12th Political Science PM Shree PDF

Political System rwjnIiqk pRxwlI ^wlI QW Bro:- 1) ____________duAwrw ilKI pusqk dw nw rwjnIqI iv`c mnùKI suBwA sI[ 2) AwrQq bYtly duAwrw ilKI pusqk _________ 1908 ivc pRkwisq kIqI geI[ 3) rwjnIiqk pRxwlI dI DwrnW sB qoN pihlw_________ ny pyS kIqw[ 4) f...

Political System rwjnIiqk pRxwlI ^wlI QW Bro:- 1) ____________duAwrw ilKI pusqk dw nw rwjnIqI iv`c mnùKI suBwA sI[ 2) AwrQq bYtly duAwrw ilKI pusqk _________ 1908 ivc pRkwisq kIqI geI[ 3) rwjnIiqk pRxwlI dI DwrnW sB qoN pihlw_________ ny pyS kIqw[ 4) fyivf eIstn duAwrw ilKI pusqk dw nW ___________ hY[ 5) rwjnIiqk pRxwlI _________ nUM inkwsW iv`c bdlx dw kwrj krdI hY[ au~qr:- 1) grwhm vwls (2) SwSn dI pRikirAw (3) fyivf eIstn (4) dI polItIkl isstm (5) invySW bhu-ivklpI pRSn 1) SwSn dI pRikirAW pusqk dw lyKk hY[ a) fyivf eIstn b) rwbrt ey fwhl c) grwhm vyls c) AwrQr bYtly 2) hyT iliKAW iv`coN ikhVI „pRxwlI‟ dI ivSySqw nhI hY[ a) sImwvW dw nw hoxw b) sImwvw dw hoxw c) pRxwlI dy Bwg ie`k dUjy nUM pRBwivq krdy hn d) iesdy AMgW ivckwr sMbMDW dw hoxw 3) rwjnIiqk pRxwlI mnùKI sMbMDW dw auh sQweI nmUnw hY ijs iv`c kwPI mwqrW iv`c SkqI, SwSn jW s`qw Swiml huMdI hY? ieh kQn iks dw hY? a) rwbrt ey. fwhl b) bIAr Aqy aulmw c) fyivf eIstn d) koilMn cYrI 4) hyT ilKIAw iv`coN ikhVw rwjnIiqk pRxwlI dw rsmI FwcW nhI hY[ a) ivDwnpwilkw b) rwjnIiqk dl c) kwrjpwilkw d) inAWpwilk 5) rwjnIiqk pRxwlI dI pirvrqn pRikirAw dw Bwv kI hY[ a) invySW nUM inkwsw iv`c bdlxw b) lokW dIAW mMgW nUM suxnw  c) lokW q`k PYsly phuMcwxy d) nvIAW mMgW dw bnxw au~qr:- 1) (d), (2) (a), (3) (a), (4) (b), (5) (a) shI glq 1) AwDuink rwjnIiqk ivigAwnIAw ny rwj Aqy srkwr dI QW rwjnIiqk pRxwlI nUM rwjnIqI-Swsqr dw m`uK ivSw mMinAw hY[ 2) PIf bYk lUp pRikirAw fyivf eIstn dI dyx hY[ 3) rwjnIiqk smwjIkrn Aqy ih`q smUhIkrn rwjnIiqk pRxwlI dy inkws kwrj hn[ 4) rwjnIiqk pRxwlI ie`k pRMprwgq Dwrnw hY[ 5) rwjnIiqk pRxwlI ivc AnykW hI aup-pRxwlIAW pweIAW jwdIAW hn[ au~qr:- 1) shI (2) shI (3) glq (4) glq (5) shI pRSn-au~qr pRSn 1:- rwjnIiqk pRxwlI dI koeI ie`k pirBwSw ilKo[ au~qr:- rwbrt ey.fwrl Anuswr. “rwjnIiqk pRxwlI mn`uKI sMbMDW dw auh sQweI nmUnw hY, ijs ivc kwPI mwqrw ivc SkqI, Swsn Aqy s`qW Swml huMdI hY[” pRSn 2:- rwjnIiqk Sbd dw ArQ sp`St kro[ au~qr:- rwjnIiqk Sbd SkqI, Swsn Aqy s`qw dw pRqIk hY Aqy ijs sMgTn kol vI ieh gux hn, auh rwjnIiqk AKvwaux dw h`kdwr hY[ pRSn 3:- rwjnIiqk pRxwlI dI ie`k ivsSyqw ilKo[ au~qr:- rwjnIiqk pRxwlI mnu`KI sMbMDW dw sQweI nmUnw hY[ pRSn 4:- rwjnIiqk pRxwlI nUM hrmn ipAwrw bxwaux vwly ivdvwn dw nW ilKo[ au~qr:- fyivf eIstn[ pRSn 5:- rwjnIiqk pRxwlI dy kwrj ikMny pRkwr dy hn? auhnW dy nW ilKo[ au`qr:- rwjnIiqk pRxwlI dy kwrj do pRkwr dy hn:- invyS kwrj Aqy inkws kwrj[ pRSn 6:- rwjnIiqk pRxwlI dy do invyS kwrj ilKo[ au`qr:- 1) ih`q smUhIkrn 2) ih`q sp`StIkrn pRSn 7:- rwjnIiqk pRxwlI do dy inkws kwrj ilKo[ au`qr:- 1) inXm bxwaux 2) inXm lwgU krnw pRSn 8:- inXm inrmwx dw kwrj kOx krdw hY? au`qr:- ivDwnpwilkw inXm inrmwx dw kwrj krdw hY[ pRSn 9:- rwjnIiqk pRxwlI dw mùK kMm kI hY? au~qr:- rwjnIiqk pRxwlI dw mu`K kMm invySW nUM inkwsW ivc bdlxw hY[ pRSn 10:- rwjnIiqk pRxwlI dy gYr-rsmI FWcy ikhVy hn[ au~qr:- rwjnIiqk dl Aqy dbwa smUh rwjnIiqk pRxwlI dy gYr-rsmI FWcy hn[ ਉਦਾਯਵਾਦ ONE WORD AND ONE SENTENCE ANSWER TYPE QUESTIONS ਩ਰਸ਼ਨ 1. ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਅਯਥ ਲਰਐ੅ । Ans. ਉਦਾਯਵਾਦ (Liberalism) ਸ਼ਫਦ ਦਾ ਜਨਭ ਰਾਤੀਨੀ ਬਾਸ਼ਾ ਦ੃ ਸ਼ਫਦ 'Liberalis ਤੋਂ ਸ੅ਇਆ iਜ਷ ਦਾ ਅਯਥ ਸ੄ ਷ੁਤੰਤਯ ਲਵਅਏਤੀ'। ' Q. 2. ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਷ਭਯਥਏ ਲਏ਷੃ ਦ੃ ਲਵਦਵਾਨਾਂ ਦ੃ ਨਾਂ ਲਰਐ੅। Ans. ਜਾਸਨ ਰਾਏ ਅਤ੃ ਯੂ਷੅ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਷ਭਯਥਏ ਸਨ। Q. 3. ਜਾਸਨ ਰਾਏ ਅਨੁ਷ਾਯ ਭਨੁੁੱਐ ਦ੃ ਲਏਸੜ੃ ਅਲਧਏਾਯ ਏੁਦਯਤੀ ਅਲਧਏਾਯ ਸਨ ? Ans. ਷ੁਤੰਤਯਤਾ, ਷ਭਾਨਤਾ ਅਤ੃ ਷ੰ ਩ਤੀ ਦਾ ਅਲਧਏਾਯ। Q. 4. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਸਾਡਾ ਏੀ ਬਾਵ ਸ੄ ? Ans. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਵੁੱ ਧ ਤੋਂ ਵੁੱ ਧ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਲਦੁੱ ਤ੃ ਜਾਣ ਅਤ੃ ਯਾਜ ਦ੃ ਏਾਯਜ ਐ੃ਤਯ ਨੂੰ ਷ੀਲਭਤ ਏੀਤ੃ ਜਾਣ ਦ੃ ਸੁੱ ਏ ਲਵਚ ਸ੄। Q. 5. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਏ੅ਈ ਇਏ ਲ਷ਧਾਂਤ ਲਰਐ੅। Ans. ਐੁਰਹਾ ਭੁਏਾਫਰਾ ਅਤ੃ ਷ੁਤੰਤਯ ਵ਩ਾਯ ਦਾ ਷ਭਯਥਨ। Q.6. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਯਾਜ ਨੂੰ ਆਵੁੱ ਸ਼ਏ ਫੁਯਾਈ ਲਏਉਂ ਭੰ ਨਦ੃ ਸਨ ? Ans. ਏੁਝ ਏਾਯਜ ਏਯਨ ਰਈ ਯਾਜ ਜ਼ਯੂਯੀ ਸ੄ ਲਜਸੜ੃ ਲਏ ਲਵਅਏਤੀ ਆ਩ ਨਸੀਂ ਏਯ ਷ਏਦਾ, ਩ਯੁੰ ਤ ਇ਷ ਦ੃ ਨਾਰ-ਨਾਰ ਯਾਜ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਨੂੰ ਷ੀਲਭਤ ਏਯਦਾ ਸ੄। Q. 7. ਷ਭਏਾਰੀ ਜਾਂ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਸਾਡਾ ਏੀ ਬਾਵ ਸ੄ ? Ans. ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਐੁਰ੃ ਹ ਭੁਏਾਫਰ੃ ਅਤ੃ ਷ੁਤੰਤਯ ਵ਩ਾਯ ਦਾ ਲਵਯ੅ਧ ਏਯਦਾ ਸ੄। Q. 8. ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਷ਭਯਥਏ ਦ੅ ਲਵਦਵਾਨਾਂ ਦ੃ ਨਾਂ ਲਰਐ੅ । Ans. I. ਜੀ. ਡੀ. ਌ਚ. ਏ੅ਰ ॥. ਭ੄ਏਾਈਵਯ Q. 9. ਷ਭਏਾਰੀ ਜਾਂ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਲਵਏਾ਷ ਰਈ ਲਜ਼ੰ ਭ੃ਵਾਯ ਏ੅ਈ ਇਏ ਏਾਯਨ ਲਰਐ੃ Ans. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਦਾ ਩ਰ਷ਾਯ। Q. 10. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਨੂੰ ਲਨਐ੃ਧਾਤਭਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਏਉਂ ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ? Ans. ਇਸ ਯਾਜ ਦੁਆਯਾ ਲਵਅਏਤੀ ਦ੃ ਜੀਵਨ ਲਵਚ ਒ੁੱ ਟ ਤੋਂ ਒ੁੱ ਟ ਦਐਰਅੰ ਦਾਜੀ ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਸ੄ Q. 11. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾ ਦੀ ਏ੅ਈ ਇਏ ਏਭੀ ਲਰਐ੅। Ans. ਯਾਜ ਫਨਾਵਟੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਨਸੀਂ ਸ੄ ਷਑ੋਂ ਇਸ ਏੁਦਯਤੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਸ੄। ਩ਰਸ਼ਨ 12. ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਦ੅ ਭੁੁੱ ਐ ਯੂ਩ ਲਰਐ੅। Ans. ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਦ੅ ਯੂ਩ ਸਨ-। ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਤ੃ II. ਷ਭਏਾਰੀ ਜਾਂ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ । Q.13. ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਨੁ਷ਾਯ ਯਾਜ ਲਏ਷ ਩ਰਏਾਯ ਦੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਸ੄ ? Ans. ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਨੁ਷ਾਯ ਯਾਜ ਷ਭਾਲਜਏ ਏਲਰਆਣ ਦੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਸ੄। ਩ਰਸ਼ਨ 14. ਫੈਂਥਭ ਨੇ ਲਏਸੜੀ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾ ਩੃ਸ਼ ਏੀਤੀ? ਉੱਤਯ- ਫੈਂਥਭ ਨੇ 'ਉ਩ਮ੅ਲ਑ਤਾਵਾਦ' ਦੀ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾ ਩੃ਸ਼ ਏੀਤੀ। ਩ਰਸ਼ਨ 15. ਌ਡਭ ਷ਲਭਥ ਨੇ ਲਏਸੜਾ ਲ਷ਧਾਂਤ ਩੃ਸ਼ ਏੀਤਾ? ਉੱਤਯ- ਌ਡਭ ਷ਲਭਥ ਨੇ ਆਯਲਥਏ ਐ੃ਤਯ ਲਵਚ 'ਭੁਏਤ ਯਲਸਣ ਲਦਉ' ਦਾ ਲ਷ਧਾਂਤ ਩੃ਸ਼ ਏੀਤਾ। ਉੱਤਯ- (i) ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ (ii) ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ। ਩ਰਸ਼ਨ 16. ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਦ੅ ਷ਭਯਥਏਾਂ ਦ੃ ਨਾਂ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ- (1) ਜਾਨ ਰਾਏ (2) ਌ਡਭ ਷ਲਭਥ। ਩ਰਸ਼ਨ 17. ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਨੂੰ ਲਨਐ੃ਧਾਤਭਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਏਉਂ ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄? ਉੱਤਯ- ਲਏਉਂਲਏ ਇਸ ਯਾਜ ਨੂੰ ਇਏ ਫਨਾਵਟੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਭੰ ਨਦਾ ਸ੄ ਅਤ੃ ਉ਷ ਨੂੰ ਇਏ ਜਯੂਯੀ ਫੁਯਾਈ ਦ੃ ਯੂ਩ ਲਵਚ ਷ਲਵਏਾਯ ਏਯਦਾ ਸ੄। ਩ਰਸ਼ਨ 18. 18ਵੀਂ ਅਤ੃ 19ਵੀਂ ਲਵਚ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਷ਯੂ਩ ਲਏ਷ ਤਯਹਾਂ ਷ੀ? ਉੱਤਯ- 18ਵੀਂ ਅਤ੃ 19ਵੀਂ ਷ਦੀ ਲਵਚ ਉਦਾਯਵਾਦ ਷ਯੂ਩ ਲਨਐ੃ਧਾਤਭਏ ਷ੀ। ਩ਰਸ਼ਨ 19. ਷ਭਏਾਰੀ ਜਾਂ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਤੋਂ ਏੀ ਬਾਵ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ- ਇਸ ਯਾਜ ਨੂੰ ਇਏ ਷ਭਾਲਜਏ ਅਤ੃ ਨੈਲਤਏ ਷ੰ ਷ਥਾ ਭੰ ਨਦਾ ਸ੅ਇਆ ਉ਷ ਨੂੰ ਰ੅ ਏਾਂ ਦ੃ ਏਲਰਆਣ ਰਈ ਲਜ਼ਆਦ ਤੋਂ ਲਜ਼ਆਦਾ ਏੰ ਭ ਷ੌਂ਩ਣਾ ਚਾਸੁੰ ਦਾ ਸ੄। ਩ਰਸ਼ਨ20. ਲਏਸੜ੃ ਲਵਦਵਾਨ ਨੇ ਲਵਅਏਤੀ ਦ੃ ਏੁਦਯਤੀ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਦਾ ਷ਭਯਥਨ ਏੀਤਾ ਸ੄? ਉੱਤਯ ਜਾਨ ਰਾਏ Fill In The Blanks 1. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਐੁਰ੃ ਹ ਭੁਏਾਫਰ੃ ਅਤ੃………………… ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਸ੄। 2.……………..The Spirit of Laws ਩ੁ਷ਤਏ ਦਾ ਰ੃ ਐਏ ਸ੄। 3. ………… ―ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਉੱਤ੃ ਦ੅ ਲਨਫੰ ਧ‖ (Two Treatises on Government) ਦਾ ਰ੃ ਐਏ ਷ੀ। 4. ਯੂ਷੅…………….. ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤ ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਷ੀ। 5. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦੀਆਂ ਅਨੁ਷ਾਯ ਯਾਜ …………….਷ੰ ਷ਥਾ ਸ੄। 6. …………….ਏੁਦਯਤੀ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤ ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਷ੀ। 7. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ……………… ਷ਭਾਜ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਸ਼ਵਾ਷ ਏਯਦ੃ ਸਨ। 8. ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਯਾਜ ਨੂੰ ਇਏ ਜ਼ਯੂਯੀ…………….. ਭੰ ਨਦਾ ਸ੄। Ans.. I. ਷ੁਤੰਤਯ ਵ਩ਾਯ, II. ਭਾਂਟ੃਷ਲਏਊ, III. ਜ੃. ਌਷. ਲਭੁੱ ਰ, IV. ਆਭ ਇੁੱ ਛਾ, V. ਫਨਾਵਟੀ, VI. ਜਾਸਨ ਰਾਏ, VII. ਫਸੁਰਵਾਦੀ, VII. ਫੁਯਾਈ  True/False 1. ਉਦਾਯਵਾਦ (Liberalism) ਸ਼ਫਦ ਦਾ ਭੂਰ ਰਾਤੀਨੀ ਬਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਫਦ ਲਰਫਯਲਰ਷ (Liberalis) ਸ੄। II. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਯਾਜ ਦੀ ਲਨਯੰ ਏੁਸ਼ਤਾ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਸ਼ਵਾਸ਼ ਯੁੱ ਐਦ੃ ਸਨ। Ⅲ. ਜਾਨ ਰਾਏ ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਸ੄। IV. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਐੁਰ੃ ਹ ਭੁਏਾਫਰ੃ ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤ ਦ੃ ਲਵਯੁੁੱ ਧ ਸਨ। V. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਸ਼ਏਤੀਆਂ ਦ੃ ਲਵਏੇਂਦਯੀਏਯਨ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਸ਼ਵਾਸ਼ ਯੁੱ ਐਦ੃ ਸਨ। VI. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਯਾਜ ਨੂੰ ਏੁਦਯਤੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਭੰ ਨਦ੃ ਸਨ। VII. ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਷ਾਧਨ ਅਤ੃ ਯਾਜ ਨੂੰ ਉਦ੃ਸ਼ ਭੰ ਨਦ੃ ਸਨ। VIII. ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਨਏਾਯਾਤਭਏ ਯਾਜ ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਸ੄। IX. ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਯਾ ਐੁਰ੃ ਹ ਭੁਏਾਫਰ੃ ਅਤ੃ ਷ੁਤੰਤਯ ਵ਩ਾਯ ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤ ਦਾ ਲਵਯ੅ਧ ਏੀਤਾ ਲ਑ਆ ਷ੀ। X. ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਯਾਜ ਨੂੰ ਏਲਰਆਣਏਾਯੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਭੰ ਨਦ੃ ਸਨ। Ans.I True II.False III. True IV.False V.True VI.False VII. False VIII. True IX. True X. True mwrksvwd pRSn 1: mwrksvwd dw bwnI kOx hY? au`qr: kwrl mwrks [ pRSn 2: mwrksvwd nMU hor ikhVy nwm nwl jwixAw jWdw hY? a`uqr: ivigAwnk smwjvwd [ pRsn3: kwrl mwrks dI iksy ie`k mh`qvpUrn rcnw dw nwm ilKo? a`uqr: dws kYpItl [ pRSn 4: kwrl mwrks Anuswr hryk smwj iv `c prspr ivroDI ikMnIAW SRyxIAW huMdIAw hn?  a`uqr: do SRyuxIAW 1.burjUAw SRyxI 2.mzdUr SRyxI [ pRSn 5: kwrl mwrks Drm nUM kI smJdy sn[ a`uqr: kwrl mwrks Drm nUM APIm dI qrW smJdy sn[ (TIk/glq) 1. vwDU mu`l dw isDWq lYinn ny id`qw ( glq ) 2. kwrl mwrks dw jnm 1818 nUM jrmnI dyS iv`c hoieAw[ ( shI ) 3. mwrksvwd nUM ivigAwnk smwjvwd vI ikhw jWdw hY[ ( shI ) 4. mwrksvwd ivigAwnvwd dw KMfn krdw hY[ ( glq ) (bhu ivklpI pRSn) 1. ikhVI rcnw kwrl mwrks dI hY? (a)srkwr dy do inbMD (A) lYvIQwn (e) dws kYpItl (s) rwStrw dI dOlq a`uqr: dws kYpItl 2. kwrl mwrks dw im`qr kOx sI? (a)lYinn (A) stwln (e) PrYfirk eyjls (s) cuAYn lweI a`uqr: PrYfirk eyjls (KwlI QWvw) 1. kwrl mwrks nUM ivigAwnk smwjvwd dw________mMinAw jWdw hY[ 2. mwrksvwd______dy ivrùD hY[ 3. kimaUinst mYnIPYsto_______dI rcnw hY[ 4. kwrl mwrks dw mùK isDWq______hY[ au`qr: 1. ipqwmw 2.in`jI sMpqI 3. kwrl mwrks 4. SRYxI Xu`D Mahatma Gandhi Short Answer Questions 1- ? -1892 | 2- | - | 3- ? |  - | 4- | -1935 | 5- ? -1969 | 6- ? - | 7- ? -1920 1947 | 8- ? -1869 । 9- ? - ਟ | 10- ? - | 11- ? - | 12- ? - ਟ | 13 - ? - 1868 | 14- ? - 1893 | 15- ? - 1892 Bureaucracy Very short answer type questions ਩ਰਸ਼ਨ 1. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦਾ ਅਯਥ ਷਩ੁੱ ਸ਼ਟ ਏਯ੅ । ਉੱਤਯ-ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਸ਼ਾ਷ਨ ਦ੃ ਉ਷ ਯੂ਩ ਨੂੰ ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄, ਲਜ਷ ਲਵਚ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਦ੃ ਏੰ ਭ ਏੁਯ਷ੀ-ਭ੃ਜ਼ ―ਤ੃ ਫ੄ਠ ਏ੃ ਏੰ ਭ ਏਯਨ ਵਾਰ੃ ਅ਷੄ਲਨਏਾਂ ਜਾਂ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਲਨਏ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਯਾਸੀਂ ਏੀਤ੃ ਜਾਂਦ੃ ਸਨ । ਩ਰਸ਼ਨ 2. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀ ਏ੅ਈ ਇਏ ਩ਲਯਬਾਸ਼ਾ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ- Appleby ਦ੃ ਅਨੁ਷ਾਯ, “ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਤਏਨੀਏੀ ਩ੁੱ ਐ ਤੋਂ ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਤ ਉਨਹਾਂ ਲਵਅਏਤੀਆਂ ਦਾ ਩੃ਸ਼੃ਵਯ ਏੰ ਭ ਸ੄, ਜ੅ ਏਰਭ ਅਨੁ਷ਾਯ ਷ੰ ਑ਲਠਤ ਸੁੰ ਦ੃ ਸਨ ਅਤ੃ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ ਤ੆ਯ ―ਤ੃ ਯਾਜ ਦੀ ਷੃ਵਾ ਏਯਦ੃ ਸਨ । ਩ਰਸ਼ਨ 3. ਷ਥਾਈ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਦਾ ਅਯਥ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ-਷ਥਾਈ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਏੀ ਷੃ਵਾਵਾਂ ਜਾਂ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਏੀ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਦਾ ਦੂ਷ਯਾ ਨਾਭ ਸ੄ । ਷ਥਾਈ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਦੀ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਆਧਾਯ ―ਤ੃ ਚ੅ਣ ਨਸੀਂ ਏੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਷਑ੋਂ ਮ੅਑ਤਾ ਦ੃ ਆਧਾਯ ―ਤ੃ ਲਨਮੁਏਤੀ ਏੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 4. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਅਤ੃ ਷ਥਾਈ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਲਵਚ ਅੰ ਤਯ ਦੁੱ ਷੅ । ਉੱਤਯ-ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਦਾ ਭੂਰ ਆਧਾਯ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄, ਜਦ ਲਏ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲਨਯ਩੃ਐਤਾ ਷ਥਾਈ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਦੀ ਭੁੁੱ ਐ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾ ਸੁੰ ਦੀ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 5. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਦ੅ ਑ੁਣਾਂ ਦ੃ ਨਾਂ ਦੁੱ ਷੅ । ਉੱਤਯ- 1. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਸ਼ਾ਷ਨ ਨੂੰ ਷ਲਥਯਤਾ ਩ਰਦਾਨ ਏਯਦਾ ਸ੄ । 2. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦਾ ਸ਼ਾ਷ਨ ਮ੅਑ਤਾ ―ਤ੃ ਆਧਾਲਯਤ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 6. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਦ੅ ਸ੅ਯ ਨਾਂ ਦੁੱ ਷੅ । ਉੱਤਯ—1. ਦਪਤਯ ਸ਼ਾਸੀ 2. ਅਫ਼਷ਯਸ਼ਾਸੀ 3. ਅ਷੄ਲਨਏ ਷੃ਵਾਵਾਂ ਩ਰਸ਼ਨ 7. ਚੰ ਑ੀ ਅਤ੃ ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਤ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀਆਂ ਏ੅ਈ ਦ੅ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਑ੁਣ ਦੁੱ ਷੅ । ਉੱਤਯ- 1. ਚੰ ਑ੀ ਅਤ੃ ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਤ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਰਈ ਇਭਾਨਦਾਯ ਸ੅ਣਾ ਜ਼ਯੂਯੀ ਸ੄ । 2. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐਤਾ ਚੰ ਑ੀ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦਾ ਦੂ਷ਯਾ ਭਸੁੱ ਤਵ਩ੂਯਨ ਑ੁਣ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 8. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀ ਲ਷ੁੱ ਧੀ ਬਯਤੀ ਦ੃ ਦ੅ ਑ੁਣ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ- 1. ਫਾਸਯੋਂ ਬਯਤੀ ਦੀ ਩ੁੱ ਧਤੀ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤ ਨੂੰ ਲਵਏਲ਷ਤ ਏਯਦੀ ਸ੄ । 2. ਇ਷ ਨਾਰ ਬਯਤੀ ਏਯਤਾ ਦ੃ ਰਈ ਚ੅ਣ ਐ੃ਤਯ ਫਸੁਤ ਲਵਆ਩ਏ ਸ੅ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 9. ਰ੅ ਏ ਷੃ਵਾ ਦਾ ਏੀ ਅਯਥ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ-ਰ੅ ਏ ਷੃ਵਾ ਦਾ ਅਯਥ ਅ਷੄ਲਨਏ ਷੃ਵਾਵਾਂ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 10. ਩ਰਤੁੱਐ ਬਯਤੀ ਦਾ ਏ੅ਈ ਇਏ ਎਑ੁਣ ਲਰਐ੅ । ਩ਰਤੁੱਐ ਬਯਤੀ ਦਾ ਇਏ ਎਑ੁਣ ਲਰਐ੅ । ਜਾਂ ਉੱਤਯ—਩ਰਤੁੱਐ ਬਯਤੀ ਨਾਰ ਅਨੁਬਵਸੀਨ ਲਵਅਏਤੀ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਲਵਚ ਆ ਜਾਂਦ੃ ਸਨ । ਩ਰਸ਼ਨ 11. ਩ਰਤੁੱਐ ਬਯਤੀ ਤੋਂ ਏੀ ਬਾਵ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ—਩ਰਤੁੱਐ ਬਯਤੀ ਦ੃ ਅੰ ਤਯ਑ਤ ਉਭੀਦਵਾਯਾਂ ਦੀ ਚ੅ਣ ਐੁੁੱ ਰਹ੃ ਤ੆ਯ ―ਤ੃ ਏੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 12. ਬਯਤੀ ਦਾ ਅਯਥ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ—ਬਯਤੀ ਇਏ ਅਲਜਸੀ ਩ਰਲਏਲਯਆ ਸ੄ ਲਜ਷ ਦੁਆਯਾ ਮ੅਑ ਲਵਅਏਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਰੀ ਥਾਂਵਾਂ ਰਈ ਆਏਯਲਸ਼ਤ ਏਯਨਾ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 13. ਲ਷ੁੱ ਧੀ ਬਯਤੀ ਦਾ ਇਏ ਑ੁਣ ਲਰਐ੅ । ਜਾਂ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀ ਲ਷ੁੱ ਧੀ ਬਯਤੀ ਦਾ ਏ੅ਈ ਇੁੱ ਏ ਑ੁਣ ਦੁੱ ਷੅ । ਉੱਤਯ—ਲ਷ੁੱ ਧੀ ਬਯਤੀ ਦੀ ਩ਰਣਾਰੀ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤ ਨੂੰ ਲਵਏਲ਷ਤ ਏਯਦੀ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 14. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀ ਲਏ਷ ਲਏ਷ਭ ਦੀ ਬਯਤੀ ਲਵਧੀ ਨੂੰ ਖਯਾਫ ਲ਷਷ਟਭ (Spoil System) ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ—ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਆਧਾਯ ―ਤ੃ ਏੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਰੀ ਬਯਤੀ ਲਵਧੀ ਨੂੰ ਖਯਾਫ ਲ਷਷ਟਭ (Spoil System) ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ l ਩ਰਸ਼ਨ 15. ਬਾਯਤ ਲਵੁੱ ਚ ਲ਷ਲਵਰ ਷੃ਵਾਵਾਂ ਦ੃ ਩੃਩ਯ ਏ੆ ਣ ਰੈਂ ਦਾ ਸ੄ l ਉੱਤਯ- Union public service commission ਅਤ੃ state public service commission  ਰ੅ ਕਭੱ ਤ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਅੰ ਕ ਵਾਰ੃ ਩ਰਸ਼ਨ (1) ਰ੅ ਏਭੁੱ ਤ ਷ਯਏਾਯ ਦੀ................. ਦਾ ਷ਫੂਤ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄। ਸਯਭਨ ਪ਩ਆਯਤਾ (2) ਰ੅ ਏ ਭੁੱ ਤ ਦਾ ਉਦ੃ਸ਼ ਷ਭੁੁੱ ਚ੃ ਷ਭਾਜ ਦੀ................. ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄। ਬਰਾਈ (3) ਰ੅ ਏ ਭੁੱ ਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਲਵੁੱ ਚ ਅਨ਩ੜਹਤਾ................. ਸ੄। ਯੁਕਾਵਟ (4) ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਲਵੁੱ ਚ ਷ਯਵਉਚ ਸ਼ਏਤੀ ਦ੃ ਸੁੱ ਥਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਸੁੰ ਦੀ ਸ੄। ਠੀਕ / ਑ਰਤ (5) ਰ੅ ਏਭੁੱ ਤ ਦਾ ਏਾਨੂੰਨ ਲਨਯਭਾਣ ਤ੅ ਏ੅ਈ ਩ਰਬਾਵ ਨਸੀਂ ਸ੄। ਠੀਏ / ਗਰਤ (6) ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਅਤ੃ ਰ੅ ਏਭੁੱ ਤ ਲਵਚਏਾਯ ਑ੂੜ੃ ਷ਫੰ ਧ ਸਨ। ਠੀਕ / ਑ਰਤ (7) ਑ਯੀਫੀ ਅਤ੃ ਰ੅ ਏਭੁੱ ਤ ਲਵਚਏਾਯ ਏ੅ਈ ਷ਫੰ ਧ ਨਸੀਂ ਸ੄। ਠੀਏ / ਗਰਤ (8) ਰ੅ ਕਭਤ ਕੀ ਸ੄? ਉ - ਰ੅ ਏਭਤ ਤੋਂ ਷ਾਡਾ ਬਾਵ ਷ਯਵਜਨਏ ਭਾਭਲਰਆਂ ਉੱਤ੃ ਜਨਤਾ ਦੀ ਯਾਇ ਤੋਂ ਸ੄। (9) ਰ੅ ਕਭਤ ਦੀ ਇਕ ਩ਪਯਬਾਸ਼ਾ ਪਰਖ੅। ਉ – ਩ਰ੅ ਫਯਾਈ਷ ਦ੃ ਅਨੁ਷ਾਯ, ਷ਾਯ੃ ਷ਭਾਜ ਨਾਰ ਷ੰ ਫੰ ਲਧਤ ਷ਭੁੱ ਲ਷ਆ ਉੱਤ੃ ਜਨਤਾ ਦ੃ ਷ਭੂਲਸਏ ਲਵਚਾਯਾਂ ਨੂੰ ਜਨਭਤ ਲਏਸ ਜਾਂਦਾ ਸ੄। (10)ਰ੅ ਕਭਤ ਰਈ ਜ਼ਯੂਯੀ ਪਕ਷੃ ਇੱਕ ਤੱ ਤ ਦਾ ਵਯਣਨ ਕਯ੅। ਉ – ਆਭ ਰ੅ ਏਭਤ ਲਵੁੱ ਚ ਰ੅ ਏਾਂ ਬਰ੃ ਦੀ ਑ੁੱ ਰ ਜ਼ਯੂਯ ਸ੅ਣੀ ਚਾਸੀਦੀ ਸ੄। (11) ਰ੅ ਕਤੰ ਤਯ ਪਵਚ ਰ੅ ਕਭਤ ਦਾ ਕੀ ਭਸੱ ਤਵ ਸ੄ ਉ – ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯੀ ਸ਼ਾ਷ਨ ਩ਰਣਾਰੀ ਲਵੁੱ ਚ ਷ਯਏਾਯ ਦਾ ਆਧਾਯ ਰ੅ ਏ ਯਾਇ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄। (12) ਰ੅ ਕਭਤ ਦ੃ ਪਨਯਭਾਣ ਦ੃ ਕ੅ਈ ਦ੅ ਷ਾਧਨ ਪਰਖ੅। ਉ – 1. ਩ਰ੄ੈੱ਷ 2. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ (13) ਷ੁਅੱ਷ਥ ਰ੅ ਕਭੱ ਤ ਦੀ ਉ਷ਾਯੀ ਰਈ ਜ਼ਯੂਯੀ ਨਸੀਂ ਸ੄- (i) ਩ੜਹ੃-ਲਰਐ੃ ਰ੅ ਏ (ii) ਷ੁਤੰਤਯ ਅਤ੃ ਇਭਾਨਦਾਯ ਛਾ਩ਐਾਨਾ (iii) ਤਾਨਾਸ਼ਾਸੀ ਷ਯਕਾਯ (iv) ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯੀ ਩ਰਣਾਰੀ (14) ਸ੃ਠ ਪਰਪਖਆਂ ਪਵੱ ਚੋਂ ਪਕਸੜੀ ਰ੅ ਕਭਤ ਦੀ ਪਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾ ਨਸੀਂ ਸ੄? (i) ਲਵਆ਩ਏ ਷ਲਸਭਤੀ (ii) ਤਯਏ਩ੂਯਨਤਾ (iii) ਘੱ ਟ ਪਗਣਤੀ ਦੁਆਯਾ ਪਵਯ੅ਧ (iv) ਷ਏਾਯਾਤਭਏ ਷ਯੂ਩ ਷ੁਅੱ਷ਥ ਰ੅ ਕਭੱ ਤ ਦੀ ਉ਷ਾਯੀ ਦ੃ ਯ਷ਤ੃ ਪਵੱ ਚ ਯੁਕਾਵਟ ਸ੄- (i)਩ੜ੃ ਲਰਐ੃ ਰ੅ ਏ (ii) ਩ੱ ਖ਩ਾਤੀ ਛਾ਩ਾਖਾਨਾ (iii) ਷ਯਵਜਨਏ ਫਾਰ਑ ਭੁੱ ਤ ਅਲਧਏਾਯੀ (iv) ਆਯਲਥਏ ਅਤ੃ ਷ਭਾਲਜਏ ਷ਭਾਨਤਾ ( party system) 1 -ਉ. 1. ? ਉ -. 2. ? ਉ - | ਉ |. 3. ? ਉ - | ਉ. 4. ਉ ? ਉ -. 5. ? ਉ.. 6. ? ਉ -. 7. ? ਉ.. 8. ? ਉ. (1) (2). 9. ? ਉ. - ਟ. 10. ? ਉ.ਉ. 11. ? ਉ.. 12. ? ਉ. 1. 2.. 13. ? ਉ.1. 2. 14. ? ਉ. 15. ? ਉ. ਟ fjZs ;w{j ns/ dpkT[ ;w{j fJZe nze tkb/ gq;aB L- 1H fjZs ;w{j iK dpkU ;w{jK dh ft;/;sk fejVh j?< TH ;zrmB nH ;kM/ fjZs JH fJS[Ze w?poh ;H T[go'es ;ko/ 2H nkgD/ T[d/; dh gqkgsh bJh j/m fbfynk ftu'_ fejVh ftXh dpkU ;w{j Bjh_ ngDkT[d/. TH jVskb eoB nH u'D bVBk JH bkphfJzr ;H fpB? gZso d/Dk 3H j/m fbfynK ftu'_ fejVk torh dpkU ;w{j Bjh_ j? - TH No/v :{BhnB nH fjzd{ wjK ;Gk JH nfXnkge ;zx ;H Gkosh fe;kB :{BhnB 4H Gk;ak, iksh iK Xow s/ nkXkos dpkU ;w{j fe; bJh jkBhekoe j[zd/ jB< TH Xkofwe J/esk nH ok;aNoh J/esk JH iksh J/esk ;H GktBkswe J/esk 5H **dpkU ;w{j iK fjZs ;w{j nfijk fijVk fe oki d[nkok nkgD/ w+poK iK ;/teK bJh bkGdkfJe BhshnK ngDkJ/ ikD dk :sB eodk j? fJj feEB fe;dk j?< TH okpkoN J/ vkjb nH phe/ r'y/b JH n?u ;h fvbB ;H n??B ;h jzN 6H dpkU ;w{jK dh w+poh HHHHHHHHHHHHHj[zdh j?. 7H dpkU ;w{jK s/ okiBhfse dbK ftueko HHHHHHHHHHj[zdk j?. 8H dpkU ;w{j r?o ;zftXkBe ;kXBK dk HHHHHHHHHth eod/ jB. 9H dpkU ;w{j u'DK HHHHHHHHHHbVd/ jB. 10H dpkU ;w{jk dhnK rshftXhnK s/ ;oeko HHHHHHHHHHHHth brk ;edh j?. T[Zso- 1H (;) 2H (n) 3H (n) 4H (n) 5H (T) 6H fJS[e 7H nzso 8H gq:'r 9H Bjh_ 10H fB:zsoD 11H fjZs iK dpkT ;w{j dh e'Jh fJZe ft;/a;sk fby'. T[Zso- o;wh ;zrmB 12H g/;a/to dpkT[ ;w{j eh j[zd/ jB. T[Zso- fJj tZy-tZy Xzfdnk iK g/;a/nk ftZu bZr/ b'ek d/ ;zx j[zd/ jB. 13H nfB:ws dpkU ;w{j eh j[zd/ jB. T[Zso- fJj nukBe g?dk j'Dk tkbhnK xNBktK d/ f;N/ j[zd/ jB. 14H Gkos ftZu g/;kto dpkU ;w{j dh e'Jh fJe T[dkjoD fdT[. T[Zso - Gkos w?vheb ;zx 15H bkphfJzr dk eh noE j?< T[Zso- bkphfJzr ;oeko s/ dpkU gkT[D dh ftXh j?. sMsdI pRxwlI A. íÅðå Çò¾Ú ÁÃñÆ ÕÅðÜêÅÇñÕÅ þ – (À) ÿÃç Çò¾Ú Çòð¯èÆ çñ (Á) Ãðò-À¹µÚ ÁçÅñå (ùêðÆî Õ¯ðà) (Â) ðÅôàðêåÆ (Ã) êÌèÅé î¿åðÆ Áå¶ À¹Ã çÆ î¿åðÆ êÇðôçÍ À¹µåð – (Ã) B. ÿÃç ç¶ öËð-î˺ìð ù ò¾è 寺 ò¾è …………………….. îÔÆé¶ ñÂÆ î¿åðÆ Çéï¹Õå ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ þÍ (À) F (Á) AB (Â) B (Ã) C À¹µåð – (À) C. Ô¶á ÇñÇÖÁ» Çò¾Ú¯º ÇÕÔóÆ Çòô¶ôåŠÿÃçÆ ÃðÕÅð çÆ Çòô¶ôåÅ éÔÄ þ? (À) ðÅÜéÆÇåÕ ÇÂÕðÈêåÅ (Á) ÕÅðÜêÅÇñÕÅ Áå¶ ÇòèÅéêÅÇñÕÅ Çò¾Ú Çòð¯è (Â) êÌèÅé î¿åðÆ Æ Á×òÅÂÆ (Ã) Çòð¯èÆ çñ ù ÕÅéÈéÆ îÅéåÅÍ À¹µåð – (Á) D. íÅðå Çò¾Ú ÿÃçÆ ôÅÃé êÌäÅñÆ ÇÕà ç¶ô 寺 ñÂÆ ×ÂÆ ÃÆ?  (À) Ç¿×ñ˺â (Á) ÿï¹Õå ðÅÜ ÁîðÆÕÅ (Â) ÜÅêÅé (Ã@ ÕËé¶âÅ À¹µåð – (À) E. Òñ¯Õå¿åð ñ¯ÕÅ çÆ, ñ¯Õ» ñÂÆ Áå¶ ñ¯Õ» ç¹ÁÅðÅ üäÆ ÃðÕÅð þÍÓ ÇÂÔ ÇÕà çÅ Õæé þ? (À) ñÅÃÕÆ (Á) ܶ. Á˵Ã. Çî¾ñ (Â) ÁìðÅÇÔî Çñ¿Õé (Ã) ×Åðéð À¹µåð – (Â) F. Ô¶á ÇñÇÖÁ» Çò¾Ú¯º ÇÕÔóÆ ÁÅðÇæÕ Ãî¾ÇÃÁÅ íÅðåÆ ñ¯Õå¿åð ù êÌíÅÇòå ÕðçÆ þ? (À) öðÆìÆ (Á) Áéêó·åÅ (Â) ÜÅåÆòÅç (Ã) ÿêðçÅÇÂÕåÅ À¹µåð – (À) G. ÿÃçÆ ôÅÃé êÌäÅñÆ ù ÃÇæð Áå¶ î÷ìÈå â¿× éÅñ ÚñÅÀ¹ä ñÂÆ ÇÕà å¾å çÆ ñ¯ó þ? (À) ìÔ¹-çñ êÌäÅñÆ (Á) ÿêðçÅÇÂÕåÅ (Â) ðÅÜéÆÇåÕ ÇÂÕðÈêåÅ (Ã) ñ¯Õ ÃìÅ çÆ ÃæÅÂÆ ÇîÁÅç À¹µåð – (Â) H. íÅðå Çò¾Ú Ô¹ä å¾Õ ñ¯Õ ÃíÅ çÆÁ» ÇÕ¿éÆÁ» Ú¯äÅ Ô¯ ü¾ÕÆÁ» Ôé? (À) AA (Á) AH (Â) AE (Ã) AD À¹µåð – (Á) I. Ô¶á ÇñÕÆÁ» Çò¾Ú¯º ÇÕÔóÅ ÃîÅÇÜÕ å¾å íÅðåÆ ñ¯Õå¿åð Óå¶ îÅóÅ ÁÃð éÔÄ êŪçÅ? (À) ÿêðçÅÇÂÕåÅ (Á) ðÆåÆ-ÇðòÅÜ, ÇåÀ¹ÔÅð (Â) ÜÅåÆòÅç (Ã) ÛÈå-ÛÅå À¹µåð – (Á) A@. Ô¶á ÇñÖ¶ ÇìÁÅé» Óå¶ ÇòÚÅð Õð¯- A. íÅðå Çò¾Ú ðÅôàðêåÆ ôÅÃé êÌäÅñÆ êÅÂÆ Ü»çÆ þÍ B. íÅðå Çò¾Ú ðÅôàðêåÆ òÅÃåò ÇòÚ ÕÅðÜêÅÇñÕÅ þÍ (À) êÇÔñÅ ÇìÁÅé ÃÔÆ þ (Á) çÈÜÅ ÇìÁÅé ÃÔÆ þ (Â) ç¯é¯º ÇìÁÅé ÃÔÆ ÔéÍ (Ã) ç¯é¯º ÇìÁÅé öñå ÔéÍ À¹µåð – (Ã)  BwrqI lokqMqr Aqy ies dIAW sm`isAwvW ie`k nMbr vwly pRSn pRSn 1 : Bwrq iv`c iks pRkwr dI dl pRxwlI hY? auqr : bhudlI dl pRxwlI [ pRSn 2 : jwqI Bwrq iv`c sB qoN v`fw rwjnIiqk dl hY[ieh iks ivdvwn ny ikhw sI? auqr : sRI jY pRkwS nrwiex ny[ pRSn 3 : lokqMqr iv`c suqMqr Aqy inrp`K coxW krvwaux dI ijMmyvwrI iks dI hY? auqr : cox AwXog /kimSn dI[ pRSn 4 : Bwrq iv`c Kyqrvwd dI Bwvnw ny..... Aqy..... ivckwr qnwau dI Bwvnw pYdw kIqI hY[ auqr : rwjW Aqy kyNdr ivckwr[ pRSn 5 : BwrqI sMivDwn dI Dwrw-17...... dy Kwqmy dI ivvsQw krdI hY[ auqr : CUq -Cwq dI[ pRSn 6 : Bwrq iv`c lokW nUM mOilk AiDkwr id`qy gey hn ,ieh sMivDwn dy iks Bwg iv`c hn? auqr : sMivDwn dy qIjy Bwg iv`c [ pRSn 7 : iBRStwcwr ny Bwrq dy lokqMqr nUM pRBwivq kIqw hY [ (TIk jW glq ) auqr : TIk [ pRSn 8 : BwrqI rwjnIqI iv`c A`jk`l SoSl mIfIAw v`fI BUimkw inBw irhw hY[ ( TIk jW glq) auqr : TIk [ pRSn 9 : Bwrq ie`k Drm AwDwirq rwj hY? ( TIk jW glq) auqr : glq [ pRSn 10: grIbI,AnpVqw Aqy byrojgwrI dw BwrqI lokqMqr qy koeI pRBwv nhI hY[ (TIk /glq) auqr : glq[  ਸ੃ਠਰ੃ ਩ੁੱ ਧਯ ਦਾ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ – ਩ੰ ਚਾਇਤੀ ਯਾਜ ie`k nMbr vwly pRSn ਩ਰਸ਼ਨ 1:- ? A. 71st B. 72nd C. 73rd D. 74 th ਉੱਤਯ :- 73r ਩ਰਸ਼ਨ 3:- ? A. B. C. ਉ D. ਉੱਤਯ :- ਩ਰਸ਼ਨ 4:- 73 9 11 l A. B. ਉੱਤਯ :- ਩ਰਸ਼ਨ 5:- ਟ ਟ ਉ ? A. 18 B. 21 C. 25 D. 30 ਉੱਤਯ :- 21 ਩ਰਸ਼ਨ 8:- ? a. 1/3 b. 50% c. 10 % d. ਉੱਤਯ :- 50% ਩ਰਸ਼ਨ 9:- ? a. b. c. d. ਉ ਉੱਤਯ :- ਩ਰਸ਼ਨ 10 :- ਟ ਟ ? a. 200 b. 500 c. 1000 d. 1500 ਉੱਤਯ :- 200 pRSn 11 :- iks ਏਭ੃ਟੀ dI isPwrS dy ਆਧਾਯ ਤ੃ ਬਾਯਤ ਲਵੁੱ ਚ ਲਤੰ ਨ ਩ੁੱ ਧਯੀ ਩ੰ ਚਾਇਤੀ ਯਾਜ ਦੀ ਷ਥਾ਩ਨਾ ਏੀਤੀ ਑ਈ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ- 1956 ਈ: ਲਵੁੱ ਚ ਫਰਵੰ ਤ ਯਾ਋ ਦੀ ਏਭ੃ਟੀ ਦ੃ ਆਧਾਯ ਤ੃ ਬਾਯਤ ਲਵੁੱ ਚ ਲਤੰ ਨ ਩ੁੱ ਧਯੀ ਩ੰ ਚਾਇਤੀ ਯਾਜ ਦੀ ਷ਥਾ਩ਨਾ ਏੀਤੀ ਑ਈ ਸ੄ l pRSn 12 :- pMcwieqI rwj nwl sMbMDq 73vIN sMivDwnk kdoN lwgU kIqI geI ? au`qr- pMcwieqI rwj nwl sMbMDq 73vIN sMivDwnk 1993 iv`c lwgU kIqI geI pRSn 13 :- 73vIN sMivDwnk soD AnUMswr ikMny p`DrI pMcwieqI rwj dI sQwpnw kIqI geI ? au`qr - 73vIN sMivDwnk soD AnUMswr ਲਤੰ ਨ ਩ੁੱ ਧਯੀ ਩ੰ ਚਾਇਤੀ ਯਾਜ ਩ਰਣਾਰੀ ਦੀ ਲਵਵ਷ਥਾ ਏੀਤੀ ਑ਈ ਸ੄ । 1. ਲ਩ੰ ਡ ਩ੁੱ ਧਯ ਤ੃ ਑ਰਾਭ ਷ਬਾ ਅਤ੃ ਑ਰਾਭ ਩ੰ ਚਾਇਤ । 2. ਫਰਾਏ ਩ੁੱ ਧਯ ਤ੃ ਩ੰ ਚਾਇਤ ਷ੰ ਭਤੀ । 