§ 2. ԱՎԱՏԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ PDF

# § 2. ԱՎԱՏԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ## Ավատատիրական հարաբերությունների ձևավորումը - Հայաստանը հին հասարակությունից անցում կատարեց ավատատիրական հասարակության: - Անունն առաջացել է «ավատ» բառից, որի հիմքում «ի հավատ», «հավատարմությամբ (ծառայել)» իմաստն է: - Հայաստանում հասարակական հարաբերութ...

# § 2. ԱՎԱՏԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ## Ավատատիրական հարաբերությունների ձևավորումը - Հայաստանը հին հասարակությունից անցում կատարեց ավատատիրական հասարակության: - Անունն առաջացել է «ավատ» բառից, որի հիմքում «ի հավատ», «հավատարմությամբ (ծառայել)» իմաստն է: - Հայաստանում հասարակական հարաբերությունները հնուց զարգանում էին համապետական՝ թագավորական հողատիրության պայմաններում: - Գյուղական համայնքները հիմնական արտադրող տնտեսություններն էին, որոնք պետության գլխավոր հարկատուն էին: - Արտաշես I-ը հողային բարեփոխությամբ ցանկացել էր սահմանազատել մասնավոր և համայնքային հողատիրությունը: - Սակայն ծառայող ազնվականության մասնատիրական տնտեսությունների՝ ագարակների և դաստակերտների ընդլայնումն ի հաշիվ գյուղական համայնքների՝ գնալով խորանում էր՝ սկիզբ դնելով պետական հողատիրության մասնատմանը մասնավոր սեփականատիրական կալվածքների՝ ավատների: - Հին Արևելքի հելլենիստական այն երկրներում և երկրամասերում (Եգիպտոս, Ասորիք, Փոքր Ասիա), որոնք հիմնականում վերածվել էին հռոմեական նահանգների, անցումը ավատատիրական հարաբերություններին զգալիորեն դանդաղ էր ընթանում: - Հայաստանում ավատատիրական հարաբերությունների հաստատումը տեղի էր ունենում հասարակության բնականոն զարգացման ճանապարհով: - Դրանով էլ պայմանավորված էին նոր հասարակական հարաբերությունների առանձնահատկությունները Հայաստանում: ## Հայաստանում ավատատիրությունը - Հայաստանում ավատատիրությունը սերում էր նահապետական արմատներ ունեցող նախարարական համակարգից, որը հնուց եկող թագավորական իշխանության հետ ամբողջություն էր կազմում: - Այդ բնականոն ընթացքը խախտեց օտար տերությունների նվաճողական քաղաքականությունը, ինչը հանգեցրեց հայ Արշակունիների հարստության անկմանը 428 թ.: ## Հայկական պետականությունը - Հայկական պետականությունը նախարարական համակարգի միջոցով պահպանվեց միջնադարում: - Այն իր դրսևորումներն ունեցավ Մեծ Հայքի Հայոց Արևելից կողմերում՝ Վաչագան Բարեպաշտի գլխավորությամբ, Բագրատունիների գլխավորած հայկական թագավորությունների համադաշնության, Զաքարյանների իշխանապետության և Սասունի, Արցախի, Սյունիքի իշխանությունների, Կիլիկիայում՝ Ռուբինյանների, Հեթումյանների, Լուսինյանների պետությունների ձևով և այլն: ## Ավատատիրական հողատիրության ձևերը - Միջնադարում հողատիրության ձևերը բազմազան էին: - Առավել մեծ տեսակարար կշիռ ունեին պետական՝ թագավորական, և ավատական խոշոր հողային տիրույթները: - Մեծ Հայքի գերագույն տերը հայոց թագավորն էր: - Ավատատիրության խորացմամբ թագավորական կամ պետական հողերը մասնատվում էին, ծառայող ազնվականության հողատարածքներն աճում էին: - Հողի խոշոր սեփականատեր էին դառնում նախարարական ընտանիքները: - Տրդատ III Մեծը հողեր շնորհեց նաև եկեղեցուն: - Դրանով