सार्वजनिक अर्थशास्त्र

सरकारची जमा आणि खर्चाचा अभ्यास करणारे अर्थशास्त्र शाखेला सार्वजनिक अर्थशास्त्र असे म्हणतात.

राष्ट्रीय उत्पन्न, उत्पादन आणि रोजगारावर आवश्यक परिणाम घडवून आणण्यासाठी आणि अनावश्यक परिणाम दूर करण्यासाठी शासकीय जमा आणि खर्चा संबंधित शासकीय धोरणाला ‘राजकोषीय धोरण’ असे म्हणतात.
राजकोषीय धोरणाची साधने: कर व करेतर स्त्रोत, सार्वजनिक खर्च, वित्तीय प्रशासन, सार्वजनिक कर्ज.
राजकोषीय धोरणाची उद्दिष्टे: स्त्रोतांमध्ये उपलब्धीकरण, स्त्रोतांची वाटणी, आर्थिक वाढीस चालना देणे, उत्पन्न आणि संपत्तीमधील तफावत दूर करणे, रोजगार वाढविणे आणि समता प्राप्त करणे, किमतींचे नियंत्रण करणे, सामाजिक आणि आर्थिक विकास साधणे.

समाजात वस्तूंचे योग्य वितरण, उत्पन्नाचे न्याय्य वितरण आणि अस्थिरता असताना स्थैर्य प्रदान करण्यासाठी बाजार अर्थव्यवस्थेत सार्वजनिक वस्तूंची भूमिका महत्त्वपूर्ण आहे.
प्रो. आर. ए. मॅसग्रेव्ह यांनी सार्वजनिक वस्तूंचे वर्गीकरण 'सार्वजनिक वस्तू' (शाळा, दवाखाना) आणि 'गुणात्मक वस्तू' (पर्ददवे, रस्ते) असे केले आहे.

भारतचा पहिला अर्थसंकल्प: 7 एप्रिल 1860, जेम्स विल्सन.
स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प: 26 नोव्हेंबर 1947, शण्मुखम शेट्टी.
भारतीय गणराज्याचा पहिला अर्थसंकल्प: 26 फेब्रुवारी 1950, जॉन मॅथ्यु.
निवडणुकीनंतरचा स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प: 23 मे 1952, सी. डी. देशमुख.
राजकोषात पुढील वर्षी जमा होऊ शकणारी रक्कम आणि खर्च होऊ शकणारी रक्कम यांचे अंदाजपत्रक म्हणजे अर्थसंकल्प होय.
अर्थसंकल्प संसदेत 1 फेब्रुवारी 2017 पासून सकाळी ११ वाजता मांडला जातो (पूर्वी फेब्रुवारी दुपारच्या शेवटच्या दिवशी).

चालू वर्षातील आकडेवारीचा लेखाजोखा असतो जो अर्थसंकल्प मांडण्याच्यापूर्वी संध्येला (31 जानेवारी) संसदेत मांडला जातो.

पारंपारिक अर्थसंकल्प: "किती खर्च करायचा" या प्रश्नाचे उत्तर देते.
शून्याधारीत अर्थसंकल्प: "का खर्च करायचा" या प्रश्नाचे उत्तर देते. जनक - पीटर ए. पीहर. 2005-06 मध्ये भारतात सर्वप्रथम प्रयत्न पी. धर्मानंद बरम यांच्याद्वारे झाला. महाराष्ट्र (1987-88) हे शून्याधारीत अर्थसंकल्पाचा वापर करणारे पहिले राज्य होते.
फलनिष्पत्ती अर्थसंकल्प: "खर्च करून काय साध्य करायचे" या प्रश्नाचे उत्तर देते. लक्ष्यनिष्ठ करून खर्चची आकडेवारी ठरवली जाते.

समतोल अर्थसंकल्प: पुढील आर्थिक वर्षासाठी अंदाजित उत्पन्न व अंदाजित खर्च दोन्ही सारखेच मांडलेले असतात.
शशल्क / अधधक्याचा अर्थसंकल्प: पुढील आर्थिक वर्षासाठी अंदाजित उत्पन्न अंदाजित खर्चापेक्षा जास्त मांडलेले असते.
तुटकीचा अर्थसंकल्प: पुढील आर्थिक वर्षासाठी अंदाजित उत्पन्नापेक्षा अंदाजित खर्च जास्त मांडलेला असतो.

संचित निधी (Consolidated Fund):
- कलम 266 (1)
- संसदेच्या मान्यतेशिवाय वित्तून पैसे काढता येत नाही
- संधृत वित्तून खर्च करण्याची परवानगी वित्तीय वित्तीय वित्तीय वित्तीय वित्तीय वित्तीय bill (114) मांडून केली जाते.
- संचित निधीची उभारणी: कर महसूल, करेतर महसूल...
सार्वजनिक लोकलेखे (Public Account):
- कलम 266(2)
- सार्वजनिक लोकलेख्यातील पैशांच्या व्यवस्थापनासाठी संसदेच्या मान्यतेची आवश्यकता नसते.
- सार्वजनिक लोकलेख्यात खालील जमांचा समावेश होतो:
  - राष्ट्रीय अल्पबर्त वित्ती...