3. ਲਜ਼ਰਹਾ ਩ੁੱ ਧਯ ਤ੃ ਲਜ਼ਰਹਾ ਩ਰੀਸ਼ਦ । pRSn 14 :- ijlw pRISd dw kwrjswDk AiDkwrI kOx hY? a`uqr- AYfISnl ifptI kimSnr pRSn 15:-BwrqI sMivDwn dI iks AnUsUcI ivc pMcwieqI rwj sMbMDI ivvsQwvW kIqIAW geIAW hn? a`uqr- sMivDwn dI 11vIN AnUSUcI iv`c pRSn 16:-grwm pMcwieq dw muKI kOx huMdw hY? a`uqr-srpMc pRSn 17:- gRwm pMcwieq ikMny mYNbr huMdy hn ? au`qr – gRwm pMcwieq dy mYNbrW dI igxqI ipMf dI jn sMiKAW AnuMswr G`t qoN G`t 5 Aqy v`D qoN v`D 13 ho skdI hY [ pRSn 18:- gRwm pMcwieq dw mYbr bxn leI aumr ikMnI hoxI cwhIdI hY ? au`qr- gRwm pMcwieq dw mYbr bxn leI aumr 21 swl jW v`D hoxI cwhIdI hY [ pRSn 19:- srpMc dI cox ikvyN huMdI hY ? au`qr - ਑ਰਾਭ ਩ੰ ਚਾਇਤ ਦ੃ ਷ਯ਩ੰ ਚ ਦੀ ਚ੅ਣ ਩ੂਯ੃ ਲ਩ੰ ਡ ਦ੃ ਰ੅ ਏ ਷ਯਵਜਨਏ ਫਾਰ਑ ਭੁੱ ਤ ਅਲਧਏਾਯ ਦ੃ ਆਧਾਯ ਤ੃ ਩ਰਤੁੱਐ ਤ੆ਯ ਤ੃ ਏਯਦ੃ ਸਨ । pRSn 20:- ਑ਰਾਭ ਩ੰ ਚਾਇਤ ਦ੃ pMc dI cox ikvyN huMdI hY ? au`qr - ਑ਰਾਭ ਩ੰ ਚਾਇਤ ਲਵੁੱ ਚ ਭੈਂਫਯਾਂ ਦੀ ਚ੅ਣ ਰਈ ਩ੂਯ੃ ਲ਩ੰ ਡ ਨੂੰ ਉਨ੊ ਵਾਯਡਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਵੰ ਡ ਲਰਆ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ਲਜੰ ਨੇ ਭੈਂਫਯ ਉ਷ ਲ਩ੰ ਡ ਲਵੁੱ ਚ ਚੁਣ੃ ਜਾਣ੃ ਸਨ । ਸਯ ਇੁੱ ਏ ਵਾਯਡ ਲਵੁੱ ਚੋਂ ਇੁੱ ਏ ਭੈਂਫਯ ਚੁਲਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ਲਜਨਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਯਡ ਦ੃ ਰ੅ ਏ ਩ਰਤੁੱਐ ਤ੆ਯ ਤ੃ ਚੁਣਦ੃ ਸਨ । SihrI p`Dr qy sQwnk sMsQwvw pRsn 1) SihrI Kyqr dy sQwnk p`Dr dy lokqMqr nwl sBMiDq sMivDwn dI 74vI soD ikhVy swl iv`c kIqI au`qr 1992 2) sihrI p`Dr qy sQwnk sMsQwvw dI ivvsQw --------p~Dr qy kIqI geI[ au`qr iqMn 3) ngr ingm dI cox lVn leI G`to G`t aumr ikMnI hoxI cwhIdI hY[ au`qr 21 swl 4)74 vI sMivDwnk sOD sMGI Kyqrw au`qy lwgU nhI huMdI au`qr glq 5)hyT iliKAw iv`co glq dI cox kro:- (a) pMcwieq (A) ngr ) pMcwieq (e ) ngr pRISd (s) ngr ingm 6) SihrI p`Dr dIAW sQwnk sMsQwvw lokqMqr dy isKlweI kydr hn[ au`qr TIk 7) ) SihrI p`Dr dIAW sQwnk sMsQwvw dI Awmdn dy do swDn ilKo[ Ao`qr srkwrI gRWtw Aqy PIsw 8) ngr ingm dy do kMm ilKo[ au`qr AwvwjweI sbMDI kMm Aqy is`iKAw sbMDI kMm 9) ngr pRISd dy pRDwn dI cox iv`c pCVIAW jWqw nUM -----rwKvwkrx id`qw igAw hY:- au`qr 2% 10)sMivDwnk qOr qy ngr pMcwieq dw kwrjkwl ------swl inscq kIqw igAw hY[ au`qr 5 swl 11) ngr pRISd dIAw iksy do kmytIAW dy nW ilKO[ au`qr iv`q aup kmytI, iv`idAw kmytI 12) ngr ingm dy pRDwn nuM ----ikhw jWdw hY au`qr myAr 13)COxI borfW dI sQwpnw POjI CwauxIAW vwly KyqrW iv`c kIqI jWdI hY[ au`qr TIk 14) ngr pRISd XojnWvw nuM lwgU krn leI rwj srkwr dI prvwngI nwl krjy lY skdw hY[ au`qr TIk 15)ikhVy Sihr iv`c ngr ingm sQwipq nhI hY:- (a) AMimRqsr (A) jlMDr ( e) pitAwlw (s) mogw au`qr mogw ਦਲ ਲ ( party system) 1 -ਉ. 1. ? ਉ -. 2. ? ਉ - | ਉ |. 3. ? ਉ - | ਉ. 4. ਉ ? ਉ -. 5. ? ਉ.. 6. ? ਉ -. 7. ? ਉ.. 8. ? ਉ. (1) (2). 9. ? ਉ. - ਟ. 10. ? ਉ.ਉ. 11. ? ਉ.. 12. ? ਉ. 1. 2.. 13. ? ਉ.1. 2. 14. ? ਉ. 15. ? ਉ. ਟ rwStrI rwjnIiqk dl-nIqIAW Aqy pRogrwm 1.Bwrq iv`c rwjnIiqk dlW dw pMjIkrn kox krdw hY[ a.rwStrpqI A.nIqI AwXog e.cox AwXog s.sprIm kort au`qr-cox AwXog 2.vrqmwn smy Bwrq iv`c ikMny rwStrI rwjnIiqk dl hn[ a.4 A.6 e.7 s.8 au`qr-6 3.BwrqI rwStrI kWgrs pwrtI kdoN hoNd iv`c AweI[ a.1880 A.1885 e.1888 s.1890 au`qr-1885 4.hyT iliKAW ivcoN rwjnIiqk dlW dI kmI hY[ a.dl bdlI A.AMdrUnI lokqMqr dI Gwt e.ivAkqI pUjw dw ruJwn s.auprokq swrIAW au`qr-auprokq swrIAW 5.hyT iliKAW iv`co ikhVw dl AYn fI ey dI AgvweI kr irhw hY[ a.Awm AwdmI pwrtI A.BwrqI rwStrI kWgrs e.BwrqI jnqw pwrtI s.AkwlI dl au`qr-BwrqI jnqw pwrtI 6.BwrqI jnqw pwrtI dI sQwpnw kdo hoeI[ a.6 ApRYl 1980 A.10 ApRYl 1980 e.6 jUn 1980 s.10 jUn 1980 au`qr-6 ApRYl 1980 7.vrqmqn smy kWgrs pwrtI iks gTbMDn dI AgvweI kr rhI hY[ a.AYn fI ey A.ieMfIAw e.XU pI ey s.koeI nhI au`qr-ieMfIAw 8.hyT ilKy kQnW nUM ivcwro-: 1.SRmxI AkwlI dl pMjwb dw mhq`vpUrn rwStrI rwjnIiqk dl hY 2.Awm AwdmI pwrtI iek KyqrI rwjn/iiqk dl hY a.pihlw kQn TIk hY A.dUIjw kQn TIk hY e.dovyN kQn TIk hn s.dovy kQn glq hn au`qr-dovy kQn glq hn 9.bI jy pI dw cox inSwn kI hY[ au`qr-kml dw Pu`l 10.BwrqI kimaUinst pwrtI doN bxI[ au`qr-1924 11.SRmoxI AkwlI dl kdoN hoNd ivc AwieAw sI[ au`qr-1920 12.SRomxI AkwlI dl dw cox inSwn kI hY[ au`qr-q`kVI 13.BwrqI swmvwdI dl do PwV kdoN hoieAw[ au`qr-1964 iv`c 14._________BwrqI rwStrI kWgrs dy pRDwn hn[ au`qr-milkwrjun KVgy 15.Awm AwdmI pwrtI dy pMjwb pRDwn kOx hn[ au`qr-SRI Amn AroVw cox pRxwlI ie`k AMk vwly pRSn i. a Bwrq iv`c ie`k mYNbrI cox Kyqr dw isDWq lwgU hY[ A. Bwrq iv`c KyqrI pRqIinDqw isDWq dy AwDwr qy dyS nUM v`K- v`K cox KyqrW iv`c vMf ilAw jWdw hY[ au`pr ilKy kQnW iv`co ikhVw kQn TIk hY- 1.kQn a TIk hY[ 2. kQn A TIk hY[ 3.dovyN kQn TIk hn[ 4. dovyN kQn glq hn[ ii.(a) SRI sukumwr syn Bwrq dy pihly mùK cox kimSnr sn[ (A) sMivDwn ivc mu`K cox kimSnr Aqy bwkI cox kimSnrW dI inXukqI sMbMDI XogqwvW drj hn[ 1.kQn a TIk hY 2. kQn A TIk hY 3.dovyN kQn TIk hn 4. dovyN kQn glq hn iii.imlwn kro- 1.jn pRqIinDqw kwnUMn 2002 2.h`d bMdI AwXog 1951 3.cox icMnH dyx rwStrpqI 4.mu`K cox kimSnr dI inXukqI cox AwXog iv.BwrqI cox kimSn dw vrnx sMivDwn dI ikhVI Dwrw iv`c kIqw igAw hY? 1.Dwrw 324-329 q`k 2. Dwrw 325-330 3.Dwrw 332-339 4. Dwrw 342-350 V.hyT iliKAw iv`coN ikhVw kMm cox kimSn dw nhIN hY? 1.mqdwqw sUcIAW iqAwr krnw 2.cox icMnH dyxw 3.coxW nUM ip`Cy pwauxw 4.cox Kyqr inScq krnw vi. mu`K cox kimSnr dI inXukqI kox krdw hY? 1.rwStrpqI 2. pRDwn mMqrI 3.rwjpwl 4.au`p-rwStrpqI vii.1993 qoN pihlW Bwrq iv`c ie`k mYNbrI cox AwXog sI[shI/glq viii.sMivDwn Anuswr m`uK cox kimSnr nUM ausy qrWH hI Ahudy qoN v`K kIqw jwvygw ijs qrWH suprIm kort dy j`jW nMMU Ahudy qoN v`K kIqw jWdw hY[shI/glq ix. jyqU aumIdvwr ivrùD cox aujrdwrI a`uc Adwlq iv`c kIqI jWdI hY[shI/glq x.hux q~k …… lok sBw coxW ho cu`kIAW hn[ xi. EVM dw pUrw nwm ilKo[ xii.jykr iksy aumIdvwr nMU kùl pol hoeIAW votW dy …………Bwg qoN G`t votW pRwpq hox qW ausdI jmwnq jbq kr leI jWdI hY[ xiii. mu`K cox kimSnr Aqy bwkI cox kimSnr ……..swl dy kwrjkwl leI Aqy……….swl dI aumr pUrI krn q`k Awpxy Ahudy qy rih skdy hn[ xiv.cox AwXog dy do kMm ilKo xv. 2024 lok sBw coxW ikMny pRqISq voitMg drj kIqI geI? xvi. cox AXog dI ivvsQw sMivDwn dy……..Bwg ivc kIqI geI hY[ au`qr- i. (3) dovyN kQn TIk hn ii. (1) kQn a TIk hY iii. jn pRqIinDqw kwnUMn(1951),h`d bMdI AwXog(2002),cox icMnH dyxw (cox AwXog), mùK cox kimSnr dI inXukqI(rwStrpqI) iv. (1)Dwrw 324-329 q`k v. (4) cox Kyqr inScq krnw vi. (1) rwStrpqI vii. shI viii. shI ix.shI x.18 xi.ielYktRoink voitMg mSIn xii.(1/6) xiii.(6 swl, 65 swl) xiv. 1. mqdwqw sUcIAW iqAwr krnw 2. coxW leI imqI GoiSq krnw xv. 65.79% xvi. pMdrvNy(15vyN) pwT- rwStrI eykIkrn bhu- ivklpI pRSn 1. hyT iliKAW ivcoN ikhVI Bwrq iv~c rwStrI eykIkrn dI sm~isAw hY? a) jwqIvwd A) Kyqrvwd e) BwSwvwd s) auprokq swry 2. hyT iliKAW ivcoN ikhVI Bwrq iv~c rwStrI eykIkrn dI sm~isAw nhI hY? a) grIbI A) rwStrI Awcrn dI Gwt e) bhudlI pRxwlI s) iBRStwcwr 3. Bwrq iv~c pihlw rwStrI eykIkrn sMmyln kdoN hoieAw sI? a) 1952 A) 1948 e) 1961 s) 1956 4. rwStrI eykIkrn pRISd dw mùKI (AiDAkS) kOx huMdw hY? a) rwStrpqI A) suprIm kort dw j~j e) aup- rwStrpqI s) pRDwnmMqrI 5. Bwrq iv~c rwStrI eykqw dy ivkws leI jrUrI hY: a) grIbI dw Kwqmw A) v~K-v~K rwjW dw sMquilq ivkws e) krq~vw au~qy jor s) auprokq swry KwlI sQwn BroN 6. rwStrI eykIkrn dw audyS dyS iv~c ………….ivc eykqw sQwipq krky pUrw kIqw jw srdw hY[ 7. rwjnIiqk idRStI qoN rwStrI eykIkrn dw ArQ rwStr dw ……….. krnw hY[ 8. AwriQk p~K qoN rwStrI eykIkrn mMg krdw hY ik smwj iv~c……….smwnqw hovy [ 9. 42vIN sMivDwnk soD duAwrw sMivDwn dI pRsqwvnw iv~c Drm-inrp~K, smwjvwdI Aqy………….Sbd Swml kIqy gey sn [ 10. BwrqI sMivDwn ny ………. BwSwvW nMU mwnqw id~qI hY[ au~qr: 1. Anykqw 2. KyqrI eykIkrn 3.AwriQk 4.AKMfqw 5. 22 bhuq-Coty pRSn /auqr( 1 AMk vwly) 11. iks soD rwhI AKMfqw Sbd sMivDwn dI pRsqwvnw ivc Swml kIqw igAw ? au`qr :- 42vIN soD[ 12. rwStrI eykIkrn pRISd dI sQwpnw kdoN kIqI geI sI? au`qr :- 1961 ivc[ 13. ienswnI ibrwdrI nW dI sMSQw iksny bxweI[ au`qr :- Kwn Abdul gu~Pwr KW ny[ 14. suqMqr Bwrq iv~c ku~l ikMnIAW irAwsqW sn ? au~qr:-562 15. vrqmwn smyN iv~c Bwrq iv~c ku~l ikMny rwj Aqy kyNdr Swisq pRdyS hn ? au~qr:-28 rwj Aqy 08 kyNdr SwiSq pRdyS  ਦ ਦ ਦ : 1: ਉ : (ੳ ) ( ) (ੲ ) ਟ ( ) ਟ : (ੲ) ਟ 2: : (ੳ ) ( ) (ੲ) ( ) (ੲ) 3: : (ੳ) ( ) (ੲ ) ਟ ( ) ( ) 4: : (ੳ) ( ) ( ੲ) ( ) :( ) । 5: : (ੳ) ( ) (ੲ) ( ) ( ) 6: : (ੳ) ਉ ( ) (ੲ ) ( )  :( ੳ) ਉ । 7 : : (ੳ) 1954 ( ) 1958 (ੲ) 1955 ( )1956 : (ੳ)1954 8: ' ਟ ' : (ੳ) ( ) (ੲ) ( ) :( ) 9: ਟ - : (ੳ) 110 ( ) 120 (ੲ )130 ( )125 :( )120 10:............ । : ਟ- 11 : ? : 1 ਟ- 2 12: ਟ ? : ਟ ਟ , । 13: ਟ ? : 1962 14: ? : 15: ? : ।  16: ਟ ? : । 17: 1968 ਟ ? : - । 18 : ? : ਉ । 19 : ? : , , । 