Türkçe Dil Bilgisi Notları

Türkçe ve Dil Bilgisi Çalışma Notları

• Bu notlar, Türkçe dil bilgisi konularını özetlemektedir.
• Sözcükte Anlam, Cümlede Anlam, Paragraf, Ses Bilgisi, Yazım Kuralları, Noktalama İşaretleri gibi konu başlıklarını içerir.
• Bu notlar, öğrencilerin dil bilgisi konularını daha iyi anlamalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

Sözcükte ve Söz Öbeklerinde Anlam

• Sözcük, bir dilde anlamı veya görevi olan en küçük ses birimidir ve cümle içinde farklı görevler üstlenir, bu da anlam boyutlarını zenginleştirir.
• Çok anlamlılık, sözcüklerin cümle içindeki kullanımlarına göre farklı anlamlar taşıması demektir; yani bir sözcüğün birden fazla anlamı olabilir.
• Gerçek (temel) anlam, bir sözcüğün tek başına kullanıldığında akla gelen ilk anlamıdır ve sözlükte verilen anlamdır.
• Yan anlam, bir sözcüğün gerçek anlamına bağlı olarak kazandığı ve gerçek anlamıyla benzerlik ilişkisi taşıyan anlamdır.
• Terim anlam, sözcüğün bilim, sanat veya meslek gibi özel bir alanda kazandığı anlamdır.
• Mecaz anlam, bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır.
• Somut anlam, beş duyu organı ile algılanabilen kavramları karşılar.
• Soyut anlam, beş duyu organı ile algılanamayan, akıl, inanç, sezgi ile kavranan kavramları karşılar.
• Sözcükler arası anlam ilişkisi, eş anlamlılık, zıt anlamlılık, yakın anlamlılık gibi durumları kapsar.

Sözcükler Arası İlişkiler ve Söz Öbekleri

• Eş anlamlı (anlamdaş) sözcükler, yazılış ve okunuşları farklı olsa da aynı anlama gelir.
• • Örneğin: ihtiyar - yaşlı, tabiat - doğa, cümle - tümce, misafir - konuk
• Eş sesli (sesteş) sözcükler, yazılış ve okunuşları aynı fakat anlamları farklı olan sözcüklerdir.
• • Ancak düzeltme işareti olan sözcüklerde sesteşlik ilişkisi aranmaz.
• Zıt anlamlı (karşıt) sözcükler, anlam bakımından birbirleriyle çelişen sözcüklerdir.
• • Bir sözcüğün olumsuzu, zıt anlamlısı değildir. -- Örneğin: gelmek (zıt anlamlısı: gitmek, olumsuzu: gelmemek)
• Yakın anlamlı sözcükler, kullanım bağlamına göre değişen, birebir aynı anlama gelmeyen sözcüklerdir.
• • Örneğin: ilerlerken - yürürken, çabalamak - çalışmak

Anlam İlişkileri ve Aktarmalar

• Nicel sözcükler ölçülebilen değerleri, nitel sözcükler ise ölçülemeyen özellikleri ifade eder.
• • Örneğin: acı (nitel) yemekler
• Genel anlamlı sözcükler geniş kapsamlı, özel anlamlı sözcükler ise dar kapsamlı anlam ifade eder.
• • Örneğin: canlı -> bitki -> çiçek -> gül -> kırmızı gül (genelden özele)
• Ad aktarması (mecazımürsel), benzetme amacı olmadan bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır.
• • Örneğin: Hatay geleceği için endişeleniyor. (Hatay'daki halk)
• Deyim aktarması, benzetme yoluyla kavramlar arası ilişki kurarak bir varlığa ait özelliği diğerine aktarmaktır.
• • Örneğin: Ağlayan çınar yılların yorgunluğunu attı üzerinden (insandan doğaya aktarım).
• Benzetme sanatında, kavramlar arasında anlam ilişkisi kurularak zayıf olan, özellik bakımından daha güçlü olana benzetilir.
• • Örneğin: Harput Kalesi bir şahin gibi şehri izliyor.
• Duyu aktarımı, bir duyu organıyla algılanabilen kavramın başka bir duyuya aktarılmasıdır.
• • Örneğin: Yumuşak bir bakışı vardı (dokunma duyusuyla ilgili "yumuşak" sözcüğü kullanılarak görme duyusuna atıfta bulunulması).

