Sytuacja Artystek w Polsce XIX/XX Wieku

Wprowadzenie do sytuacji artystek w Polsce XIX i na początku XX wieku

• Wykład towarzyszy wystawie "Bez gorsetu. Camille Claudel i polskie rzeźbiarki XIX wieku".
• Tematem jest sytuacja pisarek, malarek i rzeźbiarek w Polsce w XIX i na początku XX wieku.
• Prof. Małgorzata Litwinowicz-Droździel zauważa, że XIX-wieczna kobieta rzeźbiarka to postać mało znana i często kwestionowana.
• Aktywność artystyczna kobiet rzeźbiarek rozwijała się głównie w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku.
• Historia kobiet rzeźbiarek jest częścią procesu emancypacyjnego, który toczył się w wielu dziedzinach życia.

Dwa nurty mówienia o sytuacji kobiet w XIX wieku

• Dwa nurty to warstwa prawno-instytucjonalna oraz warstwa prawa zwyczajowego i normy obyczajowej.

Warstwa prawno-instytucjonalna

• Dotyczy zapisów prawa, organizacji edukacji, prawa dziedziczenia, posiadania majątku, zarobków, prawa do rozwodu, zatrzymania dzieci po rozwodzie, prawa głosu.
• XIX wiek nie był szczególnie sprzyjający kobietom pod względem prawno-instytucjonalnym.
• Pierwsze kobiety jako wolne słuchaczki pojawiły się na Uniwersytecie Jagiellońskim dopiero w drugiej połowie lat 90. XIX wieku.
• Uczelnie polskie pod zaborami były zamknięte dla kobiet we wszystkich dziedzinach, a nie tylko w sztuce.
• Prawo cywilne dotyczące kobiet było bardzo ograniczone, w zasadzie nie istniało prawo rozwodowe.
• Kodeks napoleoński wprowadził możliwość rozwodu, ale skutki tego były odczuwalne pomimo jego zniesienia po 1815 roku.
• Z powodu połączenia sfery sacrum i świeckiej nie można było dokonać rozwodu, a jedynie unieważnić małżeństwo.
• Przykładem jest Eliza Orzeszkowa, która starała się o unieważnienie małżeństwa z Piotrem Orzeszką.

Warstwa prawa zwyczajowego i normy obyczajowej

• Dotyczy tego, co nie jest nigdzie zapisane, ale wpływa na zachowania i postrzeganie.
• XIX wiek to wiek stosowności i niestosowności, przekraczania niewidocznych linii obyczaju.
• Dynamika zmiany obyczajowej rozgrywa się na polach ciała, afektywności i praktyk kulturowych.

Ciało kobiece w XIX wieku

• Jakie ciało kobiece jest dozwolone i właściwe?
• Powinno być przezroczyste, niefizjologiczne, wątłe.
• Wpasowane w gorset, który kobiety zrzucają lub rozluźniają.

Afektywność kobieca w XIX wieku

• Jakie uczucia są kobiece?
• Wrażliwość jest dozwolona, ale nadwrażliwość jest nazywana egzaltacją, przesadą lub histerią.
• Kobieta może pozwolić sobie na zachwyt, ale nie na bezmierny i ekscytację.
• Gniew może być cichutki, ale nie furia.
• Afektywność jest połączona z projektem ciała kobiecego, które jest słabe, bezwładne, blade i bezsilne.

Praktyki kulturowe kobiece w XIX wieku

• Jakie czynności kobiece są dozwolone?
• Czytanie, pisanie, ogrodnictwo, pamiętniki, zielniczki, taniec, fortepian, szkicowanie, wstążki, sukienki, tiule.
• Rzeźba niekoniecznie.
• Portret, fotografia (w drugiej połowie stulecia), sport (ale tylko niektóre), podróże na Wschód (tylko dla niektórych kobiet).
• Powieść czytana lub pisana, obręcz, krynolina, konna jazda.
• Królowa Wiktoria jako wzór, kochanka (ale tylko powieściowa), szalona panna (w poezji romantycznej).

