Сөз таптары, даму тарихы

Choose a study mode

Play Quiz
Study Flashcards
Spaced Repetition
Chat to Lesson

Podcast

Play an AI-generated podcast conversation about this lesson
Download our mobile app to listen on the go
Get App

Questions and Answers

Қазақ тіліндегі сөздерді топтастыру мәселесі әр кезеңде әр түрлі шешілген, бұл мәселеде ғылымда әр түрлі пікірлер болған. Осыдан келіп, оның себебін анықтау қажеттігі туады? Бұл сұраққа жауап беру неліктен маңызды?

Қазақ тілі бай тіл, сөздік қоры алуан түрлі және сөздердің даму дәрежесі де ерекшелікке толы. Ғылым дамыған сайын сөздерді таптастыру теориясы да айқындалып, ол теорияның ғылыми негізі қаланып, сөздерді ғылыми негізге таптастыру жүзеге асады. Бұл сөздері таптасудағы өзгерістердің себептерін анықтауға көмектеседі.

Зат есімдердің жалпы мағынасы жағынан бір-бірінен қалай ерекшеленеді?

Зат есімдердің бәрі заттық ұғым сияқты жалпы мағынаны білдіргенімен, іштей зат есім сөздер нақты мағыналары жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Мысалы, қыз, жігіт, жар, баға, сұлулық, арман деген зат есім сөздер қолданылған.

Қазақ тіліндегі сөздерді топтастырудың екі негізгі жолы қандай?

  • Сөздерді 3 топқа бөлу (correct)
  • Сөздерді әр түрлі жеке-жеке сөз таптарына бөлу (correct)
  • Түбір сөздің жасалу жолына қарай бөлу
  • Морфологиялық құрамына қарай бөлу

Адамзат атаулары қандай сұраққа жауап береді?

<p>Адамзат атаулары кім? Деген сұраққа жауап береді.</p> Signup and view all the answers

Жалпы есім дегеніміз не?

<p>Жалпы есім деп өмірде бірінен-бірі басқа-басқа заттардың аттарын айтады. Мысалы: қалам, қарындаш, дәптер, кітап, қағаз, орындық, үстел, мұғалім, үй, көше. Қала, тау, көл, ауыл т.б.</p> Signup and view all the answers

Көмекші есімдер дегеніміз не?

<p>Көмекші есім — дегеніміз зат есімнің кеңістік ұғымын білдіретін бір тобы.</p> Signup and view all the answers

Зат есімдер қандай тұлғада қолданылады?

<p>Лексикалық (B), Грамматикалық (D)</p> Signup and view all the answers

Көмекші есімдерге тән кеңістік мәнінің мейлінше айқындала, саралана түсуі қандай септіктерде ?

<p>Көмекші есімдерге тән кеңістік мәнінің мейлінше айқындала, саралана түсуі олардың кеңістік қатынасты білдіретін барыс, жатыс, шығыс септіктерінде жұмсалуымен өзектес, сонымен сабақтас.</p> Signup and view all the answers

Көмекші есім дегеніміз не?

<p>Көмекші есім деп грамматикалық өзгеріске түсіп дерексізденудің нәтижесінде заттық мағынасынан айырыла бастаған тәуелдік жалғаулы көбіне мекендік септіктерде қолданылып матаса байланысқан тіркестің екінші сыңары қызметінде жұмсалатын зат есімнің кеңістік мәнді ерекше бір тобын айтады.</p> Signup and view all the answers

Көмекші есімдер қазақ тілінде көп.

<p>False (B)</p> Signup and view all the answers

Зат есімдер қандай ұғымға қатысты ойды білдіру үшін қолданылатын сөздер?

<p>Зат есімдер сөйлемде заттық ұғымға қатысты ойды білдіру үшін қолданылатын сөздер.</p> Signup and view all the answers

Зат есімдер құрамы жағынан қандай болады?

<p>Зат есім сөздер құрамы жағынан әр түрлі, олар: Негізгі түбір зат есімдер және Сөйлемде туынды түбір зат есім сездер болады.</p> Signup and view all the answers

Flashcards

Сөз таптары

Сөздерді топтастыру, олардың грамматикалық қызметі мен құрылымына қарай бөлу.