Pekiştirme ve Söz Öbekleri

• Dolaylama, bir kavramı daha etkileyici anlatmak için birden fazla sözcükle ifade etmektir.
• • Örneğin: beyaz altın (pamuk).
• Güzel adlandırma, olumsuz çağrışımlar uyandıran kavramları daha hoş bir şekilde ifade etmektir.
• • Örneğin: ölüm meleği (Azrail).
• Yansıma sözcükler, doğadaki seslerin taklit edilmesiyle oluşur.
• • Örneğin: gıcırdamak.
• Söz öbekleri, deyimler, atasözleri, ikilemeler gibi kalıplaşmış ifadelerdir.
• • Sınavlarda genellikle söz öbeklerinin anlamı ve cümleye katkısı üzerinde durulur.

Kalıplaşmış Söz Öbekleri

• Deyimler, genellikle mecaz anlam taşıyan ve anlatımı güçlendiren, en az iki sözcükten oluşan kalıplaşmış sözlerdir.
• • Örneğin: arka çıkmak, kulak vermek.
• Atasözleri, uzun deneyimler sonucu söylenmiş, genellikle mecaz anlam taşıyan ve söyleyeni belirsiz kalıplaşmış sözlerdir.
• • Örneğin: Duvarı nem, insanı gam yıkar.
• İkilemeler, anlamı pekiştirmek veya farklı anlam ilgileri kurmak için oluşturulan söz öbekleridir ve kelimeler ayrı yazılır.
• • Örneğin: kapı mapı, başa baş.
• Özdeyişler (vecizeler), kısa ve özlü anlatımlar olup, söyleyeni belli olan sözlerdir.
• • Örneğin: Eğri cetvelden doğru çizgi çıkmaz (Hz. Ali).

Cümle İçinde Anlam

• Cümleye sözcük/söz öbeği yerleştirme sorularında, anlam ve dil bilgisi kurallarına dikkat ederek boşluğa en uygun ifadeyi bulmak önemlidir.
• Doğrudan anlatım, başkasının sözlerinin değiştirilmeden aktarılmasıdır.
• • Örneğin: "Yeniliklere açık olmazsanız mahzende terk edilmiş bir nesne gibi çürüyüp gidersiniz," dedi.
• Dolaylı anlatım, başkasının sözlerinin değiştirilerek aktarılmasıdır.
• • Örneğin: Mazinin güzelliğinin mumyalanamayacağını söyledi.
• Üslup (biçem), bir sanat eserinin kendine özgü anlatım şeklidir.
• İçerik (konu), bir sanat eserinin ne anlattığı ile ilgili bilgidir.

Cümleler Arası Anlam İlişkileri

• Neden-sonuç cümleleri, bir eylemin hangi sebeple gerçekleştiğini belirtir.
• • Örneğin: Giderek artan nüfustan dolayı dünya kaynakları azaldı.
• Amaç-sonuç cümleleri, gerçekleştirilmek istenen hedefi gösterir.
• • Örneğin: Annem mutlu olsun diye seyahate çıktım.
• Koşul cümleleri, bir eylemin gerçekleşmesini bir şarta bağlar.
• • Örneğin: Bu ayki faturaları ödersen ben de öderim.
• Karşılaştırma cümleleri, iki şey arasında kıyaslama yapar.
• • Örneğin: Fuzuli de Baki kadar iyi bir şairdir.
• Eş anlamlı cümleler, aynı şeyi farklı ifadelerle anlatır.
• • Örneğin: Hedefi olmayan başarılı olamaz. / Gideceği limanı bilmeyen varamaz.
• Yakın anlamlı cümleler, benzer duyguları farklı sözcüklerle ifade eder.
• • Örneğin: Şair farklı sözcükler değil, sözcükleri farklı kullanandır.
• Çelişen cümleler, aynı konuda zıt düşünceleri sunar.
• • Örneğin: Gelişmeler olumlu, ancak tablet kullanımı olumsuz etkiliyor.

