Yağ Asitleri ve Metabolizması

Yağ Metabolizması

• Lipidler, diyetin önemli bir bileşenidir.
• Batı tipi beslenmede günde 100-150 gr lipid tüketilir (enerjinin %35'inden fazla).
• Akdeniz tipi beslenmede yağdan alınan enerji oranı %36-39'dur.
• AMDR (Acceptable Macronutrient Distribution Ranges) göz önünde bulundurulmalıdır.

Yağ Asitleri

• Yağ asitleri, basit ve kompleks lipitlerin yapı taşlarıdır.
• Serbest veya yağ asidi esterleri şeklinde bulunurlar (plazmada %90'ı yağ asit esterleridir).
• C sayısına, çift bağ sayısına ve çift bağın pozisyonuna göre sınıflandırılırlar.

Lipid ve Yağ

• Günlük hayatta "lipid" yerine genellikle "yağ" kelimesi kullanılır
• Bilimsel metinlerde ise "lipid" daha yaygın olarak kullanılır.

Yağlı Besinler

• Hayvansal kaynaklı yağdan zengin besinler (%20-25):
  • Etler (hayvanın türüne, etin alınan bölümüne ve derisinin ayrılıp ayrılmamasına göre değişir)
  • Kanatlı et ürünleri (hayvanın türüne, etin alınan bölümüne ve derisinin ayrılıp ayrılmamasına göre değişir)
• Bitkisel kaynaklı yağdan zengin besinler (%50-8):
  • Yağlı tohumlar (ayçekirdeği, kabak çekirdeği, susam, keten)
  • Sert kabuklu yemişler (badem, fıstık, ceviz, badem, fındık, kaju, hindistan cevizi)
  • Avokado
  • Zeytin
• Meyveler, sebzeler ve tahıllar genellikle düşük yağ içeriğine sahiptir.

Görünür/Görünmez Yağlar

• Görünür yağlar: dışarıdan eklenmiş yağlar (bitkisel sıvı yağlar, tereyağ, margarin, hayvan iç yağı, kuyruk yağı, domuz yağı, vb.)
• Görünmez yağlar: gıdaların bileşiminde bulunan, ayrılamayacak yağlar (et, süt ürünleri, yumurta, vb.)
• Çip, unlu mamüller, kızartılmış gıdalar gibi hazır ürünlerde de görünmez yağlar bulunur.

Yağ Asitlerinin Genel Formülü

• Metil ucu (hidrofobik)
• Karboksil ucu (hidrofilik)
• Hidrokarbon zinciri

Trans Yağ Asitleri (TFA)

• Doğal yağ asitlerinde çift bağlar çoğunlukla "cis" formundadır.
• Trans yağ asitleri, ruminant hayvanların ürünlerinde (süt, yoğurt, peynir, tereyağı, sığır ve koyun eti gibi hayvansal ürünlerde) ve bitkisel yağların hidrojenasyonu ile oluşur.

Doymamış Yağ Asitleri

• Çoklu doymamış
• Tekli doymamış

Omega-3 Yağ Asitleri

• Bazı bitkisel kaynaklarda bulunur (semizotu, keten, kanola gibi yeşil yapraklı sebzeler)
• Balık, krill ve yosun yağı gibi deniz ürünleri yüksek omega-3 içerir.

Omega-6 Yağ Asitleri

• Genellikle bitkisel kaynaklıdır (mısır özü, kanola, ayçiçeği gibi bitkisel yağlar)

Metabolizma ve Biyoyararlılık

• Yağ asitleri ince bağırsakta emilmeden önce pankreas enzimleri tarafından hidrolize edilmelidir.

Lipitlerin Sindirimi ve Emilimi

• Diyetle alınan lipitlerin %90'ı trigliserit formunda bulunur
• Fosfolipidler, kolesterol ve kolesterol esterleri de sindirilir ve emilir

Trigliseridler (Triasilgliserol)

• Gliserol ve 3 yağ asidi esterinden oluşur

Ağızda Sindirim

• Lingual lipaz enziminin sınırlı rolü vardır

Midede Sindirim

• Gastrik lipaz enziminin sınırlı bir rol oynadığı sindirim sürecidir

İnce Bağırsakta Sindirim

• İki aşamada gerçekleşir: Emülsifikasyon (safra tuzlarıyla), ardından enzimatik sindirim (pankreatik lipaz, kolipaz, vs.)

