संस्कृत व्याकरणस्य परिचयः

• संस्कृतम् एका प्राचीना इण्डो-यूरोपियभाषा अस्ति।
• हिन्दुधर्मस्य प्रमुख liturgical भाषा, हिन्दुधर्मे एका दार्शनिकभाषा, बौद्धधर्मे, जैनधर्मे च, प्राचीन मध्ययुगीन दक्षिण एशिया मध्ये एका विद्वत् भाषा अस्ति।

व्याकरणम्

• संस्कृत व्याकरणम् अतीव संरचितं जटिलं च वर्तते।
• इदं यावत् विकसितं सर्वाधिकव्यवस्थित व्याकरणेषु अन्यतमं मन्यते।
• पाणिनिः अष्टाध्यायी संस्कृत व्याकरणस्य आधारभूतः ग्रन्थः अस्ति; तत् प्रायः चतुर्थशताब्दी ईसा पूर्वं (BCE) कालस्य अस्ति।
• अष्टाध्याय्यां प्रायः ४,००० सूत्राणि (नियमाः) सन्ति, ये संस्कृतस्य आकारविज्ञानं (morphology) वाक्यविन्यासञ्च (syntax) वर्णयन्ति।
• संस्कृत व्याकरणे आकारविज्ञानस्य (morphology) एका परिष्कृता प्रणाली सम्बद्धा अस्ति, यत् शब्दनिर्माणं संरचनाञ्च निर्वहति।
• सन्धिः नाम morphemes अथवा शब्दानां सीमायाम् ध्वनीनाम् euphonic संयोजनम्।
• समासः नाम compounding प्रक्रिया, यत्र जटिलविचारं व्यक्तेः कर्तुं द्वौ वा अधिकौ शब्दौ मिलित्वा एकं शब्दं निर्मान्ति।
• संस्कृतभाषायां त्रीणि लिङ्गानि सन्ति: पुल्लिङ्गः, स्त्रीलिङ्गः, नपुंसकलिङ्गः च।
• संस्कृतभाषायां त्रीणि वचनानि सन्ति: एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम् च।
• संस्कृतभाषायां सप्त विभक्तयः सन्ति (Nominative, Accusative, Instrumental, Dative, Ablative, Genitive, Locative), प्रत्येकं क्रियापदस्य वाक्यस्य अन्यशब्दानां च सम्बन्धं दर्शयति।
• संस्कृत क्रियापदानि कालः, भावः, वाच्यः, वचनम्, पुरुषः च इति विषये inflection भवन्ति।
• संस्कृतभाषायां क्रियापदानां दश वर्गाः सन्ति, तेषु द्वौ मुख्यौ समूहौ विभक्तौ स्तः: thematic तथा athematic; thematic क्रियापदेषु अन्त्यत् पूर्वं स्वरः प्रविष्टः भवति, यदा तु athematic क्रियापदेषु न भवति।
• संस्कृतभाषायां अनेके कालाः भावश्च सन्ति, ये समयस्य विभिन्नान् पक्षान् वक्तायाः कार्यस्य प्रति मनोवृत्तिं च व्यक्तयन्ति।
• संस्कृतभाषायां सक्रिय-निष्क्रिय-मध्यवाच्यादयः विभिन्नाः वाच्यः उपयुज्यन्ते।
• संस्कृत वाक्यविन्यासः शब्दक्रमे लचीलापनं अनुमन्यते, परन्तु नाम्नां सर्वनाम्नां च उपरि विभक्ति-प्रत्ययाः सामान्यतः वाक्ये तेषां कार्यं सूचयन्ति।
• क्रियापदं सामान्यतः वचनपुरुषयोः कर्तृपदस्य सह सहमतं भवति।