Cümlelerde Duygular ve Kavramlar

• Özlem, birini/bir şeyi görme, kavuşma arzusudur.
• • Örneğin: Kardeşim burnumda tütüyor.
• Pişmanlık, yapılan/yapılmayan bir davranıştan duyulan üzüntüdür.
• • Örneğin: Keşke o akşam yola çıkmasaydım.
• Yakınma, olumsuz durumlardan şikayet etmedir.
• • Örneğin: İnsanlar saygılı olmayı öğrenemedik.
• Ön yargı, bir durumla ilgili önceden edinilmiş olumlu/olumsuz hükümdür.
• • Örneğin: Sınavı geçemeyeceksin.
• Kanıksama, bir duruma alışıp etkilenmemedir.
• • Örneğin: Dedikodular etkilemiyor, alıştım.
• Sitem, kırgınlığı öfkelenmeden ifade etmedir.
• • Örneğin: Mezuniyete çağırmadın.
• Eleştiri, bir eserin/sanatçının olumlu/olumsuz yanlarını belirtmedir.
• • Örneğin: Picasso resmini eşsiz renklerle taçlandırmış.
• Sezgi, gerçekleşmemiş bir olayı/durumu hissetmedir.
• • Örneğin: Başarılı olacağını hissetmiştim.
• Tanımlama, bir kavramın ne olduğunu bildirmektir.
• • Örneğin: Zamir, ismin yerini tutandır.
• Beğenme, bir şeyi iyi/güzel bulup takdir etmedir.
• • Örneğin: Uzungöl eşsiz manzarayla büyüledi.
• Onaylama, bir işi doğru/yerinde bulup kabul etmedir.
• • Örneğin: "Cennetin Çocukları" isabetli bir davranış.

Cümle Oluşturma ve İki Cümlenin Birleştirilmesi

• Cümle oluşturmada, numaralı sözcükleri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde sıralamak gerekir.
• İki cümlenin birleştirilmesinde, anlamca tam ve doğru bir ifade oluşturulmalıdır.

Paragrafta Yapı ve Anlam

• Paragrafta yapı, bölümleri (giriş, gelişme, sonuç) analiz etme ve cümleleri anlam/biçim açısından değerlendirme becerisidir.
• Giriş cümlesi, konuyu genel hatlarıyla tanıtır ve sonraki cümlelere zemin hazırlar.
• Sonuç cümlesi, anlatılanları bir sonuca bağlar.
• Gelişme cümleleri, konuyu örnek, açıklama ve detaylarla destekler.

Paragrafta Anlam ve Anlatım

• Düşüncenin akışını bozan cümleler, paragrafın bütünlüğünü bozar.
• Paragraf oluşturma sorularında, cümleler arası bağlantılara dikkat edilmelidir.
• Paragrafta konu, hakkında konuşulan olay/kavramdır.
• Paragrafta başlık, konuyu en iyi ifade eden ve paragrafın amacına yönelik ipuçları veren ifadedir.
• Paragrafta ana düşünce (ana fikir), yazarın okuyucuya vermek istediği temel mesajdır.
• Paragrafta yardımcı düşünceler, ana düşünceyi destekleyen detaylardır.
• Soruya karşılık yazılan paragraflarda, paragrafın ne anlattığı ve hangi soruya cevap verdiği tespit edilmelidir.

Anlatım Biçimleri ve Düşünceyi Geliştirme Yolları

• Açıklayıcı anlatım, bir konuyu bilgi vererek aydınlatmayı amaçlar.
• Öyküleyici anlatım, olayları hikâyeleştirerek anlatmayı hedefler.
• Tartışmacı anlatım, bir düşünceyi savunurken karşıt görüşleri çürütmeyi amaçlar.
• Betimleyici anlatım, varlık, olay veya durumları zihinde canlandıracak şekilde anlatır.
• Tanımlama, bir kavramın belirgin özelliklerini tanıtmaktır.
• Karşılaştırma, varlık veya kavramların benzer/zıt yönlerini ortaya koymaktır.
• Örnekleme, soyut düşünceleri somut örneklerle desteklemektir.
• Kişileştirme, insan dışı varlıklara insani özellikler vermektir.
• Benzetme, farklı varlık veya kavramlar arasında benzerlik kurmaktır.
• Tanık gösterme (alıntı yapma), anlatılmak istenen düşünceyi desteklemek için başkalarının sözlerinden yararlanmaktır.
• Sayısal verilerden yararlanma, düşünceye inandırıcılık katmak için sayısal bilgiler kullanmaktır.