Lipid Ürünlerinin Emilimi ve Dolaşıma Katılımı

• İnce bağırsağın belirli kısımlarında (duodenum ve jejunum) emilim gerçekleşir.
• Safra tuzları enterohepatik dolaşıma katılır.
• Enterositlerde, yağ asitleri, gliserol ve kolesterol tekrar trigliseritler, kolesterol esterlerine dönüştürülür ve şilomikronlar oluşturulur.
• Şilomikronlar lenf sistemine girerek karaciğere ulaşır.
• Kısa ve orta zincirli yağ asitleri portal dolaşım yoluyla karaciğere taşınır.

TG den Açığa Çıkan Serbest Yağ Asitleri (SYA)

• Enerji için okside edilir veya yağ dokusuna depolanır
• Glikolize veya glikojeneze girmek üzere dönüştürülebilir
• Dihidroksi Aseton fosfat'a dönüştürülebilir

De Novo Lipogenez

• Yağ asidi sentezi için metabolik yoldur.
• Karaciğer ve yağ dokusunda daha aktiftir.
• Esas olarak uzun zincirli yağ asitlerini sentezler.

Asetil CoA

• Yağ asidinin yapımına katılan moleküldür.

Malonil CoA

• Yağ asidi sentezi aşamasında kullanılan gerekli bir ara maddedir.
• Asetil CoA'dan türetilir.
• Yüksek enerjili bir bileşiktir.

Yağ Asidi Sentezinin Lokalizasyonu

• Hepatositler ve adipositler sentezde önemli rol oynarlar
• Ayrıca diğer bazı dokularda da sentez gerçekleştirilebilir.
• Sitozolde gerçekleşir ancak diğer organellere de ihtiyaç duyar.

Yağ Asidi Sentezinin Regülasyonu

• İnsülin ve glukagon tarafından regüle edilir
• Asetil CoA karboksilazın fosforilasyonu/defosforilasyonu ile düzenlenir
• Allosterik modülasyon (örneğin sitratın etkisi)

Beta Oksidasyon

• Yağ asitlerinin asetil CoA'ya dönüştürülmesi için bir dizi reaksiyondur.
• Mitokondride gerçekleşir, 4 aşamadan oluşur.
• Bu işlemin sonucunda enerji (ATP) üretilir.

Dolaşımdaki Yağ Asitlerinin Taşınımı ve Aktivasyonu

• Albümin ile taşınırlar
• Hücreye transportundan sonra asetil CoA'ya dönüştürülürler
• Asil-CoA sentetaz enzimi ile aktive edilirler

Karnitin

• Yağ asitlerinin mitokondriye transportu için kullanılır.

Keton Cisimleri Sentezi

• Uzun süreli açlık veya diyabet gibi durumlarda KC'de asetil CoA'dan sentezlenir.
• Asetoasetat ve 3-hidroksibütirat gibi keton cisimleri önemli enerji kaynaklarıdır.

Keton Cismi Kullanımı

• Periferik dokular tarafından enerji kaynağı olarak kullanılır.
• Beyin, kalp, kas gibi dokular keton cisimlerini faydalı yakıt olarak kullanabilir.

Kolesterol

• Steroid hormonlar ve safra asitlerinin öncüsüdür
• Hücre zarlarının yapısal bir bileşenidir
• Vücutta endojen (vücut tarafından üretilen) ve eksojen (diyetle alınan) kaynaklardan sağlanır.

Safra Asitleri ve Tuzları

• Kolesterol metabolizmasında önemli rol oynar
• Safra kanalı ile duodenuma taşınır
• Emülsifikasyon ve yağ sindirimine yardımcı olur
• Taurin/glisin ile konjuge olur
• İnce bağırsakta kolesterolü emilimine yardımcı olur