Сөз таптарының шығуы

Сөз таптары тілде ерте заманнан бері қалыптасып, даму үстінде.

Сөз таптарының дамуы

Сөз таптарының саны мен анықтамасы уақыт өте келе ғылыми зерттеулер нәтижесінде өзгеріп отыруы мүмкін.

Адамзат зат есімдері

Зат атауларының бір тобы адамға қатысты атауларды білдіреді.

Signup and view all the flashcards

Ғаламзат зат есімдері

Жан-жануарлар мен жансыз заттардың атауларын білдіреді.

Signup and view all the flashcards

Жалпы зат есімдер

Заттардың жалпы атауы. Мысалы, «кітап» деген сөз барлық кітаптар үшін жалпы атау.

Signup and view all the flashcards

Жалқы зат есімдер

Белгілі бір заттың дербес аты. Мысалы, «Абай» деген сөз тек бір адамның аты.

Signup and view all the flashcards

Көмекші есімдер

Заттың орнын, мекенін білдіретін сөздер.

Signup and view all the flashcards

Зат есімі

Сөйлемде заттың ұғымын білдіретін сөздер.

Signup and view all the flashcards

Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты

Зат атауларының бір-бірінен ерекшеленетін нақты мағыналары.

Signup and view all the flashcards

Зат есім мағынасы

Заттардың алуан түрлілігі.

Signup and view all the flashcards

Түбір

Сөздің әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлшегі.

Signup and view all the flashcards

Туынды сөз

Жұрнақтың түбірге жалғануы арқылы пайда болатын сөз.

Signup and view all the flashcards

Біріккен сөздер

Екі сөздің бірігуінен жасалған сөздер.

Signup and view all the flashcards

Қос сөздер

Екі сөздің қосақталуынан жасалған сөздер.

Signup and view all the flashcards

Тіркесті сөздер

Екі немесе одан да көп сөзден жасалған сөздер.

Signup and view all the flashcards

Қысқарған сөздер

Күрделі атаулардың қысқартылған түрі.

Signup and view all the flashcards

Зат есімнің түрлену жүйесі

Зат есімнің грамматикалық категориялары, яғни жекеше, көпше, септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары.

Signup and view all the flashcards

Жекеше

Заттың бір ғана екенін білдіреді.

Signup and view all the flashcards

Көпше

Заттың көп екенін білдіреді.

Signup and view all the flashcards

Тәуелдік категориясы

Заттың иесін білдіретін категория.

Signup and view all the flashcards

Септік категориясы

Зат есімін сөйлемдегі басқа сөздермен байланыстыру.

Signup and view all the flashcards

Зат есімнің тәуелденуі

Зат есімнің жекеше, көпше, септік, тәуелдік жалғаулары қолданылады.

Signup and view all the flashcards

Зат есімнің септелуі

Зат есімнің септелу жолы.

Signup and view all the flashcards

Зат есімнің жіктелуі

Зат есімнің 1-жақ, 2-жақ, 3-жақта қолданылуы.

Signup and view all the flashcards

Сын есім

Заттың сапасын, қасиетін, көлемін, түсін, дәмін, иісін, т.б. білдіретін сөздер.

Signup and view all the flashcards

Сын есімнің мағыналық топтары

Сын есімнің сапа, түс, дәм, иіс, көлем, мезгіл, келбет, мінез-құлық, физикалық белгі,...

Signup and view all the flashcards

Сын есімнің шырай категориясы

Сын есімнің шырай категориясымен сапа сындары ғана түрленеді.

Signup and view all the flashcards

Жай шырай

Сындық белгінің негізгі дәрежесі.

Signup and view all the flashcards

Салыстырмалы шырай

Сындық белгінің төменгі дәрежесі.

Signup and view all the flashcards

Күшейтпелі шырай

Сындық белгінің ең жоғары дәрежесі.