साहित्यम्

• संस्कृत साहित्ये धार्मिक-दार्शनिक-वैज्ञानिक-कलात्मक-कृतयः सहितं विस्तृतं विविधं च ग्रन्थजातं विद्यते।
• वेदाः संस्कृत साहित्यस्य प्राचीनतमा स्तरः सन्ति।
• तेषु चत्वारः प्राथमिक ग्रन्थाः सन्ति: ऋग्वेदः, सामवेदः, यजुर्वेदः, अथर्ववेदः च।
• प्रत्येकं वेदः पुनः संहिता (भजनानि), ब्राह्मण (अनुष्ठानानां स्पष्टीकरण), आरण्यक (धर्मशास्त्रीय विचार), उपनिषद् (दार्शनिक शिक्षा) इति भागेषु विभक्तः अस्ति।
• उपनिषदः दार्शनिक ग्रन्थानां सङ्ग्रहः अस्ति, ये वास्तविकतायाः स्वरूपं, आत्मा, तयोः सम्बन्धं च अन्वेषयन्ति; ते वेदान्त दर्शनस्य आधारं निर्मान्ति।
• ब्राह्मणग्रन्थाः गद्यग्रन्थाः सन्ति, ये वैदिक अनुष्ठानानां, तेषां प्रतीकवादं, तेषां महत्त्वं च विस्तृत रूपेण स्पष्टं कुर्वन्ति।
• सूत्राणि संक्षिप्त ग्रन्थाः सन्ति, ये धर्मः, व्याकरणं, दर्शनं च सहितं विषयां विविधानां विषये सङ्कुचित रूपेण जटिल सूचनां प्रस्तुतन्ति।
• महाकाव्येषु रामायणं महाभारतं च अन्तर्भवति।
• रामायणं राजकुमारस्य रामस्य कथां, तस्य वनवासं, राक्षसराज रावणस्य विरुद्धं युद्धं, तस्य राज्यस्य अन्तिमं प्रत्यागमनं च वर्णयति।
• महाभारतं पाण्डवानां कौरवाणां च मध्ये वंशसंघर्षस्य कथां कथयति।
• पुराणेषु पुराणकथाः, ब्रह्माण्डविज्ञानं, वंशावली, धर्मः च सहितं विषयाणां विस्तृत श्रृंखला आच्छादिता विश्वकोशीयग्रन्थाः सन्ति।
• शास्त्रीयसंस्कृतसाहित्ये शास्त्रीयसंस्कृते रचितानि नाटका:, कविता:, गद्यानि च सन्ति, यत् वैदिकसंस्कृतात् अधिकं परिष्कृतं मानकीकृतं च अस्ति।
• प्रमुख नाटककारेषु कालिदासः, शूद्रकः च अन्तर्भवतः।
• कालिदासः "अभिज्ञानशाकुन्तलम्", "विक्रमोर्वशीयम्", "मालविकाग्निमित्रम्" इत्यादीनां नाटकेः प्रसिद्धः।
• शूद्रकः "मृच्छकटिक" कृते ज्ञायते।
• प्रमुख कविषु कालिदासः, भारविः, माघः च अन्तर्भवन्ति।
• कालिदासेन "मेघदूतं" "कुमारसम्भवं" च इत्यादीनि पद्यानि रचितानि।
• भारविः "किरातार्जुनीयं" लिखितवान्।
• माघेन "शिशुपालवध" लिखितम्।
• गद्यकारेषु "पञ्चतन्त्र" "हितोपदेश" कथाः अन्तर्भवन्ति।
• शस्त्रेषु व्याकरणं, विधिः, चिकित्सा, खगोलशास्त्रं, काव्यशास्त्रं च सहितं तकनीकी-वैज्ञानिक विषयाणां विस्तृत श्रृंखला आच्छादिता अस्ति।
• प्रमुखग्रन्थेषु पाणिनिः "अष्टाध्यायी" (व्याकरणं), "मनुस्मृतिः" (विधिः), "चरक संहिता" "सुश्रुत संहिता" (चिकित्सा), "आर्यभटीय" (गणितं खगोलशास्त्रं च), "नाट्यशास्त्रं" (नाट्यकला सौंदर्यशास्त्रं च) च अन्तर्भवन्ति।
• वेदान्त, सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा इत्यादीनां दार्शनिक सम्प्रदायाः संस्कृतभाषायां व्यापकं साहित्यं उत्पादितवन्तः, यत् स्वसिद्धान्तान्, युक्तीन्, प्रथाश्च विस्तृतं कुर्वन्ति।

बी.एड. अध्ययने संस्कृतम् (Sanskrit in B.Ed. Studies)