20 : " " ? : ਟ pwT Bwrq Aqy sMXukq rwStr 1-1 AMkW vwly pRSn 1 swn-PrWissko ikhVy dyS iv`c siQq hY[ ( AmrIkw ) 2 1914 iv`c pihly ivSv Xu`D qo bwAd ikhVI sMsQw hod iv`c AweI sMXukq rwStr rwStr sMG mhW sBw XUnYsko (rwStr sMG ) 3 dUjw ivSv X`uD kdo hoieAw 1935 1930 1947 1950 4 Bwrq sMXukq rwStr dy mu`Fly mYbrW ivco iek sI [ shI / g`lq 5 sMXukq rwStr dy 5 AMg hn [ shI / g`lq 6 vrqmwn smyN sMXukq rwStr dy ……… mYNbr hn [ ( 193 ) 7 AmrIkw, brqwnIAw, rUs , cIn Aqy ………sur`iKAw pRISd dy sQweI mYNbr hn [ ( PrWs) pRSn 8:-kI Bwrq hryk dyS nUM sMXukq rwStr dw mYNbr bxwey jwx dy h`k iv`c hY? au`qr:-hW,Bwrq cwhuMdw hY ik hr dyS nUM sMXk u q rwStr dw mYNbr bxwieAw jwvy[ pRSn 9-inSsqrIkrn qoN quhwfw kI Bwv hY? au`qr:-v~D rhI hiQAwrW dI dI doV Aqy ivsyS krky pRmwxU hiQAwrW dI doV nUM sIimq krnw inSsqrIkrn ies dw smrQn krdw hY[ pRSn 10:-Bwrq dw sMXukq rwStr nUM koeI iv`qI Xogdwn nhI hY[ (TIk/glq) au`qr:-glq pRSn 11:-swmvwdI cIn dy sMXukq rwStr dw mYNbr bxwey jwx iv`c Bwrq duAwrw ivsyS BUimkw inBweI geI[ (TIk/glq) au`qr:- TIk pRSn 12:-Prws sur`iKAw pirSd dw …………mYNbr hY[ au`qr:-sQweI pRSn 13:-mhw sBw nUM ivSv dI …………..…..vI ikhw jWdw hY[ au`qr:-ivDwnpwilkw pRSn 14:-hyT iliKAw iv`coN ikhVI nIqI dw Bwrq smrQn nhI krdw? A. AMqrrwStrI ivvwdW nUM SwqIpUrvk h`l krnw[ B. Swmrwjvwd Aqy aupinvySvwd dw ivroD[ C. nslvwd Aqy rMg-Byd dI nIqI dw smrQn[ D.AMqrwStrI sihXog dw ivkws[ au`qr:- nslvwd Aqy rMg-Byd dI nIqI dw smrQn[ pRSn 15:-sur`iKAw pRISd dw sQweI mYNbr ikhVw dyS nhI hY? A. jrmnI B.PrWs C.rUs D.cIn au`qr:- cIn  ਬਾਯਤ ਅਤ੃ ਷ਾਯਏ 1.਷ਾਯਏ ਸ੄ ਇੁੱ ਏ I. ਅੰ ਤਯਯਾਸ਼ਟਯੀ ਷ੰ ਑ਠਨ II. ਷ਯਵ ਲਵਆ਩ੀ ਷ੰ ਑ਠਨ III. ਐ੃ਤਯੀ ਷ੰ ਑ਠਨ IV. ਲਵਸ਼ਵ ਷ੰ ਑ਠਨ 2.਷ਾਯਏ ਦਾ ਭੁੁੱ ਐ ਦੁੱ ਪਤਯ ਸ੄ (1×15 M) I. ਨਵੀਂ ਲਦੁੱ ਰੀ ਬਾਯਤ II. ਇ਷ਰਾਭਾਫਾਦ ਩ਾਲਏ਷ਤਾਨ III. ਏਾਠਭੰ ਡੂ ਨੇ਩ਾਰ IV. ਏ੅ਰੰਫ੅ ਷ਰੀ ਰੰਏਾ 3.਷ਾਯਏ ਦ੃ ਏੁੁੱ ਰ ਭੈਂਫਯ ਦ੃ਸ਼ ਸਨ I. 7 II. 6 III. 8 IV. 5 4.਷ਾਯਏ ਦ੃ ਸੁਣ ਤੁੱ ਏ ਷ੰ ਭ੃ਰਨ ਸ੅ ਚੁੁੱ ਏ੃ ਸਨ I. 11 II. 18 III. 16 IV. 17 5.਷ਾਯਏ ਦ੃ ਵਯਤਭਾਨ ਷ਏੁੱ ਤਯ ਜਨਯਰ ਸਨ I. ਭੁਸੰਭਦ ਑ੁਰਾਭ II. ਇਸ਼ਾਯਾ ਲਵਯਾਏੁੰ ਨ III. ਅਭਜਦ ਸੁ਷੄ਨ IV. ਅਯਜੁਨ ਫਸਾਦਯ ਥਾ਩ਾ 6.਷ਾਯਏ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਲਵੁੱ ਚ ਭੁੁੱ ਐ ਬੂਲਭਏਾ ਲਏ਷ਦੀ ਸ੄?  ਉ: ਫੰ ਑ਰਾਦ੃ਸ਼ ਦ੃ ਷ਾਫਏਾ ਯਾਸ਼ਟਯ਩ਤੀ ਜੀਆ ੳਯ ਯਲਸਭਾਨ 7.਷ਾਯਏ ਦ੃ 2 ਤਯਾਂ ਦ੃ ਭੈਂਫਯ ਲਏਸੜ੃ ਸਨ ? ਉ: 1.ਭੁਢਰ੃ ਭੈਂਫਯ 2.ਲਨ਑ਯਾਨ ਭੈਂਫਯ 8.਷ਾਯਏ ਦ੃ ਏੁਰੁੱ ਲਏੰ ਨੇ ਚਾਯਟਯ ਸਨ ? ਉ: 3 9.਷ਾਯਏ ਦਾ ਜਨਭ ਏਦੋਂ ਸ੅ਇਆ? ਉ: 8 ਦੰ ਷ਫਯ 1985, ਢਾਏਾ ਫੰ ਑ਰਾਦ੃ਸ਼ 10. ਷ਾਯਏ ਦਾ ਩ੂਯਾ ਨਾਭ ਏੀ ਸ੄ ? ਉ: ਦੁੱ ਐਣੀ ਋ਸ਼ੀਆਈ ਐ੃ਤਯੀ ਷ਲਸਮ੅਑ ਷ੰ ਒ 11. ਅਪ਑ਾਲਨ਷ਤਾਨ ਷ਾਯਏ ਦਾ ਭੈਂਫਯ ਨਵੰ ਫਯ 2005 ਲਵਚ ਫਲਣਆ (ਠੀਏ) 12.਷ਾਯਏ ਷ੰ ਭ੃ਰਨ ਲਵੁੱ ਚ ਷ਾਯ੃ ਪ੄਷ਰ੃ ਆਭ ਷ਲਸਭਤੀ ਨਾਰ ਨਸੀ ਰ਋ ਜਾਂਦ੃ ਸਨ।(਑ਰਤ) 13.਷ਾਯਏ ਦਾ ਩ਰਫੰਧ ਚਰਾਉਣ ਰਈ ___ਦੁਆਯਾ ਇਛੁੁੱ ਏ ਲਵੁੱ ਤੀ ਮ੅਑ਦਾਨ ਲਦੁੱ ਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄।(ਭੈਂਫਯ ਯਾਸ਼ਟਯਾਂ) 14.਷ਾਯਏ ਦ੃ ਏੁਰ ____ ਭੈਂਫਯ ਷ਨ।(8) 15. ਷ਾਯਏ ਦ੃ਸ਼ਾਂ ਲਵੁੱ ਚਏਾਯ ਆ਩਷ੀ ____ ਦੀ ਏਭੀ ਸ੄ ।(ਲਵਸ਼ਵਾਸ਼) 16. ਷ਾਯਏ ਲਵੁੱ ਚ ਸ਼ਾਲਭਰ ਭੁਢਰ੃ ਭੈਂਫਯ ਦ੃ਸ਼ਾਂ ਦ੃ ਨਾਭ ਲਰਐ੅।(4M) ਉ: 1.ਬਾਯਤ 2.ਭਾਰਦੀਵ 3.਩ਾਲਏ਷ਤਾਨ 4.ਫੰ ਑ਰਾਦ੃ਸ਼ 5.ਸ਼ਰੀਰੰਏਾ 6.ਬੂਟਾਨ 7.ਅਪ਑ਾਲਨ਷ਤਾਨ 8.ਨੇ਩ਾਰ : ਦ ਦ ਲ 1. ? - 31 1950 ।  2. ? - , , , ਟ , , , , । 3.LTTE ( ਟ) ? - ਟ । 4. ? - 1987 । 5. ? - 29 1954 । 6. ? - -7 ? 1962 । 8. ? ੳ- - ੲ- - 9. ? ੳ- - ੲ- - 10. - ? - 1948,1965,1971 1999 । 11. ?  1999 । 12. ? - 1966 । 13. ? 1972 । 14.LOC ? -LOC Line of Control । 15. ? - । LESSON- India’s Approach to Major World Issues Part- A 15×1 1.ਲਏਸੜੀ ਅੰ ਤਯਯਾਸ਼ਟਯੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਜਭੀਯ ਦ੃ ਏ੄ਦੀਆਂ ਰਈ ਷ੰ ਒ਯ਷ ਏਯਦੀ ਸ੄ ? a.਷ੰ ਮੁਏਤ ਯਾਸ਼ਟਯ b.ਯਾਸ਼ਟਯ ਭੰ ਡਰ c.ਅਭਨੈ਷ਟੀ ਲ ੲਟਯਨੈਸ਼ਨਰ d.਷ੰ ਮੁਏਤ ਯਾਸ਼ਟਯ ਦੀ ਭਨੁੁੱਐੀ ਅਲਧਏਾਯ ਩ਲਯਸ਼ਦ Ans- C 2.ਲਨਸ਼਷ਤਯੀਏਯਨ ਦਾ ਏੀ ਬਾਵ ਸ੄ ? a. ਲਵਨਾਸ਼ਏਾਯੀ ਸਲਥਅਯਾਂ ਨੂੰ ਐਤਭ ਏਯਨਾ । b.ਯਾਸ਼ਟਯ ਲਵੁੱ ਚ ਚਰ ਯਸੀ ਸਲਥਅਯ ਫਣਾੳਣ ਦੀ ਦ੆ੜ ਨੂੰ ਧੀਭਾ ਏਯਨਾ c. ਸਲਥਅਯਾਂ ਨੂੰ ਷ੀਲਭਤ ਏਯਨਾ ਜਾਂ ਒ਟਾ਍ਣਾ d. ਨਵੇਂ ਸਲਥਅਯਾਂ ਦਾ ੳਤ਩ਾਦਨ ਫੰ ਦ ਏਯਨਾ । Ans- C 3. ਬਾਯਤ ਨੇ ੳਦਾਯਵਾਦ ਅਤ੃ ਲਨੈੱਜੀਵਾਦ ਦੀ ਨੀਤੀ ਏਦੋਂ ਅ਩ਨਾੲ ੀ ਷ੀ ? a.1991 b. 1996 c.2005 d. 2009 Ans- A 4.ਲਵਸ਼ਵੀਏਯਨ ੳਤਸ਼ਾਲਸਤ ਏਯਦਾ ਸ੄- a. ਅੰ ਤਯਯਾਸ਼ਟਯਵਾਦ ਨੂੰ b. ਅੰ ਤਯਯਾਸ਼ਟਯੀ ਷ਲਸਮ੅਑ ਨੂੰ c..ਸ਼ਾਭਯਾਜਵਾਦ ਨੂੰ d.ਫ਷ਤੀਵਾਦ ਨੂੰ Ans- C 5.ਭਨੁੁੱਐੀ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਲਏਸੜਾ ਅਲਧਏਾਯ ਸ਼ਾਭਰ ਨਸੀਂ ਸ੄- a.ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਲਧਏਾਯ b.਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦਾਅਲਧਏਾਯ c.਷ੰ ਩ਤੀ ਦਾ ਅਲਧਏਾਯ d.਷ਯਏਾਯ ਲਵਯੁੁੱ ਧ ਩ਦਯ਷ਨ ਏਯਨ Ans- D 6. ਷ੰ ਮੁਏਤ ਯਾਸ਼ਟਯ ਦੀ ਭਸਾਂ ਷ਬਾ ਨੇ ਭਾਨਵ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਷ੰ ਫੰ ਧੀ ਒੅ਸ਼ਣਾ ਏਦੋਂ ਲ਑ਹਣ ਏੀਤੀ ਷ੀ ? a.25 ਅਏਤੂਫਯ 1945 b.26 ਜੂਨ1945 c.5 ਜੂਨ1948 d. 10 ਦ਷ੰ ਫਯ 1948 Ans-D 7. 1948 ਲਵੁੱ ਚ ਷ੰ ਮੁਏਤ ਯਾਸ਼ਟਯ ਦੀ ਭਾਨਵ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਷ੰ ਫੰ ਧੀ ਲਏਸੜੀ ਷ੰ ਷ਥਾਂ ਷ਥਾਲ਩ਤ ਸ੅ੲ ੀ ਷ੀ ? a.ਭਾਨਵ ਅਲਧਏਾਯ ਅਮ੅਑ b. ੲਟਯਨੈਸ਼ਨਰ ਅਭਨੈ਷ਟੀ c. ਭਾਨਵ ਅਲਧਏਾਯ ਷ੰ ਫੰ ਧੀ ਩ਲਯਸ਼ਦ d.ਭਾਨਵ ਅਲਧਏਾਯ ਷ੰ ਫੰ ਧੀ ਅਦਾਰਤ Ans- A 8. ਩ਯਭਾਣੂ ਅ਩ਯ਷ਾਯ ਷ੰ ਧੀ ਏਦੋਂ ਰਾ਑ੂ ਏੀਤੀ ਑ਈ ? a. 1968 b. 1965 c. 1969 d. 1963 Ans- A 9. ਷ੰ ਲਵਧਾਨ ਦ੃ ਲਏਸੜ੃ ਅਨੁਛ੃ਦ ਨੂੰ ਭ੆ਲਰਏ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਦਾ ਯੁੱ ਲਐਅਏ ਭੰ ਲਨਅ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ? a. 31 b. 32 c. 33 d. 34 Ans- B 10. ਲਵਸ਼ਵੀਏਯਨ ਦੀ ਲਏਸੜੀ ਭਸੁੱ ਤਵ਩ੂਯਨ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾ ਸ੄ ? a. ਫਸੁ ਯਾਸ਼ਟਯੀ ਏੰ ਩ਨੀਅਂ ਾ ਦੀ ਅਯਲਥਏ ਑ਤੀਲਵਧੀ ਲਵੁੱ ਚ ਵਾਧਾ । b. ਭਜਦੂਯਾਂ ਨੂੰ ਦੂ਷ਯ੃ ਦ੃ਸ਼ਾ ਲਵਚ ਜਾਣ ਦੀ ਐੁੁੱ ਰ । c. ੳਦਮ੅ਲ਑ਏ ਲਵਏਾ਷ । d. ਷ਭੂਚ੃ ਲਵਸ਼ਵ ਰੲ ੀ ੲਏ ਸੀ ਅਯਥ ਲਵਵ਷ਥਾ ਨੂੰ ਏਾਮਭ ਏਯਨਾ । Ans- D 11. ਭਨੁੁੱਐੀ ਅਲਧਏਾਯ ਲਦਵ਷ ਸਯ ਷ਾਰ ਏਦੋਂ ਭਨਾੲਅ ਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ? Ans- 10 ਦ਷ੰ ਫਯ 12. ਬਾਯਤੀ ਷ੰ ਲਵਧਾਨ ਦ੃ ਲਏਸੜ੃ ਬਾ਑ ਲਵੁੱ ਚ ਭ੆ਲਰਏ ਅਲਧਏਾਯ ਲਦੁੱ ਤ੃ ਑ੲ ਸਨ ? Ans- ਤੀਜ੃ ਬਾ਑ ਲਵੁੱ ਚ । 13, ਰੰਡਨ ਲਵਐ੃ ਅਭਨੇ਷ਟੀ ੲਟਯਨੈਸ਼ਨਰ ਨਾਭ ਦੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਷ਯਏਾਯੀ ਸ੄ ਜਾਂ ਲਨੈੱਜੀ ? Ans – ਲਨੈੱਜੀ 14. ਭਨੁੁੱਐੀ ਅਲਧਏਾਚ ਦਾ ਷ਾਯ ਅੰ ਸ਼ ਏੀ ਸ੄ ? Ans – ਭਨੁੁੱਐ ਦ੃ ਜੀਵਨ ਅਤ੃ ਲਵਏਾ਷ ਰੲ ੀ ਜਯੂਯੀ ਅਲਧਏਾਯ । 15. F.D.I..ਦਾ ਩ੂਯਾ ਨਾਂ ਏੀ ਸ੄ ? Ans- Foreign Direct Investment. Political System rwjnIiqk pRxwlI pRSn 1:- rwjnIiqk pRxwlI qoN fuhwfw kI Bwv hY? au~qr:- rwjnIiqk pRxwlI dI Dwrnw rwjnIiqk Swsqr dy AiDAYn nUM 20vIN sdI Aqy ivSyS krky dujy mhW Xu`D qo ip`CoN „ivvhwrvwd nW dI AweI kRWqI dI dyx hY[ ies Dwrnw dw vrxn sB qoN pihlI vwrI pRis`D AmrIkI ivdvwn fyivf eIstn ny 1953 iv`c pRkwiSq AwpxI pusqk „rwjnIiqk pRxwlI‟ iv`c kIqw[ rwjnIiqk pRxwlI AMqr-ikRAwvW Aqy sMrcnwvW dw ie`k Aijhw smUh hY ijs dw srIrk dbwau pwaux vwlI SkqI au`qy AMqm kMtrol hMudw hY Aqy ies duAwrw ley gey inrixAW ip`CyN kwnUMnI SkqI hMudI hY[ rwbrt ey fwhl Anuswr, “rwjnIiqk pRxwlI mnu`KI sMbDW dw sQweI nmUnw hY ijs iv`c kwPI mwqrw iv`c SkqI, Swsn Aqy s`qw Swml huMdI hY[” AwlmMf Aqy pwvl Anuswr, “jdoN AsIN rwjnIiqk pRxwlI dI g`l krdy hW qw ies iv`c AsIN auh swrIAw AMqr-ikRAwvW Swml kr lYNdY hW jo auic`qqwpurn SkqI dI vrqoN nUM pRBwivq krdIAW hn[” pRSn 2:- rwjnIiqk pRxwlI dw ih`q smUhIkrn dw kwrj kI hY? au~qr:- ih`q smUhIkrn rwjnIiqk pRxwlI dw invyS kwrj hY[ v`K-v`K sMGW jW smUhW duAwrw v`K-v`K mMgW r`KIAW jWdIAW hn[ ijhnW dI pUrqI leI v`K-v`K nIqIAW dw inrmwx krnw kwPI kiTT huMdw hY[ so iBMn-iBMn sMgTnW duAwrw r`KIAw geIAw v`K-v`K mMgW nUM iek`Tw krnw Aqy auhnW dI pUrqI leI sWJI nIqI iqAwr krn dI pRikirAW nUM ih`q smUhIkrn ikhw jWdw hY[ AwlmMf Aqy pwvl Anuswr, „mMgW nUM Awm nIqIAW iv`c bdlx dy kwrj nUM ih`q smUhIkrn kihMdy hn[” pRSn 3:- kwnUMnI dbwaukwrI SkqI kI hMudI hY? au~qr:- au~icqqw pUrn kwnUMnI dbwau pwaux vwlI SkqI rwjnIiqk pRxwlI dI pRmùK ivSySqw huMdI hY Aqy ieh SkqI hr rwjnIiqk pRxwlI kol hMudI hY[ rwjnIiqk pRxwlI dI ieh ivSySqw hI ies nUM smwijk Aqy AwriQk pRxwlIAW nwloN iBMn krdI hY Aqy bwkI pRxwlIAW ‟qy srvau~cqw Aqy SryStqw pRdwn krdI hY[ Awpxy ies gux dy kwrn hI rwjnIiqk pRxwlI bwkI swry sMgTnW nUM hukm idMdI hY ijhVy ik auhnW leI bMDnkwrI hMudy hn Aqy nw mMnx ‟qy auhnW nUM Gor hwnIAW sihxIAW pYNdIAW hn[ mYks vYbr Anuswr, “auic`qqw pUrn SkqI auh Dwgw hY jo rwjnIiqk pRxwlI dy kwrjW iv`coN dI guzrdw hY Aqy ies nUM pRxwlI dy rUp iv`c ivSyS gux, mh`qqw Aqy iekswrqw pRdwn krdw hY[” kwnMUnI dbwaukwrI SkqI dw ArQ hY ik rwjnIiqk pRxwlI dI SkqI kwnUMnI huMdI hY Aqy rwjnIiqk pRxwlI ies SkqI kwrn hI Awpxy PYsilAW nUM dUijAW ‟qy Tos skdI hY[ pRSn 4:- inkwsW dy ArQW dI ivAwiKAw kro[ au~qr:- AsIN rwjnIiqk pRxwlI nUM invyS pRdwn krdy hW Aqy rwjnIiqk pRxwlI auhnW invySW nUM nIqIAW jW PYsilAW iv`c qbdIl krdI hY Aqy iehnW nIiqAW Aqy PYsilAW nUM inkws dw nW id`qw jWdw hY[ inkws swfIAW mMgW dy AnukUl vI ho skdy hn Aqy pRqIkUl vI, jo ik kwPI h`d q`k rwjnIiqk pRxwlI dy srUp Aqy ies dI smr`QW ‟qy inrBr krdw hY[ fyivf eIstn Anuswr inkws cwr pRkwr dy hMudy hn ijhw ik- I. inkws:- rwjnIiqk pRxwlI duAwrw kIqy gey PYsly ijhw ik tYks, auphwr jW in`jI syvwvW Awid[ II. ivvhwr nUM inXmq krnw:- sMgiTq smwj iv`c rihMdIAW hoieAW ivAkqI dy ivvhwr nUM inXmq krn leI inXm bxwauxy pYNdy hn[ III. vsqUAW jW