Ses Bilgisi: Harfler ve Nitelikleri

• Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olarak iki ana gruba ayrılır.
• Ünlüler, ses yolunda engele çarpmadan çıkar ve sekiz tanedir (a, e, ı, i, o, ö, u, ü).
• Ünlüler, dilin ve dudakların durumuna göre sınıflandırılır.
• Ünsüzler ses yolunda engele çarparak çıkar, 21 tanedir ve titreşim özelliğine göre sınıflandırılır.

Ses Olayları ve Türkçe'nin Ses Özellikleri

• Büyük ünlü uyumu, sözcükteki tüm ünlülerin kalın ya da ince olmasıdır.
• Küçük ünlü uyumu, düz ünlüden sonra düz, yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak veya düz geniş ünlü gelmesidir.
• Ünlü düşmesi, bazı sözcüklerin ünlüyle başlayan ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlünün düşmesidir.
• Ünlü daralması, "a" veya "e" ile biten sözcüklerin "-yor" eki aldığında "ı, i, u, ü" seslerinden birine dönüşmesidir.
• Ünlü türemesi, ünsüzle biten bazı sözcükler "-cik" eki aldığında iki ünsüz arasına bir ünlü eklenmesidir.
• Ünlü değişimi, "ben" ve "sen" zamirlerinin yönelme hali ekini aldığında "e" > "a" dönüşümüdür (bana, sana).
• Ünsüz yumuşaması, sonu "p, ç, t, k" ile biten sözcüklerin ünlüyle başlayan ek aldığında son ünsüzün "b, c, d, g, ğ" ye dönüşmesidir.
• Ünsüz benzeşmesi (sertleşmesi), sona sert ünsüzle biten kelimelere sesle başlayan bir ek gelmesi durumunda ünsüzlerin sertleşmesidir.
• Ünsüz düşmesi, "k" ile biten bazı sözcüklere "-cik/-cek" eklerinden biri getirildiğinde "k" sesinin düşmesidir.
• Ünsüz türemesi (ikizleşmesi), yabancı dilden gelen kelimelere ünlüyle başlayan ekler eklendiğinde görülür.
• Kaynaştırma, iki ünlü yan yana geldiğinde araya "n, s, ş, y" ünsüzlerinden birinin girmesidir. Ulama, ünsüzle biten bir kelime ile ünlüyle başlayan bir kelimenin birleştirilerek okunmasıdır.
• Türçenin ses özellikleri: İlk heceden sonra "o, ö" olmaz; iki ünlü yan yana gelmez; kelime sonunda "b, c, d, g" olmaz; uzun ünlüler ve "f, h, j, v" sesleri bulunmaz; kelime kökünde ikiden fazla ünsüz olmaz.

Yazım Kuralları: Büyük Harflerin Kullanımı

• Cümleler büyük harfle başlar.
• Özel adlar ve unvanlar büyük harfle başlar.
• Saygı sözleri ve kurum adları büyük harfle başlar.
• Kitap, dergi ve sanat eserlerinin adları büyük harfle başlar.
• Tarihi olay, çağ ve dönem adları ve yönlerin yazımı büyük harfle başlar.

Yazım Kuralları: Sayı Yazımı ve Kısaltmalar

• Sayılar metin içinde yazıyla ya da rakamla yazılabilir.
• Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı yazılır.
• Romen rakamları; tarihî olaylarda, yüzyıllarda, hükümdar adlarında kullanılır
• Üleştirme sayıları yazıyla yazılır.
• Kısaltmalar genellikle kelimelerin ilk harflerinden oluşur.
• Büyük harfle yapılan kısaltmalarda kelimeler arasına nokta konmaz.

