تاریخ نظامیه‌ها در ایران

سیر تاریخی ساختار تربیت معلم‌ها

• ایران از آغاز تمدن خود، مراحل مختلفی از آموزش‌های کلاسیک (مدرس‌های) را تجربه کرده است.
• این مراکز آموزشی از خانه‌های تعلیم و تربیت نشأت گرفته‌اند، اما به دلیل فقدان اطلاعات تاریخی کافی، به صورت استنادی قابل اشاره نیستند.
• مراکز آموزشی بزرگ، از مراکز کوچکتر آغاز شده‌اند.
• در دوره هخامنشی، مدارس برای فرزندان اشراف و درباریان تأسیس شد که آموزش‌های لازم برای فرماندهی و تصدی مشاغل دولتی را می‌دیدند. مردم عادی عموماً بی سواد بودند و هیچ فرد غیردرباری حق تعلیم و تعلم نداشت.
• این وضعیت در دوره ساسانی نیز ادامه یافت. آموزش‌ها طبقاتی بود و تعلیم و تربیت به طبقات ویژه اختصاص داشت. شاهزادگان علوم سیاسی و فنون جنگی را، و فرزندان روحانیان علوم دینی را می‌آموختند.
• آموزش‌ها به مکان‌های اختصاصی نیاز نداشتند. به عنوان مثال، شاهزادگان و درباریان در کاخ‌ها آموزش می‌دیدند، و آموزش فرزندان روحانیان در آتشکده‌ها انجام می‌گرفت.
• با توسعه فرهنگی، آموزشگاه‌های اختصاصی نیز پدید آمدند. دو مدرسه بزرگ شهر رها (ادسای رومی) و نصیبین، از جمله‌ی این آموزشگاه‌ها بودند.
• در قرن چهارم میلادی، دبستان ایرانیان (Ecole des Perses) توسط قدیس مسیحی ابراهیم تأسیس شد.
• این مدرسه در سال 490 میلادی توسط زینون پادشاه روم بسته شد.
• مدرس‌هایی در شهر نصیبین (که توسط ایرانیان تصرف شده بود) توسط کشیش مسیحی به نام حنانه تأسیس شد.

مدارس دوره ساسانی

• مدرسه بیت اردشیر در اره جان(امروزه) در 435 میلادی تأسیس شد.
• در مدارس ایرانی، مباحث فلسفی، نجوم و ریاضیات تدریس می‌شد.
• مدارس دیگری نیز در بغداد (سلوکیه) وجود داشت که فلسفه در آنها تدریس می‌شد.
• مدرسه جندی شاپور (گندشاپور یا وهاند شاپور) به نام شاپور اول ساسانی (241-271م) بنا شد و از مدرسه انطاکیه بهتر بود.
• این مدرسه در شرق شوش، جنوب شرقی دزفول و شمال غربی شوشتر قرار داشت.
• در این مدرسه بیشتر مسائل پزشکی آموزش داده می‌شد، هرچند علوم دیگر نیز تدریس می‌شد.
• در دوره انوشیروان (531-579م)، این مدرسه به اوج شکوه خود رسید و دانشمندان بسیاری از نقاط مختلف دنیا به آن آمدند (از جمله 7 دانشمند معروف یونانی که به ایران پناهنده شده بودند).
• در مرو، بلخ و سعد نیز، مدارس آموزشگاهی وجود داشت که پزشکان مشهوری از دانش‌آموزان این مدارس بودند.

تأسیس مدارس در دوران اسلامی

• گسترش اسلام باعث شد که علم‌آموزی حق همه مردم شود.
• پیامبر اسلام (ص) مسجدالنبی را مرکز نشر علوم اسلامی قرار داد.
• مساجد به تدریج مراکز اصلی علم‌آموزی شدند، اما با افزایش دانشجویان، مساجد گنجایش کافی را نداشتند.
• مساجد به تدریج جای خود را به مدارس اختصاصی دادند.
• پرداختن به مسائل پژوهشی مستلزم وجود زیست مایه (دستمزد) برای معلمان بود که در مساجد قابل اجرا نبود و مدارس توانایی آن را داشتند.

دوران رکود و رشد مدارس

• حمله مغول به ایران در قرن هفتم هجری، باعث رکود آموزش و تخریب مدارس شد.
• چندین دانشمند ایرانی در دربار مغولان به رشد مراکز آموزشی کمک کردند (مانند خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشدالدین فضلالله همدانی).
• در دوره صفویه، رشد و توسعه مراکز آموزشی به اوج خود رسید، و مدارس مهمی تأسیس شد.
• رکودی در دوره‌های افشاریه و زندیه پدید آمد.
• در دوره قاجاریه و همزمان با انقلاب صنعتی اروپائیان، حرکت‌هایی برای اعزام دانشجو و تأسیس مدارس نوین انجام شد.
• مدرسه امریکایی ها در 1250 ش (دبیرستان البرز) از اولین مدارس تأسیس شده‌ی جدید در این دوره است.
• مدرسه دارالفنون یا مظفری یکی از اولین مدارس جدید و با متد جدید است که در آن تمامی علوم و فنون جدید تدریس می‌شد.
• در دوره قاجاریه، پیشگامان مدارس جدید، مانند حسن رشدیه، برای توسعه مدارس تلاش کردند.
• انجمن معارف در راستای حمایت از مدارس جدید تأسیس گردید.

دوران دانشسراها و دانشگاه فرهنگیان

• در دوره پهلوی اول، تأسیس دانشسراها به عنوان نهادهایی عمومی و دولتی برای تربیت دبیران دوره متوسطه ضروری تلقی گردید.
• دارالمعلمین‌ها مجوز تأسیس گرفتند و به عنوان مراکز تربیت معلم فعال شدند.
• دانشسراها در راستای ایدئولوژی پهلویسم (مثل برکناری روحانیت از منصب تدریس) و مدرن سازی نظام تعلیم و تربیت توسعه یافتند.
• نظام سکولار جایگزین نظام سنتی در آموزش شد.
• دانشسراها در سال 1346 به دانشگاه تربیت معلم تغییر نام یافت و کار خود را در 3 حوزه (تربیت دبیر، مدیر، راهنمای تعلیماتی) ادامه داد.
• دانشسراهای مختلف با هدف‌های خاص (کشاورزی، عشایری، صنعتی، تربیت کودکان استثنایی) ایجاد شدند.
• با پیروزی انقلاب اسلامی، تغییرات گسترده‌ای در دانشسرا‌ها بوجود آمد و آنها به مراکز تربیت معلم دو ساله تغییر نام دادند.
• در نهایت، دانشسراها به دانشگاه فرهنگیان تبدیل شدند.
• دانشگاه فرهنگیان جهت اعطای مدرک لیسانس معلمی تأسیس شد.