Qul Əli - Qisseyi-Yusif

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poeması Azərbaycan ədəbiyyatının ilk yazılı nümunələrindən birdir və Qurani-Kərimin “Yusif” surəsində yer alan hadisələri bədii üslubda təsvir edir.

Yusif peyğəmbərin həyatı, qarşılaşdığı çətinliklər, mənəvi dəyərləri və sədaqəti poemda bədii şəkildə təqdim olunur.

Poemada yalnız dini motivlər yox, həm də dövrün bədii dili və cəmiyyətin mənəvi dəyərləri əks olunur.

Yusif, səbir, əxlaq, doğruluq və Allahın təyin etdiyi taleyə inam kimi keyfiyyətlərin timsalı olaraq təqdim olunur.

Yusif obrazının bədii təsviri poemda necə və hansı üsullarla reallaşır?

Poemada Yusif obrazının xeyir və şərlərə qarşı münasibəti, mübarizəsi və taleyə qarşı təslim olmaması təsvir olunur.

Qul Əli "Qisseyi-Yusif" əsərini hicri-qəməri təqvimi ilə 609-cu ilin (miladi 1212-ci il) rəcəb ayının otuzunda yazdıb bitirmişdir.

Əlyazmaların əksəriyyətində əsərin yazılma tarixi hicri 630-cu il olaraq qeyd edilmişdir.

Qul Əlinin əsər dilini ayrı-ayrı alimlər dəqiq təyin edə bilməmişlər.

Qisseyi-Yusif "əsəri xüsusilə Tatarıstanda geniş şəkildə təbliğ edilmiş, ədəbiyyat tarixlərinə daxil edilmiş, dəfələrlə nəşr olunmuş və əsərlə bağlı müxtəlif tədbirlər təşkil olunmuşdur.

M.Houtsma əsərin dilini qədim Anadolu türkcəsinə, K.Brokkelman isə Osmanlı türkcəsinə aid etmişdir.

"Qisseyi-Yusif"in dili ilə bağlı yazdığı fikirlər də əsərin tatar ədəbiyyatına məxsusluğu məsələsini şübhə altına alır.

Hər hansı bir ədəbi abidənin əlyazmalarının müəyyən bir bölgədə geniş yayılması, onun həmin ərazidə yaradıldığı mənasına gəlmir.

Maraqlıdır ki, türk xalqları ədəbiyyatında "Yusif və Züleyxa" mövzusunda 68 əsər mövcud olduğu halda, Tatarıstanda bu mövzuda yazılmış heç bir əsərə rast gəlinmir.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında Yusifin qardaşlarına özünü tanıtdırması, köynəyini atasına göndərməsi və Yəqubun Yusifin qoxusunu hiss etməsi Qurani-Kərimin "Yusif" surəsindəki hadisələrlə paralel gedir.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında insanlar ayrı-ayrı qapılardan girməlidir ki, onlara göz dəyməsin.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında Yusifin qardaşları "həm bir qapıdan siz girməniz, ikin-ikin hər qapudan girin imdi" deyə təlimat alırlar.

Qul Əli "Qisseyi-Yusif" poemasında Qurani-Kərimin "Yusif" surəsindəki süjet xəttini izləyir, ancaq bəzi yerlərdə "Quran" təfsirlərindən də istifadə edir.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında yer alan Bəşirin hekayəsi "Quran"da yoxdur, lakin XIV əsr şairi Suli Fəqihin "Yusif və Züleyxa" əsərindən məlum olur ki, bu hekayə Abdullah ibn Abbasın "Qurani-Kəgrim" təfsirindən götürülmüşdür.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında yer alan Bəşirin hekayəsi Abdullah ibn Abbasın "Qurani-Kəgrim" təfsirindən götürülüb.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında ən çox ehtimal olunan qaynaqlar arasında Abdullah ibn Abbasın təfsirinə əlavə olaraq Ət-Təbərinin "Came əl-Bəyan ən Təvil əl-Quran" əsəri yer alır.

Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” əsərinə folklor mənbələrindən keçən, lakin farsdilli “Yusif və Züleyxa” əsərlərində olmayan yeni motivlər əlavə edir.

Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” əsərinə xüsusi bir bədii detal kimi əlavə edilmişdir. Bu yeni bir əlavədir və sonrakı türkdilli “Yusif və Zuleyxa” əsərlərində də öz əksini tapmışdır.

Yusifin qardaşları və Züleyxanın Yusifə qarşı hiylələri, Yusifin mənəvi və zahiri gözəlliyinə xələl gətirmir. Həqiqət və ədalət öz yerini tapır; pislik edənlər sonda peşman olur.