Dostępność praktyk artystycznych i ich zasięg

• Wszystkie praktyki artystyczne w XIX wieku dotyczyły bardzo niewielkiej grupy osób.
• Mogły sobie na nie pozwolić osoby posiadające czas wolny, książki, umiejętność czytania i pisania.
• Mówimy przede wszystkim o warstwie ziemiańskiej i arystokratycznej, a także o mieszczankach naśladujących wzory życia arystokratycznego.
• Ludzie wsi byli nieobecni w spektrum praktyk artystycznych, a kobiety wsi w jeszcze mniejszym stopniu miały dostęp do narzędzi i prawo do samoorganizacji.
• Grupy społeczne różniły się wewnętrznie.
• Życie ziemianek zakładało pracę fizyczną, zarządzanie ogrodem i gospodarstwem.
• Arystokracja była kosmopolityczna i mogła sobie obyczajowo pozwolić na więcej.
• Mieszczaństwo było najbardziej restrykcyjne obyczajowo, silnie aspiracyjne, naśladujące wzory i bojące się wypaść z fasonu.

Eliza Orzeszkowa o emancypacji kobiet

• Eliza Orzeszkowa w artykule "Kilka słów o kobietach" (1873) podejmuje kwestie emancypacyjne.
• Kobieta to "piękne i rozpieszczone dziecko społeczności", osłabione pieszczotami i zepsute próżnowaniem.
• Kobiety powinny emancypować się od słabości fizycznej, braku sił moralnych, wiecznego niemowlęctwa i anielstwa, od wypatrywania z cudzej ręki kawałka chleba, od zamykania przed nimi dróg poważnej pracy.
• Kobieta powinna dowiadywać się, że jest człowiekiem i wytknąć sobie cel ludzki, do osiągnięcia którego ma iść przez trud, pracę myśli i czynu.
• Orzeszkowa krytycznie odnosi się do wychowania panien, które uczy się tajemnic toalety, szycia, haftowania, ale nie uczy się właściwej nauki.
• Według Orzeszkowej, należy odróżniać praktyki jawnego oporu (ruchy emancypantek i sufrażystek) od drobnych praktyk, które miały znaczenie emancypacyjne i rozszczelniają system w dyskretny sposób.

Ignacy Krasicki i "Żona modna"

• Fragment "Żony modnej" Ignacego Krasickiego to satyra na kobietę, która wymaga od męża różnych rzeczy.
• Krasicki krytykuje prawo do zachowania własnego majątku, korzystania z wybranego lekarza, prawo do rozwodu oraz prawo do czytania.
• Postać kobiety czytającej stała się uosobieniem głupoty i próżności.
• Bp Krasicki lekceważy drobne praktyki, zwłaszcza praktykę czytelniczą i piśmienniczą.

Groza czytania

• Samodzielna czytelniczka wywoływała grozę albo śmiech podszyty grozą.
• Akt czytania cichego jest aktem ludzkiej niezależności.
• Wspólnota piszących i czytających kobiet kształtowała się na początku XIX wieku.
• Miała ogromne znaczenie dla kształtowania się pewnej myśli emancypacyjnej i koncepcji swobody.