Yazım Kuralları: "de", "ki", "mi" ve Birleşik Kelimeler

• Bağlaç olan "de/da" ayrı, ek olan "-de/-da" bitişik yazılır.
• Bağlaç olan "ki" ayrı, ek olan "-ki" bitişik yazılır.
• Soru eki "mı/mi/mu/mü" ayrı yazılır.
• Ses düşmesi/türemesi olan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
• Yardımcı fiille kurulan bazı birleşik fiiller ayrı yazılır.

Noktalama İşaretleri: Temel İşaretler ve Kullanım Alanları

• Nokta, tamamlanmış cümlelerin sonunda yer alır, kısaltmaların ardından konulur ve sıralamada kullanılır.
• Virgül, eş görevli kelimeleri ayırır, sıralı cümleleri ayırır ve uzun cümlelerde özneyi belirtir.
• Noktalı virgül, cümle içindeki virgülle ayrılmış tür/takımları ayırmak için kullanılır.
• İki nokta, açıklama yapılacak veya örnek verilecek cümlelerin sonuna konur.
• Üç nokta, tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur.
• Soru işareti, soru anlamı taşıyan cümlelerin sonunda kullanılır.
• Ünlem işareti; duygu belirten ifadelerde, seslenme ve hitap sözlerinden sonra kullanılır.
• Kısa çizgi; satıra sığmayan kelimeleri bölmek, ara sözleri belirtmek ve sayılar arasında kullanılır.
• Konuşma çizgisi, karşılıklı konuşmaları belirtir.
• Tırnak işareti; alıntıları belirtmek için kullanılır.
• Yay ayraç; ek bilgi içeren ifadeleri belirtir.
• Eğik çizgi; dizeleri ayırır, adreslerde ve tarihlerde kullanılır.
• Denden işareti; tekrar eden kelimeleri önlemek için kullanılır.

Ses Bilgisi: Ünlüler ve Ünsüzler

• Düzeltme işareti, anlamları aynı olan farklı sözcükleri ayırt etmek için kullanılır.

Ekler ve Sözcük Yapısı

• Ek fiil; ismin türünü değiştirip yüklem yapar ve birleşik zamanlı eylemler türetir.

Sözcük Yapısı: Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükler

• Kelimeler yapısına göre basit, türemiş ve birleşik olmak üzere 3'e ayrılır.
• Basit sözcükler yapım eki almayan sözcüklerdir
• Türemiş kelimeler, yapım eki alan kelimelerdir
• Türemiş kelimeler, gövde ve fiil köklerinden oluşur.
• Birleşik fiiller; yardımcı fiillerle, kurallı birleşmeyle veya anlamca kaynaşarak oluşur.
• • Örneğin: kaydolmak, bakakalmak, vazgeçmek

Fiiller: Çekimleri ve Anlamları

• Kip ekleri, fiillerin zaman ve anlam özelliklerini belirler.
• Şahıs ekleri, fiillerde işi yapan kişiyi gösterir.
• Fiillerde olumsuzluk, "-ma/-me" ekiyle sağlanır.
• Çekimli fiiller, kip ve şahıs eki almış fiillerdir.
• İsim fiil , Sıfat fiil and Zarf fiil

Cümlenin Ögeleri: Temel ve Yardımcı Ögeler

• Cümle, bir yargı bildiren sözcük/sözcük grubudur. -Ögeler, sözcüklerin üstlendiği görevlerdir.
• Yüklem iş, oluş, hareket bildirir ve çekimlidir.
• Özne, işi yapan veya etkilenendir.
• Nesne; yükleme sorulan "ne, neyi, kimi" sorularına yanıt verir, belirtili veya belirtisiz olabilir.
• Yer tamlayıcısı; yüklemin yerini, yönünü veya kişiyi belirtir.
• Zarf tamlayıcısı; yüklemi zaman, durum, miktar gibi yönlerden tamamlar
• Cümle dışı unsurlar (ünlem, hitap, ara sözler) öge değildir.