Yusifin Ölümündən sonra belə, onun tabutu harada yerləşdirilirsə, həmin yer bolluq və rifahla mükafatlandırılır. Bu, əsərdə mənəvi dəyərlərin əbədiliyini simvolizə edir.

Yusif obrazı “Qisseyi-Yusif” poemasında öz yüksək keyfiyyətləri ilə keşməkeşli həyatdan qalib çıxaraq xalqını aclıqdan qurtaran xilaskara, hətta hökmdara çevrilir.

“Qisseyi-Yusif” əsəri əxlaqi mübarizənin xeyirin şər üzərində qələbəsi ilə nəticələnən bir dastan kimi təqdim edilir.

Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” əsəri gözəllik və məhəbbət dastanı kimi dəyərləndirilir. Poemada yüksək mənəvi keyfiyyətlər (gözəllik, ülvilik, məhəbbət, vəfa, sədaqət, təmizlik və ismət) mənfi sifətlərlə (paxıllıq, həsəd, yalan, hiylə, xəyanət və haqsızlıq) üz-üzə qoyulur.

«Qisseyi-Yusif» poemasında bir sözün və ya ifadənin təkrarı əsasən ritmin yaranmasına xidmət edir.

«Qisseyi-Yusif» poemasında hərflərin təkrari (alliterasiya) ritmi və musiqililiyi artırmaq üçün istifadə olunur.

«Qisseyi-Yusif» poemasında eyni cümlələrin və ya ifadələrin təkrarı birbaşa oxucuda təsir yaradır. Bu, əsərin dilinin musiqililiyini artırır.

«Qisseyi-Yusif» poemasında Yusifin göz yaşları gövhərə, Züleyxanın üzü aya və s. bənzədilir. Bu, poemanın dilini rəngarəng və canlı edir.

«Qisseyi-Yusif» poemasında xalqın dilindən götürülmüş kəlamların, məsəllərin, atalar sözlərinin istifadəsi əsəri daha real və canlı edir.

Züleyxa Yusifin fiziki varlığına qovuşmaq istəyir, bunun üçün səbr və əzm göstərir. O, var-dövlətini itirir, gözləri kor olur, ancaq Yusifi gözləməkdən vaz keçmir. Sonda Allah tərəfindən mükafatlandırılır - gəncliyini, gözəlliyini geri qazanır, Yusiflə evlənir və on iki oğul anası olur.

Yusifi atası Yəqub, həm peyğəmbər, həm də sevən bir ata kimi təqdim olunur. Yusifə qarşı hiss etdiyi məhəbbət digər övladlarına qarşı olan məhəbbətdən daha güclüdür. Yəqub, Yusifi qorumağa çalışsa da, onu itirir və illər boyu onun həsrəti ilə ağlayaraq kor olur.

Yusifin qardaşları əvvəlcə paxıllıq, yalan, xəyanət və hiylə ilə səciyyələnirlər. Onlar Yusifi qısqanır və onu quyuya atırlar. Lakin sonradan Yusifi tanıdıqda keçmiş günahlarından peşman olurlar.

Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasında danışıq üslubu və folklor təhkiyəsi önəmli rol oynayır. Sadə, xalq dilindən gələn söz birləşmələri, açıq-aşkar təhkiyə və təbii təsvir üslubu əsərin dilinin əsas xüsusiyyətlərindən biridir.

"Qisseyi-Yusif" poemasında bənd və misra quruluşları, ahəng, ritm özünəməxsus şəkildə təqdim edilir. Poemada təkrarlanan ifadələr sistemi ön plana çıxır. Məsələn, "imdi" sözü hər bəndin sonunda təkrarlanır.

Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” poemasında digər obrazlar da hadisələrin inkişafında müxtəlif rollar oynayırlar. Məsələn, karvan başçısı Malik ibn Doğər, Yusifin bacısı Dina, Misir Əzizi Rəyyan və dayə kimi obrazlar əsərin süjet xəttinin irəliləməsinə təsir göstərirlər.

Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” poemasında Yusif obrazının bədii təqdimatı peyğəmbərlik, sədaqət, mənəvi dəyərlər, Allahın iradəsinə inam və səbir kimi xüsusiyyətlər üzərində qurulur.

Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” poemasında Yusif obrazının təsviri qədim türk-oğuz poeziyasına xas elementləri özündə yaşadır. Bu, əsərin dilinin xüsusiyyətlərini və bədii texnikasını zənginləşdirir.