եկեղեցին նույնպես դարձավ հողի սեփականատեր: - Եկեղեցուն վճարվում էր բերքի մեկ տասներորդ մասը, որը կոչվում էր տասանորդ։ ## Հայաստանում մասնավոր հողերը - Հայաստանում հորից որդուն ժառանգաբար անցնող խոշոր մասնավոր հողերը կոչվում էին հայրենական կամ հայրենիք: - Թագավորները հաճախակի հողային շնորհումներ էին կատարում: - Պայմանական հողատիրության այս կարգի կալվածքները կոչվում էին պարգևականք: - Թագավորը տարբեր ծառայությունների համար ցմահ կամ ժառանգաբար այդ կարգի շնորհումներ էր կատարում երկրի ավագանու ներկայացուցիչներին: - Եթե ստացողը մահանում էր, ապա կարիք կար նվիրատվությունը վերականգնելու: - Իսկ եթե ստացողը դադարեցնում էր ծառայությունը, ապա արքունիքը հետ էր վերցնում այդ կալվածքները: - Հողատիրության մի ուրույն ձև էր գանձագին կոչվածը: - Գանձագին հողերը մասնավոր էին՝ ենթակա առուվաճառքի: - Գնման շնորհիվ իշխաններն ու եկեղեցին ավելացնում էին իրենց կալվածքները: - Ժառանգական նախարարական խոշոր հողատիրության աճի հետևանքով թագավորական հողատիրությունը կրճատվում և աստիճանաբար ամփոփվում էր հայոց թագավորին պատկանող՝ Միջնաշխարհում գտնվող տարածքի սահմաններում: - Արքունի հողային տիրույթների կենտրոնը Ոստան Հայոց գավառն էր՝ Արտաշատ մայրաքաղաքով: - Հնուց այն Հայոց աշխարհի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կենտրոնն էր: - Այրարատում՝ արքունի տիրույթներում, ապրում էին թագավորը, թագուհին ու թագաժառանգը: ## Ավատատիրական աստիճանակարգը - Հայաստանում ավատատիրական աստիճանակարգի գլուխ կանգնած էր թագավորը: - Դրա հաջորդ աստիճանին աշխարհակալ նախարարներն էին՝ բդեշխներն ու գործակալները: - Բդեշխները գլխավորում էին բդեշխությունները, որոնք գտնվում էին Մեծ Հայքի սահմանային գոտում: - Նրանք կողմնապահ, սահմանապահ զորավարությունների կուսակալներն էին, որոնք հսկում և պաշտպանում էին երկիրը արտաքին հարձակումներից: - Մեծ Հայքի թագավորության ժամանակաշրջանում գոյություն են ունեցել չորս բդեշխություններ՝ Աղձնիքի, Կորդուքի, Նոր Շիրականի և Գուգարքի: - Իշխանական համակարգում գործում էր ենթակայության ավատատիրական հետևյալ սկզբունքը՝ «իմ վասալի վասալը իմ վասալը չէ»։ ## Հայ հասարակությունը - Հայ հասարակությունը կազմված էր բարձր՝ ազատների, և ստորին՝ անազատների դասերից: ## Ազատների դասը: - Ազատների դասը կազմում էին ազնվականությունը՝ նախարարները՝ աշխարհակալ և աշխարհատեր, գավառակալ և գավառատեր իշխանները, և հոգևորականությունը: - Ազատների դասի աշխարհիկ ներկայացուցիչները զինվորական ծառայություն էին կատարում հեծելազորում: - Ժամանակի ընթացքում Արշակունյաց շառավիղներից ձևավորվեց ոստանիկներ կոչվող առանձին ազնվական խավը: ## Անազատների դասը: - Անազատների դասին էին պատկանում քաղաքացիները՝ համեմատաբար արտոնյալ վիճակում գտնվող առևտրականներն ու արհեստավորները, շինականները, ինչպես նաև քաղաքային ու գյուղական ռամիկները: - Նրանք կարող էին համալրել միայն հետևակային զորքը: ## Պետական կառավարման համակարգը - Պետությունը, ինչպես հնում, կառավարում էր արքան՝ իր արքունիքով: - Պատերազմ հայտարարելու, հաշտություն կնքելու, արտաքին գործերը վարելու (դեսպանություններ ուղարկելու և ընդունելու, այլ երկրների հետ բանակցելու) գերագույն իրավունքը պատկանում էր թագավորին: ## Երկրի կառավարման և պաշտպանության գործում: - Երկրի կառավարման և պաշտպանության գործում կարևոր նշանակություն ունեին պետական վարչությունները՝ գործակալությունները: - Յուրաքանչյուր գործակալություն տնօրինում էր երկրի կառավարման որոշակի ոլորտ: ### Գործակալությունների պարտականությունները - **Հազարապետություն** գործակալությունը երկրի տնտեսական–հարկային վարչությունն էր՝ միավորելով նաև հանրային աշխատանքների (քաղաքների ամրությունների, ճանապարհների և կամուրջների կառուցում, ջրանցքների անցկացում, անտառատնկումներ և այլն) կամ պետական պարհակների տնօրինությունը: - **Սպարապետության** գործակալությունը գլխավորում էր Մեծ Հայքի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարը՝ հայոց սպարապետը: - Թագավորական կամ ոստանիկ այրուձին մշտապես նրա տրամադրության տակ էր, իսկ պատերազմի ժամանակ նրան էին ենթարկվում նախարարների զինված ուժերն ու աշխարհազորը: - **Մարդպետության** գործակալությունը իրականացնում էր արքունի կալվածքների ու գանձարանի հսկողությունը և Արշակունյաց շառավիղների դաստիարակությունը: - **Սաղխազության** վարչությունը գլխավորում էր մաղխազը՝ արքունիքի և թագավորական պահակազորի հրամանատարը: - **Մեծ դատավորը** հնում հայոց քրմապետն էր, IV դարից՝ Հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդը՝ հայոց կաթողիկոսը: - **Ասպետության** գործակալությունը ղեկավարում էր թագադիր ասպետը, որը պատասխանատու էր նաև պալատական արարողությունների և օտար երկրների դեսպանների ընդունելության համար: - Գործակալությունների ղեկավարման իրավունքը դարձել էր խոշոր նախարարական տների արտոնությունը: - **Հազարապետություն** ՝ Գնունիների, այնուհետև ՝ Ամատունիների, - **Սպարապետություն** ՝ Մամիկոնյանների, - **Ասպետություն** ՝ Բագրատունիների, - **Մարդպետություն**՝ Մարդպետունիների, - **Մաղխազություն** ՝ Խորխոռունիների: - Պետական կարևոր փաստաթղթեր էին **Գահնամակը** և **Զորանամակը**, որոնք սահմանում էին հայ նախարարների կարգը ըստ զբաղեցրած պաշտոնական դիրքի, հզորության ու զորաքանակի: - **Գահնամակով** սահմանվում էր յուրաքանչյուր նախարարի տեղը արքունիքում: - Ավելի ազդեցիկ նախարարները՝ սահմնակալ նահանգների տերերը՝ բդեշխները, նստում էին անմիջապես թագավորի կողքին ՝ հատուկ բարձերի վրա: - Հայ իշխանը՝ նախարարը, իր տոհմական իրավունքի սկզբունքով կոչվել է նաև տանուտեր: - Նվարսակի պայմանագրի կնքումից հետո Արևելյան Հայաստանում, հատկապես Մամիկոնյան նախարարական տան իշխանության լիազորությունների ընդարձակմամբ, տանուտեր (կամ տանուտերական/(տանուտիրական) եզրը սկսեց ավելի լայն իմաստով կիրառվել և այդպես շարունակվեց նաև հաջորդ դարում: - Երկրի համար առավել կարևոր հարցերը քննարկվում էին **աշխարհաժողովում** ՝ համաժողովրդական ժողովում: - Աշխարհաժողովի պարտականությունները IV դ. երկրորդ կեսից աստիճանաբար անցնում են **եկեղեցական ժողովին** ՝ հայոց կաթողիկոսի գլխավորությամբ: ## Բանակը - Ռազմական արվեստի հազարամյակների փորձ ունեցող հայոց կանոնավոր բանակի թվակազմը 100–120 հազար էր ՝ հեծելազոր և հետևակ: - Հայոց թագավորը և նախարարները որոշակի թվով մշտական հեծելազոր էին պահում: - Այդ հեծելազորային ուժերը միավորվելով կազմում էին հայոց **այրուձին**: - Հայոց ամ