Fiilde Çatı Özellikleri

• Fiilde çatı, yüklemin nesne alıp almama ve özneye göre gösterdiği özelliktir.
• Etken fiillerde işi yapan özne bellidir.
• • Örneğin: Ali, topu attı.
• Edilgen fiillerde özne, işten etkilenendir. Fiil, "-n" veya "-l" ekini alır.
• • Örneğin: Çukur kazıldı.
• Dönüşlü fiillerde özne, işi yapar ve etkilenir. Fiil, "-l" veya "-n" ekini alır.
• • Örneğin: Anne okul müdürüne söyleniyordu.
• İşteş fiillerde eylem, karşılıklı veya birlikte yapılır ve "-ş" ekini alır.
• • Örneğin: Karşılaştık, uçuşuyorlarlardı

Cümle Türleri

• Fiil cümleleri, yüklemi fiil olan cümlelerdir
• İsim cümleleri, yüklemi isim olan cümlelerdir
• Kurallı (düz) cümle, yüklemi sonda olan cümledir.
• Devrik (kuralsız) cümle, yüklemi başta veya ortada olan cümledir.
• Eksiltili cümle, yüklemi olmayan tamamlanmamış cümledir.
• Anlamına göre cümleler; iş, oluş, hareket, durum bildirir.
• Olumlu - Olumsuz cümlelerdir
• Soru, İstek ve Emir dile getiren Cümleler

Yapısına Göre Cümleler

• Basit cümleler, tek yargı (tek yüklem) içerir.
• • Örneğin: Çocuklar parkta oynuyor.
• Birleşik cümleler, temel ve yan cümlecikten oluşur.
• • Örneğin: Akşam olmadan köye varmalıyız.
• Sıralı cümleler, virgül veya noktalı virgülle bağlanan cümlelerdir.
• Bağlı cümleler, bağlaçlarla birbirine bağlanan cümlelerdir.

Anlatım Bozuklukları

• Anlatım bozukluğu, dilin yanlış kullanımıyla ortaya çıkar ve doğru iletişimi engeller.
• Anlama dayalı bozukluklar:
• • Gereksiz sözcük kullanımı, eş anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılmasıdır. -- Örneğin: Onunla ilk kez durakta tanıştım.
• • Anlamsal çelişki, kesinlikle olasılığın bir arada kullanılmasıdır. -- Örneğin: Şüphesiz yapabilirsiniz.
• • Yanlış anlamda sözcük kullanımı, anlamı karışan sözcüklerin yanlış tercih edilmesidir. -- Örneğin: Meyve ücretlerine zam yapıldı.
• • Sözcüğün yanlış yerde kullanımı ve Deyimin yanlış anlamda kullanılması
• • Anlam belirsizliği bazı cümlelerde anlaşılmamaktadır.
• • Mantık ve sıralama yanlışlığına dikkat edilmelidir
• Yapıya dayalı bozukluklar
• • Özne - yüklem uyumsuzluğunda, özne ve yüklem uyumlu olmaması ile gerçekleşir.
• • Özne, ve tekillik ve çoğunluk uyumu önemlidir.
• -- Fiilllerde Özne ikinci ve üçüncü kişiler uyumu önemlidir ve yüklem çekimli olmalıdır. Kişi uyumu, özne ve yüklem arasında olmalıdır.
• -- Özne olumluysa yüklemde olumlu olmalıdır.
• Eklerle ilgili yanlışlıklar ve Öge Eksikliği
• -- Yüklem, Ek Fiil, tümleç eksikliği ve bağlaç yanlışları ile Anlatım Bozukluğu görülebilir

Eklerle İlgili Yanlışlıklar ve Öge Eksikliği

• Çatı uyuşmazlığı durumunda temel ve yan cümle çatıları uyumlu olmalıdır.
• Özne eksikliği, sıralı ve bağlı cümlelerde ortaya çıkmaktadır.
• Nesne Eksikliği, sıralı ve bağlı cümlelerde ortaya çıkar.
• Tümleç eksikliği, nesneye bağlı sorunlardan kaynaklanabilir

Umarım bu ders notları faydalı olmuştur!