syvwvW dI vMf:- hr rwjnIiqk pRxwlI ivAkqI nUM v`D qoN v`D syvwvW pRdwn krnw cwhMudI hY Aqy ivAkqI dIAW rotI, k`pVw Aqy mkwn dIAW loVW pUrIAW krnIAW cwhMudI hY[ IV. sMkyqk inkws:- hr rwjnIiqk pRxwlI dw AwDwr koeI ivSyS ivcwrDwrw Aqy kuJ ivSyS kdrW-kImqW huMdIAW hn ijhnW dw pRgtwvw rwjnIiqk pRxwlI sMkyqW dy pRdrSn rwhIN krdI hY[ pRSn 5:- invyS smrQn qoN quhwfw kI Bwv hY? au~qr:- fyivf eIstn dw m`q hY ik rwjnIiqk pRxwlI nUM clweI r`Kx leI kyvl mMgW dy rUp iv`c invyS pRdwn krnw hI kw&I nhIN hY, sgo smrQn dy rUp iv`c invyS pRdwn krnw vI zrurI hY Aqy ieh cwr pRkwr dy ho skdy hn:- I. BOiqk smrQn:- krW dI AdwiegI, jnqk kwrjW leI ikrq krnI, sur`iKAW syvwvW iv`c BrqI hoxw Awid BOiqk smrQn hY[ II. AwigAw pwlx smrQn:- rwjnIiqk pRxwlI jnqk jIvn nUM inXmb`D krn leI kwnUMn bxwauNdI hY ijhnW dI pwlxw nUM AwigAw pwlx smrQn ikhw jWdw hY[ III. sihBwgI smrQn:- sihBwgI smrQn iv`c fyivf eIstn vot pwaux Aqy dUjIAW rwjnIiqk gqIivDIAW iv`c ih`sw lYx nUM Swml krdw hY[ IV. iDAwn idau smrQn:- hr iksm dI srkwrI sUcnw vl iDAwn dyxw, jnq`k s`qw, icMnW Aqy rsmI smwrohW pRqI siqkwr dw pRgtwvw krnw Awid nUM iDAwn idau smrQn iv`c Swml kIqw jWdw hY[  ਉਦਾਯਵਾਦ ਩ਰਸ਼ਨ 1: ਉਦਾਯਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਸਾਡਾ ਏੀ ਬਾਵ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ- ਉਦਾਯਵਾਦ ਇਏ ਪਰ਷ਫ਼ਾ ਸ੄ ਜ੅ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ, ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯੀ ਷ੰ ਷ਥਾਵਾਂ ਅਤ੃ ਷ੁਤੰਤਯ ਵ਩ਾਯ ਦੀ ਩ਰ੃ਤਾ ਏਯਦਾ ਸ੄। ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਲਜਸੀ ਷ਭਾਲਜਏ, ਆਯਲਥਏ, ਅਤ੃ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲਵਵ਷ਥਾ ਨੂੰ ਏਾਇਭ ਏਯਨਾ ਚਾਸੁੰ ਦਾ ਸ੄, ਲਜ਷ ਲਵਚ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਨੂੰ ਷ੁਯੁੱਲਐਅਤ ਯੁੱ ਲਐਆ ਜਾ ਷ਏ੃ ਅਤ੃ ਉਸ ਲਫਨਾਂ ਲਏ਷੃ ਫਾਸਯਰੀ ਦਖਰ ਅੰ ਦਾਜੀ ਦ੃ ਆ਩ਣ੃ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲਵਏਾ਷ ਏਯ ਷ਏ੃। ਉਦਾਯਵਾਦ ਇਏ ਅਲਜਸੀ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾ ਸ੄, ਲਜ਷ ਦ੃ ਲ਷ਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਩ੁੱ ਏ੃ ਤ੆ਯ ਤ੃ ਲਨਸ਼ਲਚਤ ਨਸੀਂ ਏੀਤਾ ਜਾ ਷ਏਦਾ। ਇ਷ ਰਈ ਉਦਾਯਵਾਦ ਨੂੰ ਲਨ਷ਲਚਤ ਷ੀਭਾਵਾਂ ਲਵਚ ਫੰ ਨਹਣਾ ਭੁਸ਼ਏਰ ਸ੄ ਲਏਉਂਲਏ ਇ਷ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾ ਲਵਚ ਷ਭੇਂ-਷ਭੇਂ 'ਤ੃ ਏੁਝ ਨਾ ਏੁਝ ਵਾਧਾ ਸ੅ ਲਯਸਾ ਸ੄। ਩ਰਸ਼ਨ 2 : ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਸ਼ਫਦੀ ਅਯਥ ਦੀ ਲਵਆਲਐਆ ਏਯ੅। ਉੱਤਯ -- ਉਦਾਯਵਾਦ ਅੰ ਑ਯ੃ਜ਼ੀ ਬਾਸ਼ਾ ਦ੃ ਸ਼ਫਦ ਲਰਫਯਲਰਜ਼ਭ (Liberalism) ਦਾ ਩ੰ ਜਾਫੀ ਅਨੁਵਾਦ ਸ੄। ਲਰਫਯਲਰਜ਼ਭ ਸ਼ਫਦ ਵੀ ਉਤ਩ੁੱ ਤੀ ਰਾਤੀਨੀ ਬਾਸ਼ਾ ਦ੃ ਸ਼ਫਦ 'ਲਰਫਯ੃ਲਰ਷' (Liberalis) ਤੋਂ ਸ੅ਈ ਸ੄। 'ਲਰਫਯਲਰ਷' ਦਾ ਅਯਥ '਷ੁਤੰਤਯ ਲਵਅਏਤੀ' ਸ੄। ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਸ਼ਫਦੀ ਅਯਥਾਂ 'ਤੋਂ ਷਩ਸ਼ਟ ਸ੅ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ਲਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਭੁੁੱ ਐ ਏੇਂਦਯ-ਲਫੰ ਦੂ ਷ੁਤੰਤਯ ਲਵਅਏਤੀ ਸ੄। ਇਸ ਲਵਚਯਧਾਯਾ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਵੁੱ ਧ ਤੋਂ ਵੁੱ ਧ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦ੃ਣ ਦ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਸ੄। ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦ੃ ਸੀ ਇਯਦ-ਲ਑ਯਦ ਒ੁੰ ਭਦੀ ਯਲਸੰ ਦੀ ਸ੄। ਇਸ ਲ਷ਧਾਂਤ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਨੂੰ ਷ਬ ਤੋਂ ਉੱ਩ਯ ਯਐਦਾ ਸ੄। ਭਨੁੁੱਐੀ ਅਜਾਦੀ ਦ੃ ਯਾਸ ਲਵੁੱ ਚ ਏ੅ਈ ਵੀ ਯੁਏਾਵਟ ਇ਷ ਲ਷ਧਾਂਤ ਨੂੰ ਭਨਜੂਯ ਨਸੀਂ ਸ੄। ਩ਰਸ਼ਨ 3. ਉਦਾਯਵਾਦ ਦੀ ਩ਲਯਬਾਸ਼ਾ ਲਦ਍। ਉਤਯ - ਉਦਾਯਵਾਦ ਦੀਆਂ ਩ਲਯਬਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸ੃ਠ ਲਰਐ੃ ਅਨੁ਷ਾਯ ਸਨ- (ੳ) ਋. ਩ੀ. ਑ਯੀਭਜ਼ ਦ੃ ਲਵਚਾਯ ਅਨੁ਷ਾਯ, "ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਬਾਵ ਇਏ ਲਦਰਸ਼ਟੀਏ੅ਣ ਸ੄ ਲਜਸੜਾ ਲਏ ਉਸਨਾਂ ਷ਭਾਲਜਏ ਅਵ਷ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਷ੰ ਬਵ ਫਣਾਉਣ ਦਾ ਮਤਨ ਏਯਦਾ ਸ੄, ਲਜਨਹਾਂ ਲਵਚ ਷ਾਲਯਆਂ ਲਵਅਏਤੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਷ੀਅਤ ਨੂੰ ਷ਬ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰ ਑ ਨਾਰ ਩ਰਾ਩ਤ ਏੀਤਾ ਜਾ ਷ਏ੃।" (2) ਲਵਰੀਅਭ ਭ੄ਏ਑ਵਯਨ ਦ੃ ਲਵਚਾਯ ਅਨੁ਷ਾਯ, "ਉਦਾਯਵਾਦ ਇਏ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲ਷ਧਾਂਤ ਦ੃ ਤ੆ਯ ਤ੃ ਦ੅ ਵੁੱ ਐ ਤੁੱ ਤਾਂ ਦਾ ਲਭਸ਼ਯਣ ਸ੄। ਉਸਨਾਂ ਲਵਚੋਂ ਇਏ ਤੁੱ ਤ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਅਤ੃ ਦੂਜਾ ਤੁੱ ਤ ਲਵਅਏਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸ੄।" (3) ਷ਾਯਟ੅ਯੀ ਅਨੁ਷ਾਯ, "਷ਧਾਯਨ ਯੂ਩ ਲਵੁੱ ਚ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵਅਏਤੀ਑ਤ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ, ਲਨਆਂਇਏ ਷ੁਯੁੱਲਐਆ ਅਤ੃ ਷ੰ ਲਵਧਾਨਏ ਯਾਜ ਦਾ ਲ਷ਧਾਂਤ ਅਤ੃ ਲਵਵਸਾਯ ਸ੄।" (4) ਜ੃.਌ੈੱਚ. ਸ੄ਰ੅ਵ੄ਰ ਦ੃ ਅਨੁ਷ਾਯ, "ਉਦਾਵਯਾਦ ਜੀਵਨ ਦ੃ ਸਯ ਇਏ ਐ੃ਤਯ ਬਾਵ ਫ੆ਲਧਏ, ਷ਭਾਲਜਏ, ਧਾਯਲਭਏ, ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਅਤ੃ ਆਯਲਥਏ ਐ੃ਤਯ ਲਵੁੱ ਚ ਅਜਾਦੀ ਦੀ ਭੰ ਑ ਦਾ ਩ਰਤੀਏ ਸ੄।" ਩ਰਸ਼ਨ 4. ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਭੁੁੱ ਐ ਯੂ਩ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ- ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਦ੃ ਭੁੁੱ ਐ ਯੂ਩ ਸਨ- (i) ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਜਾਂ ਨਏਾਯਾਤਭਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਤ੃ (ii) ਆਧੁਲਨਏ ਜਾਂ ਷ਏਾਯਾਤਭਏ ਉਦਾਵਯਾਦ।(i) ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅ਷ਰ ਲਵਚ 'ਲਵਅਏਤੀਵਾਦ' ਦਾ ਸੀ ਦੂਜਾ ਨਾਭ ਸ੄। ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਭੁੁੱ ਐ ਆਧਾਯ ਯਾਜ ਦੀ ਦਖਰ ਨਾ ਦ੃ਣ ਦੀ ਨੀਤੀ (Laissez faire) ਸ੄। ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਅਲਜਸੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦ੃ ਷ਭਯਥਏ ਸਨ ਲਜ਷ 'ਤ੃ ਒ੁੱ ਟ ਤੋਂ ਒ੁੱ ਟ ਫੰ ਦਸ਼ਾਂ ਸ੅ਣ। (4) ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਷ਯਏਾਯ ਦੀ ਦਐਰ ਅੰ ਦਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਰਈ ਏ੅ਈ ਖਤਯਾ ਭਲਸ਷ੂ਷ ਨਸੀਂ ਏਯਦਾ, ਷਑ੋਂ ਷ਯਏਾਯ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਨੂੰ ਮਏੀਨੀ ਫਣਾਉਣ ਰਈ ਉਲਚਤ ਅਵ਷ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਩ਰਫੰਧ ਏਯਦੀ ਸ੄। ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਲਜਸੀ ਷ਭਾਲਜਏ ਅਤ੃ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲਵਵ਷ਥਾ ਚਾਸੁੰ ਦਾ ਸ੄ ਜ੅ ਲਏ ਷ਬ ਩ਰਏਾਯ ਦ੃ ਅੁੱ ਲਤਆਚਾਯਾਂ ਅਤ੃ ਸ਼੅ਸ਼ਣ ਤੋਂ ਭੁਏਤ ਸ੅ਵ੃। ਩ਰਸ਼ਨ 5. ਩ਯੰ ਩ਯਾ਑ਤ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਏ਷ ਨੂੰ ਏਲਸੰ ਦ੃ ਸਨ ? ਉੱਤਯ- ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਯਾਜ ਦ੃ ਷ੀਲਭਤ ਅਤ੃ ਲਨਐ੃ਧਾਤਭਏ ਏੰ ਭਾਂ ਦਾ ਷ਭਯਥਨ ਏੀਤਾ ਸ੄। ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਭੁੁੱ ਐ ਆਧਾਯ ਯਾਜ ਦੀ ਦਖਰ ਨਾ ਦ੃ਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਜਾਂ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਇਏੁੱ ਰਾ ਛੁੱ ਡ ਲਦ਍ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸ੄। ਇ਷ ਤੋਂ ਬਾਵ ਲਜੁੱ ਥੋਂ ਤਏ ਷ੰ ਬਵ ਸ੅ ਷ਏ੃, ਯਾਜ ਨੂੰ ਭਨੁੁੱਐ ਦੀ ਲਜ਼ੰ ਦ਑ੀ ਲਵੁੱ ਚ ਒ੁੱ ਟ ਤੋਂ ਒ੁੱ ਟ ਦਖਰ ਦ੃ਣਾ ਚਾਸੀਦਾ ਸ੄, ਤਾਂ ਲਏ ਲਵਅਏਤੀ ਷ਭਾਜ ਲਵਚ ਯਲਸੰ ਦਾ ਸ੅ਇਆ ਵੁੱ ਧ ਤੋਂ ਵੁੱ ਧ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਭਾਣ ਷ਏ੃। ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦੀ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਅਤ੃ ਯਾਜ ਸ਼ਏਤੀ ਨੂੰ ਆ਩਷ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਯ੅ਧੀ ਷ਭਝਦ੃ ਸਨ। ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਅਤ੃ ਯਾਜ ਦੀ ਸ਼ਏਤੀ ਨਾਰ-ਨਾਰ ਨਸੀਂ ਚੁੱ ਰ ਷ਏਦ੃। ਉਸ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਅਲਜਸੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦ੃ ਷ਭਯਥਏ ਷ਨ, ਲਜ਷ 'ਤ੃ ਒ੁੱ ਟ ਤੋਂ ਒ੁੱ ਟ ਫੰ ਦਸ਼ਾਂ ਸ੅ਣ। ਩ਰਸ਼ਨ 6. ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਨੂੰ ਷ਏਾਯਾਤਭਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਏਉਂ ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ? ਉੱਤਯ-- ਷ਭਏਾਰੀ ਜਾਂ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਷ਯਏਾਯ ਦੀ ਦਖਰ ਅੰ ਦਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਰਈ ਏ੅ਈ ਖਤਯਾ ਭਲਸ਷ੂ਷ ਨਸੀਂ ਏਯਦਾ। ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਏਈ ਲਵਚਾਯਧਾਯਾਵਾਂ ਦਾ ਲਭਸ਼ਯਣ ਸ੄। ਇ਷ ਰਈ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਇਏੁੱ ਰਾ ਲ਷ਧਾਂਤ ਨਸੀਂ ਸ੄, ਫਰਲਏ ਇਸ ਰ਑ਾਤਾਯ ਲਵਏਲ਷ਤ ਸ੅ ਯਸੀ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਅਤ੃ ਷ਭਾਲਜਏ ਲਵਵ਷ਥਾ ਸ੄, ਲਜਸੜੀ ਲਏ਷੃ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ ਦਭਨਏਾਯੀ ਷ੰ ਷ਥਾ ਜਾਂ ਸ਼ਏਤੀ ਦ੃ ਲਵਯੁੁੱ ਧ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ ਷ੰ ਒ਯਸ਼ ਏਯਨ ਦੀ ਭੁੜ ਩ੁਸ਼ਟੀ ਏਯਦੀ ਸ੄। ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਲਜਸੀ ਷ਭਾਲਜਏ ਅਤ੃ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲਵਵ਷ਥਾ ਚਾਸੁੰ ਦਾ ਸ੄ ਜ੅ ਲਏ ਷ਬ ਩ਰਏਾਯ ਦ੃ ਅੁੱ ਲਤਆਚਾਯਾਂ ਅਤ੃ ਸ਼੅ਸ਼ਣ ਤੋਂ ਭੁਏਤ ਸ੅ਵ੃। ਩ਰਸ਼ਨ: ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਏ੅ਈ ਚਾਯ ਭ੆ਲਰਏ ਲ਷ਧਾਂਤ ਜਾਂ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਰਐ੅। ਉੱਤਯ:- ਉਦਾਯਵਾਦ ਦ੃ ਚਾਯ ਭ੆ਲਰਏ ਲ਷ਧਾਂਤ ਸ੃ਠ ਲਰਐ੃ ਸਨ- (i) ਲਵਅਏਤੀ ਇਏ ਉਦ੃ਸ਼ ਸ੄, ਯਾਜ ਇਏ ਷ਾਧਨ ਸ੄- ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਆ਩ਣ੃-ਆ਩ ਲਵਚ ਇਏ ਉਦ੃ਸ਼ ਸ੄ ਅਤ੃ ਯਾਜ ਨੂੰ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਬਰਾਈ ਦਾ ਇਏ ਷ਾਧਨ ਭੰ ਨਦਾ ਸ੄। (ii) ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ-ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵਅਏਤੀ ਦੀ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦ ਷ਭਯਥਨ ਏਯਦਾ ਸ੄। (iii) ਷ੀਲਭਤ ਅਤ੃ ਷ੰ ਲਵਧਾਨਏ ਷ਯਏਯ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਸ਼ਵਾ਷- ਆਧੁਲਨਏ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਷ੀਲਭਤ ਅਤ੃ ਷ੰ ਲਵਧਾਨਏ ਷ਯਏਾਯ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਸ਼ਵਾ਷ ਯਐਦਾ ਸ੄। (iv) ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਲਵੁੱ ਚ ਲਵਸ਼ਵਾ਷- ਉਦਾਯਵਾਦ ਦਾ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਲਵੁੱ ਚ ਋ਨਾ ਲਵਸ਼ਵਾ਷ ਸ੄ ਲਏ ਇ਷ ਨੂੰ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਦਾ ਷ਭਾਨਾਯਥਏ ਸੀ ਭੰ ਲਨਆ ਜਾ ਷ਏਦਾ ਸ੄। ਩ਰੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਤ੃ ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵੁੱ ਚ ਏ੅ਈ ਚਾਯ ਅੰ ਤਯ ਲਰਐ੅। ਉੱਤਯ- ਩ਯੰ ਩ਯਾਵਾਦੀ ਅਤ੃ ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵੁੱ ਚ ਚਾਯ ਅੰ ਤਯ ਸ੃ਠ ਲਰਐ੃ ਸਨ- (i) ਯਾਜ ਦ੃ ਏੰ ਭਾਂ ਷ਫੰ ਧੀ ਅੰ ਤਯ-਩ੁਯਾਤਨ ਉਦਾਯਵਾਦ ਯਾਜ ਨੂੰ ਷ੀਲਭਤ ਏੰ ਭ ਷ੌਂ਩ਣ ਦ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਸ੄ ਜਦੋਂ ਲਏ ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਯਾਜ ਨੂੰ ਵੁੱ ਧ ਤੋਂ ਵੁੱ ਧ ਏਲਰਆਣਏਾਯੀ ਏੰ ਭ ਷ੌਂ਩ਣ ਦ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਸ੄। (ii) ਆਯਲਥਏ ਐ੃ਤਯ ਷ਫੰ ਧੀ- ਩ੁਯਾਤਨ ਉਦਾਯਵਾਦ ਆਯਲਥਏ ਐ੃ਤਯ ਯਾਜ ਦੀ ਑੄ਯ-ਦਖਰੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਷ਭਯਥਨ ਏਯਦਾ ਸ੄ ਜਦੋਂ ਲਏ ਷ਭਏਾਰੀ ਉਦਾਯਵਾਦ ਆਯਲਥਏ ਐ੃ਤਯ ਨੂੰ ਯਾਜ ਦੁਆਯਾ ਲਨਮਲਭਤ ਏਯਨ ਦ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਸ੄। (iii)਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਷ਫੰ ਧੀ ਲਵਚਾਯਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਅੰ ਤਯ- ਩ੁਯਾਤਨ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਩ੂਯਨ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦ੃ਣ ਦ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਸ੄ ਜਦੋਂ ਲਏ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਲਵਅਏਤੀ ਨੂੰ ਷ੀਲਭਤ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਩ਰਦਾਨ ਏਯਨ ਦ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਸ੄। (iv)ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਷ਫੰ ਧੀ ਲਵਚਾਯਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਅੰ ਤਯ- ਩ੁਯਾਤਨ ਉਦਾਯਵਾਦ ਏੁਦਯਤੀ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਦਾ ਷ਭਯਥਏ ਸ੄ ਜਦੋਂ ਲਏ ਆਧੁਲਨਏ ਉਦਾਯਵਾਦ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਨੂੰ ਯਾਜ ਦੀ ਦ੃ਣ ਭੰ ਨਦਾ ਸ੄। mwrksvwd ( 4 AMkw vwly pRSn/aùqr) pRSn 1: kwrl mwrks kOx sI? a`uqr: kwrl mwrks 19vIN sdI dw ie`k mhwn jrmn dwrSink sI[ausdw jnm 5 meI 1818 nUM jrmnI dyS iv`c ie`k XhUdI pirvwr iv`c hoieAw sI[aus dy kRWqIkwrI ivcwrW kwrn PrWs,jrmnI Awid dySW dIAw srkwrw ny aus nUM Awpxy dySW iv`c nw rihx id`qw[AMq iv`c mwrks ieMglYNf ivKy Aw igAw ijQy ausny Awpxy mhwn ivcwrw nUM ilKqI rUp id`qw[ausny AwpxIAW mhwn ilKqW duAwrw ivSv nUM ie`k AijhI ivcwr Dwrw id`qI ijs nUM ivigAwink smwjvwd jW smwjvwd ikhw jWdw hY[1883eI iv`c ieh mhwn dwrSink Awpny ip`Cy AwpxI ivcwr Dwrw dw ivrsw C`f ky ies sMswr qo clwxw kr igAw[ pRSn 2: kwrl mwrks dIAW pRis`D rcnwvW dy nwm ilKo? a`uqr: 1. dws kYpItl[ 2. kimaUinst mYnIPysto[  3. rwjnIiqk ArQ ivvsQw dI smIiKAw[ 4. mu`l,kImq Aqy lwB[ pRSn 3: kwrl mwrks dw vwDU mu`l dw isDWq kI hY? a`uqr: kwrl mwrks dw ivcwr hY ik iksy vI vsqU dw mùl aus auqy Krc kIqI geI ikrq Anuswr hI insicq huMdw hY[pr mwrks dw ivcwr hY ik ijnw vsqUAW dw auqpwdn ikrqI dI imhnq nwl kIqw jWdw hY auhnW vsqUAW sbMDI ikrqIAW nUM auhnW dI imhnq dw pUrw vyqn nhI id`qw jWdw[pUMjIpqI jo auqpwdn dy swDnW dy mwlk huMd hn, auh auhnW vsqUAW sbMDI v`D qoN v`D mu`l pRwpq krky in`jI lwB kmwaudy hn[ies qrHW aus vsqu sbMDI jo vyqn mjdUr nUM id`qw jWdw hY Aqy aus vsqu dw jo mu`l puMjIpqI pRwpq krdw hY, iehnW donW iv`c bhuq v`fw AMqr huMdw hY[ ies AMqr nUM hI mwrks ny vwDU mùl dw nW id`qw hY[ieh vwDu mùl audXogpqI Awpxy pws r`Kdy hn Aqy ies qrHW auh ikrqIAW dw SoSx krdy hn[ pRSn 4: Drm sbMDI mwrks dy kI ivcwr sn? a`uqr: kwrl mwrks ny Drm nUM lokW leI APIm d`isAw sI[ausdw mq ieh sI ik Drm mnu`K nUM BwgvwdI bxwaudw hY Aqy pUMjIpqI vrg ikrqIAW dw Drm dy nW qy SoSx krdw hY[Drm dy nW au`qy ikrqIAW nUM ieh ivSvws krvwieAw jWdw hyY ik auhnW dI siQqI jW dSw auhnW dy ipCly krmW kwrn hI hY[ies qrHW Drm lokW iv`c ivigAwink idRStIkox auqpn nhI hox idMdw Aqy APIm dy nSy dI qrHW lokW nUM BwgvwdI qy ikirAwhIx bxw idMdw hY[ Mahatma Gandhi 1- ? | - ਟ । ।ਉ ਟ । । , , ਟ, , | 2- ?  - । ਉ ।ਉ । ਉ । ਉ । 3- ? - ਉ ,ਉ ਉ ਟ ।ਉ ਉ ਉ ।ਉ ਉ ਉ । | 4- ? - । - ਉ । ਟ ।ਉ ੈ । । ।ਉ ੈ ।ਉ । ਟ ਉ , ਟ  ਟ ਉ । Bureaucracy ਩ਰਸ਼ਨ 1. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦਾ ਅਯਥ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ-ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਜਾਂ ਲਫਉਯ੅ਏ੃਷ੀ (Bureaucracy) ਫ਼ਯਾਂ਷ੀ਷ੀ ਬਾਸ਼ਾ ਦ੃ ਸ਼ਫਦ ―ਲਫ਍ਯ੅‖ (Bureau) ਤੋਂ ਫਲਣਆ ਸ੄ ਲਜ਷ ਦਾ ਅਯਥ ਸ੄ ਡ੄਷ਏ ਜਾਂ ਲਰਐਣ ਵਾਰੀ ਭ੃ਜ਼ ਅਤ੃ ਇ਷ ਸ਼ਫਦ ਦਾ ਅਯਥ ਸ੅ਇਆ ―ਡ੄਷ਏ ਷ਯਏਾਯ‖ । ਇ਷ ਸ਼ਫਦ ਦਾ ਅਯਥ ਷ਭੇਂ-਷ਭੇਂ ―ਤ੃ ਫਦਰਦਾ ਲਯਸਾ, ਇ਷ ਤਯਹਾਂ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ (Bureaucracy) ਦਾ ਅਯਥ ਡ੄਷ਏ ―ਤ੃ ਫ੄ਠ ―ਏ੃ ਏੰ ਭ ਏਯਨ ਵਾਰ੃ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਦ੃ ਸ਼ਾ਷ਨ ਤੋਂ ਸ੄ । ਦੂਜ੃ ਸ਼ਫਦਾਂ ਲਵਚ ਇ਷ ਦਾ ਅਯਥ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਲਨਏ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾ਷ਨ ਸ੄ । ਇਏ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਸ਼ਫਦ ਦੀ ਵੁੱ ਧ ਤੋਂ ਵੁੱ ਧ ਵਯਤੋਂ ਰ੅ ਏ-਷੃ਵਾ ਦ੃ ਩ਰਬਾਵ ਨੂੰ ਩ਰ਑ਟਾਉਣ ਰਈ ਏੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ੄ । ਷ਾਯ੃ ਆਧੁਲਨਏ ਯਾਜਾਂ ਲਵਚ ਷ਯਏਾਯ ਦਾ ਏੰ ਭ ਉਨਹਾਂ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਵਰੋਂ ਏੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄, ਲਜਨਹਾਂ ਨੂੰ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਲਨਏ ਷ਭੁੱ ਲ਷ਆ ਦੀ ਩ੂਯੀ ਜਾਣਏਾਯੀ ਅਤ੃ ਷ਭਯੁੱ ਥਾ ਯਲਸੰ ਦੀ ਸ੄ । ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਦ੃ ਇ਷ ਵਯ਑ ਨੂੰ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਤ੆ਯ ―ਤ੃ ਜਾਲਣਆ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ । ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਷ਯਏਾਯੀ ਷ਯ਑ਯਭੀਆਂ ਦ੃ ਑ਯੁੁੱ ਩ ਯਾਸੀਂ ਷ੰ ਩ੰ ਨ ਷ਯ਑ਯਭੀ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 2. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀਆਂ ਚਾਯ ਭੁੁੱ ਐ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਰਐ੅ । ਉੱਤਯ-ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀਆਂ ਭੁੁੱ ਐ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸ੃ਠ ਲਰਐੀਆਂ ਸਨ- 1. ਪਨ਷ਪਚਤ ਤਨਖਾਸ ਅਤ੃ ਬੱ ਤ੃–ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਭੈਂਫਯ ਨੂੰ ਲਨ਷ਲਚਤ ਤਨਖਾਸ ਅਤ੃ ਬੁੱ ਤ੃ ਲਦੁੱ ਤ੃ ਜਾਂਦ੃ ਸਨ ।ਤਯੁੱ ਏੀ ਦ੃ ਨਾਰ-ਨਾਰ ਉਸਨਾਂ ਦੀ ਤਨਖਾਸ ਲਵਚ ਵਾਧਾ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄ । ਲਯਟਾਇਯ ਸ੅ਣ ਤੋਂ ਫਾਅਦ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਭੈਂਫਯਾਂ ਨੂੰ ਩੄ਨਸ਼ਨ ਲਭਰਦੀ ਸ੄ । 2. ਯਾਜਨੀਪਤਕ ਪਨਯ਩ੱ ਖਤਾ—ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਲਵਚ ਏਯਭਚਾਯੀ ਦ੃ ਲਵਅਏਤੀ਑ਤ ਜਾਂ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਲਵਚਾਯਾਂ ਦੀ ਏ੅ਈ ਥਾਂ ਨਸੀਂ ਸ੄ । ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਨੂੰ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਨਜ਼ਯੀ਋ ਤੋਂ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ ਯਲਸਣਾ ਩ੈਂਦਾ ਸ੄ । ਉਸ ਨਾ ਤਾਂ ਲਏ਷੃ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਦ੃ ਭੈਂਫਯ ਸੁੰ ਦ੃ ਸਨ ਅਤ੃ ਨਾ ਸੀ ਉਸਨਾਂ ਦਾ ਲਏ਷੃ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਨਾਰ ਷ੰ ਫੰ ਧ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄ । ਷ਯਏਾਯ ਲਏ਷੃  ਵੀ ਦਰ ਦੀ ਲਏਉਂ ਨਾ ਫਣ੃, ਉ਷ ਦਾ ਏੰ ਭ ਆ਩ਣੀ ਮ੅਑ਤਾ ਅਨੁ਷ਾਯ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਦੀ ਷੃ਵਾ ਏਯਨਾ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄ । 3. ਪਨ਷ਪਚਤ ਤਨਖਾਸ ਅਤ੃ ਬੱ ਤ੃—ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਭੈਂਫਯ ਨੂੰ ਲਨ਷ਲਚਤ ਤਨਖਾਸ ਅਤ੃ ਬੁੱ ਤ੃ ਲਦੁੱ ਤ੃ ਜਾਂਦ੃ ਸਨ । 4. ਮ੅ਗਤਾ ਩ਰਣਾਰੀ—ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਮ੅਑ਤਾ ਩ਰਣਾਰੀ ਉੱਤ੃ ਆਧਾਲਯਤ ਸ੄ । ਏਯਭਚਾਯੀਆਂ ਦੀ ਮ੅਑ਤਾ ਦ੃ ਆਧਾਯ ―ਤ੃ ਚ੅ਣ ਏੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 3. ਚੰ ਑ੀ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਚਾਯ ਏਾਯਜ ਲਰਐ੅ । ਜਾਂ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਦੀ ―ਯੀੜਹ ਦੀ ਸੁੱ ਡੀ‖ ਲਵਆਲਐਆ ਏਯ੅ । ਉੱਤਯ-ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦ੃ ਭਸੁੱ ਤਵ਩ੂਯਨ ਏਾਯਜ ਇਸ ਸਨ— 1.