Тектоника және Жер қыртысы

Podcast

Play an AI-generated podcast conversation about this lesson

Questions and Answers

Жер сілкінісі кезінде теңіз жағалауында туындайтын толқынның атауы қандай?

Теңіз толқыны

Күшті толқын

Цунами (correct)

Серф толқыны

Тынық мұхиттық сейсмикалық белдеуінің құрамына қандай нысандар кіреді?

Бразилия, Аргентина

Гренландия, Сицилия

Камчатка түбегі, Жапон теңізі (correct)

Африка, Австралия

Сөнген жанартау қандай сипаттамамен ерекшеленеді?

Әрқашан белсенді

Атқылағаны туралы тарихи деректер кездеспеген (correct)

Т历史 деректер бойынша атқылаған

Көмейінен магма атқылап тұрады

Жер сілкінісі кезінде пайда болатын сейсмикалық толқындардың бағыты қандай?

Бойлық және көлбеу Signup and view all the answers

Жанартау кратері мен көмейі арасында қандай байланыс бар?

Кратер жоғарыда, көмей төменде Signup and view all the answers

Цунамидың су бетіндегі жылдамдығы қанша км/сағ?

400-800 км/сағ Signup and view all the answers

Жанартаудың атқылаған кезде шығаратын ең ірі қатты денелер қалай аталады?

Жанартаулық бомба Signup and view all the answers

Шығыс-Африкалық сейсмикалық белдеу қай жерде орналасқан?

Ұлы Шығыс Африка Signup and view all the answers

Жер сілкінісінің эпицентрі нені білдіреді?

Дүмпудің жер бетінен шыққан орны Signup and view all the answers

Литосфералық катаклизмдерге қай апаттарды жатқызуға болады?

Жер сілкінісі, жанартаудың атқылауы Signup and view all the answers

Study Notes

Тектоника және Жер қыртысының құрылымы

Тектоника – Жер қыртысының құрылымының өзгерісін зерттейтін геология ғылымының саласы. "Тектоника" сөзі грек тілінен аударғанда "құрылуы, құраушы" деген мағынаны білдіреді.
Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөліктері – платформалар.
Платформаның табанының жер бетіне шыққан тұрақты бөліктері – қалқандар (щиттер).
Платформалардың бүркеме жабыны бар шеткі бөліктері – тақталар.
Жер шарында 7 ірі литосфералық тақта бар: Еуразия, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Үнді-Аустралия, Антарктика және Тынық мұхит тақталары.
Литосфералық тақталар жылына 2-5 см жылдамдықпен қозғалады.

Континенттік дрейф және Мобилизм гипотезасы

Альфред Вегенер – континенттік дрейф гипотезасының авторы. Ол астроном, геофизик, океанолог және метеоролог мамандықтарын меңгерген.
Вегенер материктердің көлденең бағытта қозғалатынын айтты.
Мобилизм гипотезасы материктердің көлденең бағытта ғана емес, жоғары және төмен бағытта да қозғалу мүмкіндігін ұсынады.

Жер қыртысының құрылымы

Материктік жер қыртысы үш қабаттан тұрады: шөгінді, гранитті және базальтты.
Мұхиттық жер қыртысы екі қабаттан тұрады: шөгінді және базальтты.

Спрединг және Субдукция

Орталық мұхиттық жоталар жүйесінің ұзындығы 60 000 км.
Г. Хесс және Р. Диц ғалымдары мұхит ойыстарының базальтты қабаты мұхиттың ортасында қалыптасып, жан-жаққа және шетіне қарай ығысатынын анықтады. Олар спрединг (мұхит түбінің кеңеюі) процесінің авторлары болып табылады.
Спрединг – мұхит орталық жоталарындағы рифтік аймақтарда литосфералық тақталардың бөлшектеніп және ығысып, Жер қыртысының жас мұхиттық тегінің пайда болу процесі.
Субдукция – Жер қыртысының жаңа тегі құрылып жатқанда, планетаның басқа бір аудандарында литосфераның кейбір блоктары төмен түсіп, мантия қабатындағы заттармен араласу процесі.

Тақталардың соқтығысуы және деформациясы

Қарсы орналасқан тақталардың бір-бірімен соқтығысу жылдамдығы жылына 6 см-ден төмен болған жағдайда қатпарлы таулар қалыптасады.
Гималай таулары Үндістан мен Азия тақталарының соқтығысуынан пайда болған.
Суэц каналы және Қызыл теңіз созылу деформациясына байланысты пайда болған нысандар.

Тақталар қозғалысының механизмі

Тақталардың қозғалысы мантияның тығыздығы төмен, иілгіш жоғары қабатында жүреді.

Материктер мен Платформалар

Еуразия – жер шарындағы ең ірі материк.
Платформа – Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөлігі.
Геосинклинал – Жер қыртысының ауқымды, өте қозғалмалы, ұзына бойы созыла орналасқан бөлігі.
Платформалар ежелгі және жас болып бөлінеді.
Шығыс Еуропа және Сібір платформалары – Еуразиялық литосфералық платформаның үстінде орналасқан кембрийге дейінгі ежелгі платформалар.
Охот және Колым қалқандары – Еуразиялық литосфералық платформаның өте ежелгі бөлігі.
Тұран және Батыс Сібір – Еуразия материгінде орналасқан эпипалеозойлық жас платформалар.
Шығыс Еуропа және Сібір платформаларында кристалды іргетасы жер бетіне шығып жатқан қалқандар кездеседі.
Украина және Балтық қалқандары – Шығыс Еуропа платформасында орналасқан.
Анабар және Алдан қалқандары – Сібір платформасында орналасқан.