• स्नातक शिक्षा (B.Ed.) कार्यक्रमे संस्कृतं अनेकप्रकारेण समाविष्टं कर्तुं शक्यते, कार्यक्रमस्य संरचना केन्द्रबिन्दुं च आधारीकृत्य।
• बी.एड. कार्यक्रमः संस्कृतं एकविषयरूपेण प्रदातुं शक्नोति, यस्मिन् शिक्षक प्रशिक्षिकाः विशेषज्ञतां प्राप्तुं शक्नुवन्ति।
• अस्मिन् संस्कृत भाषा, साहित्यं, शिक्षाशास्त्रं च गहनरूपेण अध्ययनं भवति, प्रशिक्षिकाः माध्यमिक अथवा उच्च माध्यमिक स्तरयोः संस्कृतं पाठयितुं सज्जाः भवन्ति।
• प्रशिक्षिकाः संस्कृतं प्रभावकारि रूपेण पाठयितुं सिद्धान्तान् विधिश्च जानन्ति।
• ते भाषा शिक्षणस्य विभिन्नान् उपागमान्, मूल्याङ्कन विधिश्च, आकर्षक पाठयोजना कथं निर्मातव्य इति विषये अध्ययनं करिष्यन्ति।
• बी.एड. प्रशिक्षणस्य भागः शिक्षणस्य मनोवैज्ञानिक-सामाजिक पक्षान् अवगच्छति।
• अस्मिन् बालविकासस्य सिद्धान्ताः, शिक्षणप्रक्रियाः, कक्षायां विविधानां शिक्षण आवश्यकतानां च पूर्तिः कथं करणीयः इति विषये प्रशिक्षणं दीयते, विशेषतः संस्कृतं पाठयितुं।
• बी.एड. कार्यक्रमेषु सामान्यतः व्यावहारिक प्रशिक्षण घटकाः यथा इंटर्नशिप अथवा शिक्षण अभ्यासः इत्यादयः अन्तर्भवन्ति, यत्र प्रशिक्षिकाः वास्तविक कक्षासु प्रत्यक्षं अनुभवं प्राप्तुवन्ति।
• संस्कृत शिक्षाशास्त्रे आधुनिक शैक्षणिक सन्दर्भेषु पारम्परिक शिक्षण विधयः अनुकूलनं भवितुम् अर्हति।
• अस्मिन् प्रौद्योगिकी, मल्टीमीडिया संसाधनानि, इंटरैक्टिव तकनीक च उपयुज्य छात्रेषु संस्कृतस्य अधिगमं अधिकं सुगमं आकर्षकं च कर्तुं शक्यते।
• भाषायाः महत्त्वस्य व्यापकं बोधं प्रदातुं संस्कृत साहित्यं, दर्शनं, संस्कृति च प्रायः पाठ्यक्रमे एकीकृतं भवति।
• प्रशिक्षिकाः स्वशिक्षणं समृद्धं कर्तुं स्वच्छात्रान् सन्दर्भं प्रदातुं शास्त्रीयग्रन्थान्, महाकाव्यानि, दार्शनिक कार्यान च अन्वेषयितुं प्रोत्साहिताः सन्ति।
• बी.एड. कार्यक्रमेषु प्रायः भाषा नीतिः समकालीन समाजे संस्कृतस्य भूमिका च सम्बद्धाः मुद्दाम् सम्बोधिताः भवन्ति।
• अस्मिन् संस्कृतस्य संरक्षणं प्रोत्साहनं च विषये चर्चा अन्तर्भवितुम् अर्हति।
• बहुभाषी बहुसांस्कृतिक सन्दर्भे संस्कृत शिक्षायाः कृते चुनौतयः अवसराः च विषये अपि चर्चा भवति।
• बी.एड. कार्यक्रमेषु सामान्यतः अनुसंधान घटकाः अन्तर्भवन्ति, यत्र प्रशिक्षिकाः संस्कृत शिक्षा सम्बद्धानां लघु अध्ययनं परियोजनाः कुर्वन्ति।
• प्रशिक्षिकाः शिक्षणस्य विभिन्नानां विधनां प्रभावशीलता, संस्कृतस्य प्रति छात्रवृत्तिः, भाषा अधिगमने प्रौद्योगिकी प्रभावः इत्यादीन् विषयान् अन्वेषयन्ति।
• बी.एड. मध्ये संस्कृत प्रशिक्षणे सांस्कृतिकरूपेण प्रासंगिकं सन्दर्भ-विशिष्टं शिक्षण सामग्री निर्माणं कर्तुं शक्यते।
• प्रशिक्षिकाः स्वच्छात्रणां आवश्यकतानुसारं रुचि अनुसारं च पाठ्यपुस्तकानि, कार्यपुस्तकानि, दृश्य-श्रव्य सहायकानि, ऑनलाइन संसाधनानि च विकसितुं शक्नुवन्ति।