moge- - Techniek en het Westen h1ke ontwikkeling die de politieke inbedding van internet zeer De leiders van een autoritair regime kunnen internettechnolo- kan versterken. Politiek en cultureel verbonden landen zouden gie verdacht maken omdat deze uit het Westen komt. Internet wel eens kunnen investeren in een regionaal internet dat cen- heet in de propagandamachine dan een 'Amerikaans middel suree:1't volgens de standaarden van de cultuur van dat gebied. voor ondermijnende activiteiten'. De westerling klinkt dit be- Arabische staten kunnen een soennitisch internet vormen lachelijk in de oren, omdat hij de ontwikkeling van de techniek met domeinnamen in het Arabisch. Internetbankieren zou e; los ziet van de politiek. Een scheiding die met het instrumenta- op ?at i~terne~ anders uitzien, en er zou religieuze politie op lisme en het technologisch determinisme een lange geschiede- actief ziJn. Chma kan beslissen dat buitenlanders visa nodig nis heeft. Maar, zo hebben we in de inleiding besproken, tech- hebben om daar op het web te kunnen. Een 'wirwar van nati- niek functioneert in een context, en de context van autoritaire onale internetten en virtuele grenzen' ontstaat, even verdeeld regimes is er een van machtsverhoudingen. Wat voor menige als de echte wereldY westerling neutraal is, is voor de Russische of Chinese heersers politiek geladen. 'Wie niet voor ons is, is tegen ons' mag dan ?.P het g~b~ed van de sociale media tekent zich een derge- een spreuk zijn die we van een Amerikaanse president ken- h1ke scheidmg al af. In Europa en de VS zijn Face book en nen,49 zij is bij uitstek van toepassing op repressieve regimes, Twitter toonaangevend. Rusland maakt het deze media achterdochtig als ze zijn. Het helpt dan natuurlijk niet (zacht moeilijk om volwaardig te functioneren en in China zijn ze uitgedrukt) als blijkt dat de personele lijnen tussen Washing- verboden. Deze twee landen hebben eigen sociale media ton en de technologiereuzen zeer kort zijn.5° die de controle vergemakkelijken en de afstand van de be'- volking tot de westerse wereld vergroot. Tijdens de opstanden tegen de verkiezingsuitslag in Iran speelde Twitter een belangrijke rol. In een cruciale fase Uiteindelijk vond slechts in een beperkt aantal landen een de- vroeg de regering van de Verenigde Staten aan Twitter ~ocratische doorbraak plaats: de Filipijnen in 2001, Libanon om het onderhoud van het systeem even op te schorten. m 2005, Tunesië in 2012 en Oekraïne in 2014. Zoals Bremmer Het was koren op de molen van de Iraanse propaganda- opmerkt: landen met een enigszins democratische cultuur. In machine, die Twitter beschreef als een instrument van de landen waar die ontbrak, als Myanmar, Syrië en Zimbabwe, Amerikaanse satan. k~nden Twitter en Facebook de dictators niet verdrijven.52 Niet de aanwezigheid van internet, maar de offiinecontext TC?. I53 INTERNET ALS SPREEKSTOEL IN HET PUBLIEKE DOMEIN TOT SLOT waarin internet functioneerde bleek doorslaggevend. De bij- Het is in interactie met de techniek dat de mens zijn (voor)oor- drage van de digitale media aan de ontwikkeling van die cultuur delen vormgeeft. is niet vanzelfsprekend; zij leiden niet per se tot open en vrije Een democratische cultuur is veelzijdig en veeleisend. Ze discussies en kritisch denken. Evenzeer beantwoorden ze aan veronderstelt een houding waarin waarden als tolerantie en en versterken ze de behoefte aan zekerheid, de nadruk op lo- respect een rol spelen. Zo'n houding ontwikkelt zich offline kale belangen, de angst voor en boosheid op andere groepen, in (samenhang met) bepaalde instituties. Morozov wijst erop (racistische) onderbuikgevoelens enzovoort. Zij functioneren dat de protesten die in Iran door Face book en Twitter werden dikwijls als een megafoon, die op velerlei manieren kan worden aangejaagd, achter de schermen jarenlang waren voorbereid ingezet. door groepen mensen die elkaar face to face ontmoetten.53 In die sfeer van discipline, veiligheid, onderling vertrouwen en g~~ee~de toewijding aan het ideaal ontwikkelden zich de oppo- Tot slot s1t1ele1ders. En dat zijn zaken die internet zelf niet bevordert. Als zo'n cultuur er in een samenleving niet is, dan komt die er De opkomst van de digitale media heeft in samenhang met ook niet door het internet.54 andere maatschappelijke ontwikkelingen in de westerse sa- menleving bijgedragen aan een andere relatie tussen burger Zo keert in dit hoofdstuk inzake de verhouding tussen techno- en (overheids)instituten. In de netwerksamenleving verloopt logie en samenleving een patroon terug dat we al in de andere communicatie meer horizontaal. De burger stelt zich zelfbe- hoofdstukken zagen. De verwachtingen dat digitale technolo- wuster op en verlangt meer uitleg, verantwoording en moge- gieën het landschap radicaal veranderen worden maar ten dele lijkheden tot kritisch meedenken. We hebben gezien dat dit waargemaakt. De technologie komt terecht in een (offline) positieve krachten losmaakt, maar ook het risico in zich draagt omgeving, die sterk bepaalt hoe ze uitwerkt. Aandacht voor van ondermijning van de kracht van de professional en degene die wisselwerking en de verscheidenheid is nodig om de vita- die de eindverantwoordelijkheid draagt. le waarde~ en normen recht te doen. En die aandacht is geen Internet biedt krachtige middelen om mensen bij de poli- technologische zaak; het is aan de mens haar op te brengen en tiek te betrekken, zo heeft de succesvolle Obama-campagne zo de technologie goed te laten landen. Een samenleving krijgt laten zien. Maar de fantasie van open communicatie en discus- het web dat ze verdient. sie wordt om allerlei redenen niet waargemaakt. Mensen bege- ven zich in 'nieuwsbubbles', de persoonlijke en oppervlakkige toon van tweets, blogs en Face book staat ver af van het ideaal van onbevooroordeelde goede discussie en het kenmerkende van politiek komt onder druk te staan als ze wordt opgevat in commerciële termen. Ondanks de verschillen met autoritaire regimes kan ook de westerse democratie ter harte nemen dat het belang van 'in- ternetactivisme' niet mag worden overschat. Het denken van mensen vindt altijd plaats vanuit een bepaalde achtergrond. Vooroordelen, belangen, vaste overtuigingen en interesses werpt de mens niet van zich af als hij het publieke domein in stapt, als nieuwsconsument of als producent van blog of tweet. TC'A 1 55