Геосинклиналдар және Таулар

Алтай – қатпарлы-жақпарлы таулы өлке.
Геосинклиналды аймақта баяу тербелудің созылу аумағы 10-12 км.
Ішкі күштердің әсерінен қабаттардың қатпарланып жиырылуы, жарықтардың пайда болуы, магманың көтерілуі және жер бетіне шығуы жиі орын алады.
Платформада қыртыстың баяу тербелуі нәтижесінде төмен және жоғары көтерілген жерлердің ауданы 2-3 км.
Сарыарқа – Қазақстанның орталығында орналасқан күмбез тәрізді көтеріңкі таулы өлке.
Жерорта теңізі жағалауы, Испания, Италия, Альпі және Карпат таулары, Балқан түбегі, Кіші Азия түбегі, Қырым, Кавказ, Копетдаг, Памир, Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай, Гималай, Байкал маңы таулары, Тынық мұхит аралдары – қазіргі геосинклиналды аймақтар.

Тектоникалық Ойыстар және Циклдер

Балқаш, Алакөл, Шу-Іле, Зайсан – Қазақстан аумағында кездесетін бұрынғы геосинклиналдың орнында пайда болған тектоникалық және тауаралық ойыстар.
Тектоникалық цикл – материктің үстіңгі қабатындағы геосинклиналдар мен тақталардың тарихының бірнеше этаптарды қамтуы.
Тектоникалық циклдердің орташа ұзақтығы 200 млн жыл.

Жер Бетінің Пішіндері

Сай-жыралар – Жер қыртысының терең опырылған жерлері.
Төбе – Жер қыртысының жарықтары арқылы жоғары көтерілген бөлігі.

Катаклизмдер мен Литосфералық Апаттар

Катаклизм – жойқын табиғи апат.
Литосфералық катаклизмдерге жер сілкінісі мен жанартау атқылауы жатады.
Сейсмикалық толқындар бойлық және көлбеу болып бөлінеді.
Жер сілкінісінің эпицентрі – дүмпудің жер бетіне шығатын орны.
Цунами – жер сілкінісінен туындайтын теңіз жағалауындағы толқындар.
«Цунами» сөзінің жапонша мағынасы «үдемелі толқын».
Цунамидің су бетіндегі жылдамдығы 400-800 км/сағ.

Сейсмикалық Белдеулер

Жер сілкінісі жиі болатын екі негізгі белдеу бар: Тынық мұхиттық және Жерортатеңіздік (Альпілік).
Тынық мұхиттық белдеуге Камчатка, Курил аралдары, Сахалин, Жапон және Филиппин теңіздері, Жаңа Зеландия және Солтүстік және Оңтүстік Америка жағалаулары жатады.
Жерортатеңіздік (Альпілік) белдеу Португалиядан Жаңа Гвинеяға дейін 15 000 км-ге созылады.
Шығыс-Африкалық сейсмикалық белдеу Ұлы Шығыс Африка тектоникалық жарығында орналасқан.
Орта-Азиялық сейсмикалық белдеуге Тянь-Шань, Моңғол Алтайы, Хангай, Байкал маңы таулары, Кунь-Лунь және Нань-Шань жатады.

Жанартаулар

Жанартау – жер қыртысындағы жарықтардан лава, ыстық газдар мен булардың атқылауы.
Жанартау конус немесе күмбез тәрізді болуы мүмкін.
Кратер – жанартау шыңындағы кесе немесе шұңғыма.
Көмей – кратердің төменгі жағынан жалғасатын канал.
Лава – жер бетіне төгілген магма.
Жанартау атқылауы кезінде күл, газдар және қатты заттар шығады.
Жанартаулық бомбалар – жанартаудан шығатын ірі қатты денелер (5-10 см).
Жанартаулар сөнген және сөнбеген болып бөлінеді.
Сөнбеген жанартаулардан ұдайы шаң-тозаң мен магма атқылайды.
Сөнген жанартаулар тарихи деректерде атқылау жайлы мәліметтер жоқ.
Эльбрус пен Казбек - Кавказдағы сөнген жанартаулар.

Гейзерлер

Гейзер – арагідік атқылайтын булы фонтан.
«Великан» гейзері Камчаткада орналасқан.
«Великан» гейзерінің биіктігі 50 м, буының таралу биіктігі 300 м.
Камчатка гейзерлерінің атқылау аралығы 10 минуттан 5,5 сағатқа дейін.
Гейзер суларын үй жылыту, жылыжайлар мен моншаларда пайдаланады.
Термальды ыстық су емдік мақсатта қолданылады.

Studying That Suits You

Use AI to generate personalized quizzes and flashcards to suit your learning preferences.

Description

Бұл quiz тектоника және жер қыртысының құрылымы туралы. Сіз литосфералық тақталардың қозғалысы, платформалар мен қалқандар туралы фактілермен танысасыз. Альфред Вегенердің континенттік дрейф гипотезасы мен мобилизм гипотезасын зерттейтін ақпараттарды қамтиды.