਩ਰਸ਼ਾ਷ਕੀ ਕੰ ਭ-਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਷ੰ ਫੰ ਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਏਯਨਾ ਭੰ ਤਯੀ-ਭੰ ਡਰ ਦਾ ਏੰ ਭ ਸ੄, ਩ਯ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾ਑ੂ ਏਯਨਾ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦਾ ਏੰ ਭ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਚਰਾਉਣਾ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦਾ ਏੰ ਭ ਸ੄ । 2.਷ਰਾਸਕਾਯੀ ਕੰ ਭ-ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਏਾਯਜ਩ਾਲਰਏਾ ਨੂੰ ਷ਰਾਸ ਦ੃ਣ ਦਾ ਏੰ ਭ ਏਯਦੀ ਸ੄ । 3, ਪਵਧਾਪਨਕ ਕੰ ਭ-ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਭੰ ਤਯੀਆਂ ਯਾਸੀਂ ਩੃ਸ਼ ਏੀਤ੃ ਜਾਣ ਵਾਰ੃ ਲਫੁੱ ਰਾਂ ਦੀ ਯੂ਩-ਯ੃ਐਾ ਲਤਆਯ ਏਯਦੀ ਸ੄ । ਷ੰ ਷ਦ ਏਾਨੂੰਨ ਦਾ ਐਯੜਾ ਲਤਆਯ ਏਯ ਲਦੰ ਦੀ ਸ੄ ਅਤ੃ ਏਾਨੂੰਨ ਦਾ ਲਵ਷ਥਾਯ ਏਯਨ ਰਈ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਨੂੰ ਲਨਮਭ ਅਤ੃ ਉ਩-ਲਨਮਭ ਫਣਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਏਤੀ ਲਦੁੱ ਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ੄ । ਭੰ ਤਯੀਆਂ ਨੂੰ ਷ੰ ਷ਦ ਦੁਆਯਾ ਩ੁੁੱ ਛ੃ ਑਋ ਩ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਯ ਦ੃ਣਾ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄, ਩ਯੰ ਤੂ ਇਸਨਾਂ ਩ਰਸ਼ਨਾਂ ਦ੃ ਉੱਤਯ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੁਆਯਾ ਲਤਆਯ ਏੀਤ੃ ਜਾਂਦ੃ ਸਨ । 4.ਸ਼ਾ਷ਨ ਦੀ ਲਨ਩ੁੰ ਨਤਾ ਵੁੱ ਐ-ਵੁੱ ਐ ਲਵਬਾ਑ਾਂ ਦ੃ ਤਾਰ-ਭ੃ਰ ਉੱਤ੃ ਲਨਯਬਯ ਏਯਦੀ ਸ੄ । ਵੁੱ ਐ-ਵੁੱ ਐ ਲਵਬਾ਑ਾਂ ਲਵਚ ਅਤ੃ ਷ਯਏਾਯੀ ਏਯਭਚਾਯੀਆਂ ਲਵਚਏਾਯ ਤਾਰ-ਭ੃ਰ ਏਾਇਭ ਏਯਨਾ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਲਨਏ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਦਾ ਏੰ ਭ ਸ੄ । ਩ਰਸ਼ਨ 4. ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਦੀਆਂ ਦ੅ ਩ਲਯਬਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਰਐ੅। ਉੱਤਯ – 1. ਩ਰ੅: ਪਵਰ੅ ਫੀ (Willoughby) ਦ੃ ਪਵਚਾਯ ਅਨੁ਷ਾਯ, ――ਲਵਸ਼ਾਰ ਯੂ਩ ਲਵਚ ਇਸ ਸ਼ਫਦ ਏਯਭਚਾਯੀਆਂ ਦ੃ ਵਯ਑ ਦ੃ ਅਲਜਸ੃ ਷ਭੂਸ ਰਈ ਵਯਲਤਆ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ਲਜ਷ ਲਵਚ ਏਯਭਚਾਯੀਆਂ ਦਾ ਐੰ ਡਾਂ, ਬਾ਑ਾਂ, ਦਫ਼ਤਯਾਂ ਅਤ੃ ਲਵਬਾ਑ਾਂ ਆਲਦ ਲਵਚ ਵਯ਑ੀਏਯਨ ਏੀਤਾ ਲ਑ਆ ਸ੅ਵ੃ । ਷ੀਭਾਂਤ ਯੂ਩ ਲਵਚ ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਰੜੀਵਾਯ ਷ੰ ਑ਲਠਤ ਜਨਤਏ ਏਯਭਚਾਯੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਷ਭੂਸ ਸ੄, ਜ੅ ਜਨਤਏ ਲਨਮੰ ਤਯਨ ਦ੃ ਐ੃ਤਯ ਤੋਂ ਫਾਸਯ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄ ।“ 2.ਸਯਭਨ ਪਾਈਨਯ (Herman Finer) ਦ੃ ਪਵਚਾਯ ਅਨੁ਷ਾਯ,” ਅ਷੄ਲਨਏ ਷੃ਵਾ ਷ਥਾਈ, ਤਨਖਾਸਦਾਯ ਅਤ੃ ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਏ ਜਾਂ ਲਨ਩ੁੰ ਨ ਅਲਧਏਾਯੀਆਂ ਦ੃ ਩੃ਸ਼ਾਵਯ ਷ਭੂਸ ਨੂੰ ਲਏਸਾ ਜਾਂਦਾ ਸ੄ ।“ 3.਩ਾਰ ਏ਩ਰਫਾਈ (Paul Appleby) ਦ੃ ਪਵਚਾਯ ਅਨੁ਷ਾਯ, ―‖ਇਸ ਤਏਨੀਏੀ ਩ੁੱ ਐ ਤੋਂ ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਏ ਅਤ੃ ਰੜੀਵਾਯ ਯੂ਩ ਲਵਚ ਷ੰ ਑ਲਠਤ ਲਵਅਏਤੀਆਂ ਦਾ ਅਲਜਸਾ ਩੃ਸ਼ਾਵਯ ਵਯ਑ ਸ੄ ਜ੅ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ ਤ੆ਯ ―ਤ੃ ਯਾਜ ਦੀ ਷੃ਵਾ ਏਯਦਾ ਸ੄ ।“ 4.ਭ੄ਕ਷ ਵ੃ਫਯ (Max Webber) ਦ੃ ਅਨੁ਷ਾਯ, ‘―ਨ੆ਏਯਸ਼ਾਸੀ ਩ਰਸ਼ਾ਷ਨ ਦੀ ਇਸ੅ ਲਜਸੀ ਲਵਵ਷ਥਾ ਸ੄, ਲਜ਷ਦੀ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ਤਾ-ਲਨ਩ੁੰ ਨਤਾ, ਲਨਯ਩ੁੱ ਐਤਾ ਅਤ੃ ਭਾਨਵਤਾ ਦੀ ਒ਾਟ ਸੁੰ ਦੀ ਸ੄ । ਰ੅ ਕਭੱ ਤ ਩ਰ1:- ਰ੅ ਕਭਤ ਦ੃ ਪਨਯਭਾਣ ਦ੃ ਕ੅ਈ ਚਾਯ ਷ਾਧਨ ਪਰਖ੅? ਉ- ਰ੅ ਏਭਤ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਆ਩ਣ੃-ਆ਩ ਨਸੀਂ ਸੁੰ ਦਾ ਷਑ੋਂ ਇ਷ ਭੰ ਤਵ ਰਈ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰਾਂ, ਸ਼ਾਸ਼ਏਾਂ ਅਤ੃ ਦੂਜ੃ ਜਨਤਏ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਏੁਝ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ ਷ਾਧਨਾਂ ਦੁਆਯਾ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ ਮਤਨ ਏਯਨੇ ਩ੈਂਦ੃ ਸਨ। ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਰਈ ਲਜਸੜ੃ ਭੁੁੱ ਐ ਷ਾਧਨ ਲ਷ੁੱ ਧ ਸੁੰ ਦ੃ ਸਨ ਉਸਨਾਂ ਦ੃ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ ਷ੰ ਐ੃਩ ਵਯਨਣ ਸ੃ਠ ਲਰਲਐਆ ਸ੄। 1. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ- ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯੀ ਯਾਜਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਦਾ ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਲਵੁੱ ਚ ਭਸੁੱ ਤਵ਩ੂਯਨ ਮ੅਑ਦਾਨ ਲਦੰ ਦ੃ ਸਨ। ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਆ਩ਣ੃ ਲਵਚਾਯਾਂ ਅਨੁ਷ਾਯ ਢਾਰਣ ਦੀ ਏ੅ਲਸ਼ਸ਼ ਏਯਦ੃ ਸਨ।  2. ਜਨਤਏ ਷ਬਾਵਾਂ- ਜਨਤਾ ਷ਾਸਭਣ੃ ਜਨਤਏ ਷ਬਾਵਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਲਦੁੱ ਤ੃ ਬਾਸ਼ਣਾਂ ਨਾਰ ਵੀ ਰ੅ ਏਭਤ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਸੁੰ ਦਾ ਸ੄। ਸਯ੃ਏ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯੀ ਦ੃ਸ਼ਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਸ਼ਾ਷ਏ ਦਰ ਅਤ੃ ਲਵਯ੅ਧੀ ਜਨਤਏ ਷ਬਾਵਾਂ ਏਯਦ੃ ਸਨ। 3. ਩ਰ੄ੈੱ਷ ਅਤ੃ ਲਫਜਰਈ ਦ੃ ਷ੰ ਚਾਯ ਷ਾਧਨ- ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਲਵੁੱ ਚ ਩ਰ੄ੈੱ਷ ਵੀ ਇੁੱ ਏ ਭਸੁੱ ਤਵ਩ੂਯਨ ਷ਾਧਨ ਸ੄। ਩ਰ੄ੈੱ਷ ਤ੅ ਬਾਵ ਦ੄ਲਨਏ ਅਐਫਾਯਾਂ, ਷਩ਤਾਲਸਏ ਅਤ੃ ਭਾਲ਷ਏ ਩ੁੱ ਤਯਾਂ, ਯ਷ਾਲਰਆਂ ਤ੃ ਅਨੇਏ ਩ਰਏਾਯ ਦੀਆਂ ਩ੁ਷ਤਏਾਂ ਤੋਂ ਸ੄। ਇਸਨਾਂ ਦ੃ ਨਾਰ ਵਯਤਭਾਨ ਲਵਲ਑ਆਨਏ ਅਤ੃ ਏੰ ਲ਩ਊਟਯ ਤਏਨੀਏਾਂ ਦ੃ ਮੁੁੱ ਑ ਲਵੁੱ ਚ ਲਫਜਰਈ ਷ੰ ਚਾਯ ਷ਾਧਨਾਂ ਦੀ ਫਸੁਤ ਭਸੁੱ ਤਤਾ ਵਧ ਯਸੀ ਸ੄। 4. ਲਵੁੱ ਲਦਅਏ ਷ੰ ਷ਥਾਵਾਂ- ਅਜ੅ਏ੃ ਮੁੁੱ ਑ ਲਵੁੱ ਚ ਵੁੱ ਐ-ਵੁੱ ਐ ਩ੁੱ ਧਯਾਂ ਦੀਆਂ ਲਵੁੱ ਲਦਅਏ ਷ੰ ਷ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਰ੅ ਏਭਤ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਏਯਨ ਲਵੁੱ ਚ ਷ਸਾਇਏ ਲ਷ੁੱ ਧ ਸ੅ ਷ਏਦੀਆਂ ਸਨ। ਲਵੁੱ ਲਦਅਏ ਷ੰ ਷ਥਾਵਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਯਾਸ਼ਟਯੀ, ਷ਭਾਲਜਏ, ਆਯਲਥਏ, ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਷ਭੁੱ ਲ਷ਆਵਾਂ ਆਲਦ ਦੀ ਜਾਣਏਾਯੀ ਲਦੁੱ ਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ੄। ਜ੃ਏਯ ਇਸ ਜਾਣਏਾਯੀ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ ਷ਲਸਤ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਩ਰਬਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭੁਏਤ ਸ੅ ਏ੃ ਲਦੁੱ ਤੀ ਜਾਵ੃ ਤਾਂ ਇੁੱ ਏ ਲਦਰੜ ਰ੅ ਏਭਤ ਦੀ ਨੀਂਸ ਯੁੱ ਐੀ ਜਾ ਷ਏਦੀ ਸ੄। ਩ਰ2:- ਉ਷ਾਯੂ ਰ੅ ਕਭਤ ਦ੃ ਪਨਯਭਾਣ ਰਈ ਜਯੂਯੀ ਸ਼ਯਤਾਂ ਫਾਯ੃ ਤੁ਷ੀ ਕੀ ਜਾਣਦ੃ ਸ੅? ਉ- ਰ੅ ਏਭਤ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਦਾ ਅਧਾਯ ਸ੄। ਩ਯੰ ਤੂ ਰ੅ ਏਭਤ ਲਦਰੜ ਜਾਂ ਉ਷ਾਯੂ ਵੀ ਸ੅ਣਾ ਚਾਸੀਦਾ ਸ੄। ਇਏ ਉ਷ਾਯੂ ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਰਈ ਸ੃ਠ ਲਰਐੀਆਂ ਸ਼ਯਤਾਂ ਷ਸਾਇਏ ਸ੅ ਷ਏਦੀਆਂ ਸਨ- 1. ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਤ ਅਤ੃ ਜਾ਑ਯੂਏ ਨਾ਑ਲਯਏ- ਲਦਰੜ ਅਤ੃ ਉ਷ਾਯੂ ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਰਈ ਰ੅ ਏਾਂ ਦਾ ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਤ ਸ੅ਣਾ ਫਸੁਤ ਜਯੂਯੀ ਸ੄। ਲ਷ੁੱ ਲਐਅਤ ਅਤ੃ ਑ੁਣਵਾਨ ਨਾ਑ਲਯਏ ਸੀ ਠੀਏ ਅਤ੃ ਸਾਰਤ ਲਵੁੱ ਚ ਅੰ ਤਯ ਷ਭਝ ਷ਏਦਾ ਸ੄। ਇ਷ ਦ੃ ਨਾਰ ਉਸ ਆ਩ਣ੃ ਅਲਧਏਾਯਾਂ ਅਤ੃ ਏਯਤੁੱ ਵਾਂ ਩ਰਤੀ ਷ੁਚ੃ਤ ਵੀ ਸ੅ਣ੃ ਚਾਸੀਦ੃ ਸਨ। ਰਾਯਡ ਫਰਾਈ਷ ਨੇ ਠੀਏ ਸੀ ਲਏਸ੄ ਸ੄, “ਰ਑ਾਤਾਯ ਷ੁਚ੃ਚਤਾ ਷ੁਤੰਤਯਤਾ ਦਾ ਭੁੁੱ ਰ ਸ੄”। 2. ਆਦਯਸ਼ ਲ਷ੁੱ ਲਐਆ ਩ਰਣਾਰੀ- ਇੁੱ ਏ ਲਵੁੱ ਲਦਅਏ ਩ਰਣਾਰੀ ਰ੅ ਏਾਂ ਦ੃ ਲਦਰਸ਼ਟੀਏ੅ਣ ਨੂੰ ਲਵਵ੃ਏਸ਼ੀਰ, ਉ਷ਾਯੂ, ਯਾਸ਼ਟਯੀ ਅਤ੃ ਅੰ ਤਯ-ਯਾਸ਼ਟਯੀ ਷ਯੂ਩ ਩ਰਦਾਨ ਏਯ ਷ਏਦੀ ਸ੄।  ਅਲਜਸ੃ ਲਦਰਸ਼ੀਏ੅ਣ ਵਾਰ੃ ਨਾ਑ਲਯਏ ਸੀ ਇੁੱ ਏ ਉ਷ਾਯੂ ਰ੅ ਏਭਤ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਏਯ ਷ਏਦ੃ ਸਨ। 3. ਷ੁਤੰਤਯ ਅਤ੃ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ ਩ਰ੄਷- ਩ਰ੄਷ ਨੂੰ ਰ੅ ਏਤੰ ਤਯ ਦਾ ਩ਲਸਯ੃ਦਾਯ ਭੰ ਲਨਆ ਜਾਂਦਾ ਸ੄। ਩ਯ ਇਸ ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ, ਇਭਾਨਦਾਯ ਅਤ੃ ਷ਯਏਾਯੀ ਲਨਮੰ ਤਯਣ ਤੋਂ ਷ੁਤੰਤਯ ਸ੅ਣੀ ਚਾਸੀਦੀ ਸ੄ ਲਏਉਂਲਏ ਇਭਾਨਦਾਯ, ਲਨਯ਩ੁੱ ਐ, ਲਨਡਯ ਅਤ੃ ਷ੁਤੰਤਯ ਩ਰ੄਷ ਸੀ ਇੁੱ ਏ ਉ਷ਾਯੂ ਜਾਂ ਷ਵ਷ਥ ਰ੅ ਏਭਤ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਏਯਨ ਲਵੁੱ ਚ ਷ਸਾਇਏ ਲ਷ੁੱ ਧ ਸ੅ ਷ਏਦੀ ਸ੄। 4. ਲਦਰੜ ਦਰ ਩ਰਣਾਰੀ- ਉ਷ਾਯੂ ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਰਈ ਇਸ ਵੀ ਜਯੂਯੀ ਸ੄ ਲਏ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰਾਂ ਦਾ ਑ਠਨ ਜਨਤਏ, ਯਾਜਨੀਲਤਏ, ਆਯਲਥਏ ਅਤ੃ ਷ਭਾਲਜਏ ਩ਰ੅਑ਯਾਭਾਂ ਦ੃ ਅਧਾਯ ਤ੃ ਸੀ ਸ੅ਣਾ ਚਾਸੀਦਾ ਸ੄। ਇ਷ ਤਯਹਾਂ ਲਨ਷ਲਚਤ ਲ਷ਧਾਂਤ ਦ੃ ਅਧਾਲਯਤ ਯਾਸ਼ਟਯੀ ਲਸੁੱ ਤਾਂ ਨੂੰ ਩ਲਸਰ ਦ੃ਣ ਵਾਰ੃ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰਾਂ ਦੀ ਸੋਂਦ ਇੁੱ ਏ ਲਦਰੜ ਜਾਂ ਷ਵ਷ਥ ਰ੅ ਏਭਤ ਦ੃ ਲਨਯਭਾਣ ਰਈ ਜਯੂਯੀ ਸ੄। ਩ਰ3- ਰ੅ ਕਭਤ ਦ੃ ਪਨਯਭਾਣ ਪਵੱ ਚ ਯਾਜਨੀਪਤਕ ਦਰਾਂ ਦੀ ਕੀ ਭਸੱ ਤਤਾ ਸ੄? ਉ- 1. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਰ੅ ਏਾਂ ਷ਾਸਭਣ੃ ਦ੃਷ ਦੀਆਂ ਵੁੱ ਐ-ਵੁੱ ਐ ਷ਭੁੱ ਲ਷ਆਵਾਂ ਉਤ੃ ਆ਩ਣ੃ ਲਵਚਾਯ ਯੁੱ ਐਦ੃ ਸਨ। 2. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਜਨਭਤ ਨੂੰ ਆ਩ਣ੃ ਩ੁੱ ਐ ਲਵੁੱ ਚ ਏਯਨ ਰਈ ਜਨਤਏ ਭੀਲਟੰ ਑ਾਂ ਏਯਦ੃ ਸਨ। 3. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਜਨਤਾ ਲਵੁੱ ਚ ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਜਾਲ਑ਰਤੀ ਩੄ਦਾ ਏਯਦ੃ ਸਨ। 4. ਯਾਜਨੀਲਤਏ ਦਰ ਲਦਰ-ਲਐੁੱ ਚਵਾਂ ਅਤ੃ ਉ਷ਾਯੂ ਩ਰ੅਑ਯਾਭ ਩੃ਸ਼ ਏਯਏ੃ ਜਨਭਤ ਨੂੰ ਆ਩ਣ੃ ਵਰ ਏਯਦ੃ ਸਨ। ਩ਰ4- ਰ੅ ਕਭਤ ਦ੃ ਪਨਯਭਾਣ ਪਵੱ ਚ ਪਵੱ ਪਦਅਕ ਷ੰ ਷ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕੀ ਬੂਪਭਕਾ ਸ੄? ਉ- ਲਵਲਦਆਯਥੀ ਆ਩ਣ੃ ਭਤ ਦਾ ਲਨਯਭਾਣ ਆਭ ਤ੆ਯ ਤ੃ ਆ਩ਣ੃ ਅਲਧਆ਩ਏਾਂ ਦ੃ ਲਵਚਾਯਾਂ ਨੂੰ ਷ੁਣ ਏ੃ ਏਯਦ੃ ਸਨ। ਨਾ਑ਲਯਏ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਦ੃ ਅਲਧਆ਩ਏ ਲਵਸ਼੃ਸ਼ ਏਯ ਏ੃ ਩ੜਹਾਉਂਦ੃ ਷ਭ੃ ਷ਯਏਾਯ ਦ੃ ਏੰ ਭਾਂ ਦੀ ਉਦਾਸਯਨ ਲਦੰ ਦ੃ ਸਨ ਅਤ੃ ਏਈ ਅਲਧਆ਩ਏ ਷ਯਏਾਯ ਦੀ ਷ਐਤ ਆਰ੅ ਚਨਾ ਏਯਦ੃ ਸਨ ਅਤ੃ ਆ਩ਣ੃ ਲਵਚਾਯਾਂ ਨੂੰ ਩ਰ਑ਟ ਏਯਦ੃ ਸਨ। ਅਲਧਆ਩ਏਾਂ ਦ੃ ਲਵਚਾਯਾਂ ਦਾ ਲਵਲਦਆਯਥੀ ਦ੃ ਭਨ ਉੱਤ੃ ਫਸੁਤ ਩ਰਬਾਵ ਩ੈਂਦਾ ਸ੄। ਇ਷ ਤੋਂ ਇਰਾਵਾ ਷ਏੂਰਾਂ ਅਤ੃ ਏਾਰਜਾਂ ਲਵੁੱ ਚ ਵੁੱ ਐ-ਵੁੱ ਐ ਲਵਲਸ਼ਆਂ ਅਤ੃ ਷ਭੁੱ ਲ਷ਆਵਾਂ ਤ੃ ਲਵਚਾਯ-ਵਟਾਂਦਯਾ ਅਤ੃ ਬਾਸ਼ਨ ਭੁਏਾਫਰ੃ ਸੁੰ ਦ੃ ਸਨ। ਇ਷ ਤਯਹਾਂ ਲ਷ੁੱ ਲਐਆ ਷ੰ ਷ਥਾਵਾਂ ਲਵਲਦਆਯਥੀਆਂ ਦ੃ ਲਵਚਾਯਾਂ ਨੂੰ ਫਸੁਤ ਩ਰਬਾਲਵਤ ਏਯਦੀਆਂ ਸਨ। ਦਲ ਲ ( party system).1. ? ਉ. | | | | ਉ ।. 2. ?