Maria Wirtemberska

• Córka Izabeli Czartoryskiej i autorka popularnej powieści "Malwina, czyli domyślność serca".
• Uważana za pierwszą polską powieść, w której pojawiają się psychologiczne portrety postaci.
• Romans z zagubionym kochankiem i jego bratem bliźniakiem.
• Maria Wirtemberska w powieści "Malwina" stara się wniknąć w życie wewnętrzne postaci.
• Powieść została wydana anonimowo w 1816 roku (napisana w 1812).
• Autorka próbuje przenieść osobiste doświadczenie przemocy domowej na karty powieści.
• Maria Wirtemberska, pochodząca z elity (Czartoryscy), doświadczyła przemocy domowej ze strony męża.
• Po 10 latach małżeństwa udało jej się uzyskać rozwód.
• Powieść "Malwina" jest wczesnym przykładem tekstu literackiego przepracowującego osobiste, dramatyczne doświadczenia autorki.
• Wokół powieści tworzyły się kółka czytelnicze.
• Maria Wirtemberska prowadziła w Warszawie salon literacki, tzw. salon błękitny, gdzie głośno czytano.
• Współczesna perspektywa może oceniać te praktyki jako egzaltowane (czytanie powieści, łzy, omdlenia).
• W epoce, w której osadzona jest akcja, mężczyźni również mogli płakać podczas słuchania wierszy, co mieściło się w normie obyczajowej.
• Maria Wirtemberska dedykuje powieść bratu, Adamowi Czartoryskiemu.
• W liście do brata wyraża niepewność co do wartości swojego dzieła i prosi go o opiekę nad "Malwiną".
• Autorka zdaje się przepraszać za niedoskonałość dzieła.
• Jan Śniadecki, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, luminarz kultury polskiej, napisał pozytywną recenzję "Malwiny".
• Śniadecki zalecał tę książkę do czytania młodym dziewczynom.
• Recenzja ukazała się pod tytułem „List stryja do synowicy”.
• Synowicą Śniadeckiego była Ludwika Śniadecka, córka Jędrzeja, która prowadziła awanturnicze życie i zmarła w Konstantynopolu jako polityczka na emigracji.
• Śniadecki w recenzji podkreśla znaczenie nieufności w sobie, polegania na radach rodziców, krewnych oraz szacunku dla honoru kobiecego.
• Kształtująca się dziewczyna nie powinna ufać samej sobie, lecz pytać autorytety.
• Anna Mostowska, popularna autorka przełomu XVIII i XIX wieku, pisała powieści historyczne i gotyckie.
• Powieść „Astolda, księżniczka z krwi Palemona” odwołuje się do mitologii litewskiej i prezentuje erudycję autorki.
• Mostowska była prekursorką powieści gotyckiej w Polsce (np. „Strach w Zameczku”).
• Mostowska w liście do Józefa Zawadzkiego wyraża obawę przed krytyką i dlatego nie chce się podpisywać pełnym imieniem i nazwiskiem pod swoimi tekstami.
• W „Strachu w Zameczku” Mostowska postuluje równość między płciami.
• Salomea Słowacka-Bécu, matka Juliusza Słowackiego, nie pisała, ale była namiętną czytelniczką i epistolografką.
• Znany jest zbiór jej listów z lat 20. do Edwarda Odyńca.
• W jednym z listów pisze o tym, że pomyliła tomy powieści Waltera Scotta.
• Salomea prezentuje się jako osoba potrzebująca wyjaśnień w kwestii lektury, co można interpretować jako nieufność w sobie.
• Listy Salomei ukazują ją jako zajadłą czytelniczkę zorientowaną w rynku literackim.
• Salomea epistolograficzna to postać, która zajmuje się melacholią i studiowaniem własnych uczuć, często wyrażanych poprzez łzy.
• Jarosław Marek Rymkiewicz poświęcił jej łzom osobne hasło w „Słowacki. Encyklopedia”. Bardzo dużo płakała
• Salomea biograficzna:

Salomea Słowacka-Bécu (życie)

• 1792-1855: lata życia Salomei.
• 16 lat: pierwsze małżeństwo z Euzebiuszem Słowackim.
• 17 lat: urodzenie jedynego dziecka, Juliusza.
• 22 lata: pierwsza wdowa po śmierci Euzebiusza Słowackiego.
• 26 lat: drugie małżeństwo z Augustem Bécu.
• 32 lata: wdowa po raz drugi, po tym jak Augusta Bécu zabił piorun kulisty.
• 40-41 lat: więzienie w Żytomierzu za zaangażowanie w sprawę Szymona Konarskiego.
• 56 lat: ostatnie spotkanie z Juliuszem we Wrocławiu.
• 57 lat: śmierć Juliusza.
• Zajmowała się porządkowaniem spuścizny po Juliuszu w Paryżu.
• Do końca życia zajmowała się działalnością filantropijną i opieką nad spadkiem Juliusza po ojcu.
• Kontrast między Salomeą epistolograficzną (nieporadną emocjonalnie) a Salomeą biograficzną (radzącą sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi) jest ogromny.
• Działalność piśmienna kobiet buduje przestrzeń emancypacji afektywnej.

Emancypacja Afektywna

• Piśmienność, w tym drobne praktyki, służą eksplorowaniu własnej emocjonalności i doświadczaniu wolności w przestrzeni emocjonalnej.
• Beniamin Rosenblum w poradniku z 1884 roku podkreśla słabość kobiety i jej zależność od przeznaczeń płciowych, wykluczając ją z obowiązków służby krajowej i obywatelskiej.
• Schemat: kobieta, wchodząc w sferę publiczną, musi stać się mężczyzną.
• XIX wiek: histeria jako zjawisko medyczne i społeczne widowisko.
• Krystyna Kłosińska: histeryczka jako wytwór kultury i protest przeciwko niej.
• Atak histeryczny jako moment uwolnienia z narzuconej wizji kobiecości.
• Histeria jako demokratyczny gniew wyrażony przez ciało, występujący we wszystkich sferach.
• Etykieta histerii przypisywana zarówno zwykłym kobietom, jak i artystkom (np. Camille Claudel).