Signup and view all the flashcards

Study Notes

Сөз таптары, сөз таптарының шығуы мен дамуы

  • Сөздердің мағынасы мен грамматикалық құрылымы түрлі-түрлі
  • Сөздерді топтастыру тіл білімі ғылымында Аристотельдің есім мен етістік деп бөлгенінен басталған
  • 1914 жылы А.Байтұрсыновтың «Тіл құрал» оқулығында сөздерді атауыш сөздер мен шылау сөздер деп бөлген
  • Бұл оқулықта зат есім, сын есім, сан есім, есімдік зат есімдерге, ал үстеу, демеу, жалғаулық, одағай сөздер шылау сөздерге жатқызылған
  • Ахмет Байтұрсынов 1915 жылы сөз таптарын 9 топқа бөлген
  • Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулық, одағай
  • Қ.Жұбанов сөздерді мүшелі мен мүшесіз деп екі топқа бөліп, мүшелі сөздерді түбір мен шылау деп бөлген
  • Ғалым сөздердің 8 тобын анықтаған
  • 1952 жылы А.Ысқақов еліктеуіш сөздерді қосып, сөз таптарының санын 9-ға жеткізді
  • 2002 жылы «Қазақ грамматикасында» модаль сөздер қосылып, сөз таптарының саны 10-ға жетті

Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты

  • Зат есім сөздің жалпы заттық мағынасын білдіреді, бірақ нақты мағыналары әр түрлі
  • Қыз, жігіт, жар секілді зат есімдердің мәнін ұстауға болады, ал баға, сұлулық, арман сияқты сөздерді тек оймен түсінуге болады
  • Зат есімдер адамды немесе адамнан басқа заттарды білдіре алады
  • Зат есімдер грамматикалық сұрақтарға жауап ретінде (қандай зат?) ажыратылады.
  • Зат есім сөздерді мағыналық топтарға бөлуге болады (адам атаулары, жануар атаулары, зат атаулары т.б.)

Адамзат зат есімдері мен ғаламзат зат есімдері

  • Адамзат зат есімдері адамдарды білдіреді (мысалы: әке, шеше, ата, ана)
  • Ғаламзат зат есімдері адамнан басқа барлық заттар мен құбылыстарды білдіреді (мысалы: ағаш, көл, көше)

Жалпы және жалқы зат есімдер

  • Жалпы зат есімдер әртүрлі заттарға жалпы атау береді (мысалы: қалам, қарындаш)
  • Жалқы зат есімдер жеке заттарға ғана қолданылады (мысалы: Нұрлан, Астана)
  • Жалқы зат есімдер адамдардың, құбылыстардың немесе заттардың өзіндік атаулары болып табылады.

Көмекші есімдер

  • Көмекші есімдер заттардың кеңістіктік орнын, жағдайын білдіреді (мысалы: алды, арты, іші, сырты)

Зат есімнің құрылымы

  • Зат есімдер түбір сөздер, туынды сөздер, біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер немесе күрделі құрылымдар болуы мүмкін
  • Зат есімнің жіктелуі түрлері: жекеше, көпше, тәуелді, септік және жіктік жалғауларына байланысты болады.

Сын есімнің лексика-грамматикалық сипаты

  • Сын есім заттардың, құбылыстардың қасиеттерін сипаттайды.
  • Сіздер зат есімдердің мағынасын түрлеріне бөлуге (негізгі, туынды, біріккен, қос) болады
  • Сын есім мағынасы: түс, келбет, мінез, көлем, кеңістік, және уақыт.
  • Шырай (жіктелуі): жай, салыстырмалы, күшейтілген
  • Заттардың сапалық белгілерін білдіретін сын есімдерді жіктеу үшін пайдаланылатын жүйелерге қарап зерттеушілер сын есімдерді лексика және семантикалық топтарға, ситагмалық топтарға, синонимика және антонимикалық топтар

Studying That Suits You

Use AI to generate personalized quizzes and flashcards to suit your learning preferences.

Quiz Team

Related Documents

44-66.docx PDF - Tatar Language Past Paper

More Like This

Use Quizgecko on...
Open
Browser
Browser