Gabriela Zapolska & Zofia Stryjeńska

• Gabriela Zapolska i Zofia Stryjeńska jako przykłady wykorzystania norm dotyczących cielesności i afektywności jako narzędzia dyscyplinującego artystki.
• Jan Ludwik Popławski zarzuca Zapolskiej plagiat w artykule z 1885 r., ale przegrywa proces sądowy.
• Popławski krytykuje kobiety "rozpychające się" w pociągach, sztuce i literaturze.
• Tekst Popławskiego ma paternalistyczny i protekcjonalny ton.
• Notatki te dotyczą sytuacji kobiet-artystek w XIX wieku i na początku XX wieku, w kontekście społecznym, kulturowym i artystycznym.
• Analizie poddano przeszkody, z jakimi się borykały, oraz sposoby, w jakie były dezawuowane i marginalizowane.

Krytyka Literatury Kobiecej

• Krytyka dotyka twórczości kobiet, które piszą nowele, wykorzystując styl wypracowań pensjonarskich.
• Brak sensu, znajomości gramatyki i pisowni zarzucano ówczesnym pisarkom.
• Krytykowano ubogie myśli i słabe serce pod ciasnym gorsetem, a także "szepleniący szczebiot" w wyrażaniu się.

Ocena Zapolskiej

• Zapolska zyskała rozgłos dzięki nazywaniu jej naturalistką przez "arystarchów kurierkowych".
• Naturalizm Zapolskiej objawia się w "Małaszce" poprzez bezpośrednie ukazywanie ciała (kolana, piersi, biodra).
• Zapolską uznano za romantyczkę z tendencjami do histerii.
• Uznawano, że histeria Zapolskiej jest chorobą psychofizyczną, którą należy leczyć.

Sprawa Stryjeńskiej

• Zofia Stryjeńska została w 1927 roku przemocą wywieziona do sanatorium dla umysłowo chorych.
• Policja i lekarz zabrali Stryjeńską z Zakopanego, pod pretekstem obłędu.
• Mąż, Karol Stryjeński, miał być sprawcą porwania w związku z procesem rozwodowym.
• Lekarze w Batowicach orzekli, że nie ma podstaw do przetrzymywania Stryjeńskiej w zamkniętym ośrodku.
• Historia Stryjeńskiej jest porównywana do losów Camille Claudel z powodu podobieństw w instrumentalnym wykorzystaniu argumentu o niestabilności psychicznej.

Argument Niestabilności Psychicznej

• Argument o niestabilności psychicznej, nadwrażliwości i histerii był często używany do dezawuowania artystek.
• Przez "niewłaściwe" i "niemoralne" zajęcia, wynikające z nadmiernej afektywności i cielesności próbowano wykluczyć artystki ze społeczeństwa.

Praca Artystki

• Artystka wykonuje pracę emocjonalną, wyrażając cielesność w rzeźbach.
• Artystka używa ciężkich narzędzi do obróbki kamienia i drewna.
• Kobieta-artystka mierzy się z cielesnością, afektywnością i oporem materiału.

Instytucje Zamawiające Sztukę

• Instytucje zamawiające rzeźby (np. Kościół, uniwersytety) były silnie zmaskulinizowane.
• Przykład rzeźby Augustyna Kordeckiego zamówionej przez paulinów z Częstochowy oraz berła dla Uniwersytetu Jagiellońskiego zamówionego przez Uniwersytet Wileński.
• Przestrzeń akademii w XIX wieku była przestrzenią męską, kobiety mogły być jedynie wolnymi słuchaczkami pod koniec stulecia.

Emancypacja i Prawa Kobiet

• Polska po 1918 roku była jednym z pierwszych krajów, które wprowadziły prawa wyborcze dla kobiet.
• Instytucjonalno-prawna sytuacja kobiet jest zmienna i wymaga ciągłej regulacji.

Virginia Woolf i "Własny Pokój"

• Virginia Woolf w "Własnym pokoju" (1929) podkreślała, że warunkiem samodzielności twórczej kobiet jest posiadanie własnej przestrzeni i dochodu (trzech gwinei).
• Woolf nawoływała kobiety do zarabiania pieniędzy i zdobywania własnego pokoju, aby żyły świadomie i niezależnie.