Қазақстанның Топырақ Зоналары

Қазақстанда климат, өсімдік, жануарлар, жер бедері және Жердің айналуы сияқты факторлар топырақ түзілуіне әсер етеді.
Жазықтарда негізінен орманды дала, дала, қуаң дала және шөл зоналары дамыған.
Орманды дала зонасы сілтісізденген қара топырақпен сипатталады.
Дала зонасы кәдімгі қара топырақпен және оңтүстік қара топырақпен ерекшеленеді.
Қуаң дала зонасында күңгірт қара-қоңыр, қара-қоңыр және ашық қара-қоңыр топырақтар кездеседі.
Шөл зонасында қоңыр және сұр-қоңыр топырақтар басым.

Қара Топырақты Зоналар

Сілтісізденген қара топырақ тобы Қазақстанның солтүстік орманды дала аймақтарында орналасқан (0,4 млн га).
Кәдімгі қара топырақ тобы орташа құрғақ далалы аймақтарды қамтиды (12 млн га).
Оңтүстік қара топырақ тобы құрғақ далалы аймақтарда орналасқан (13,4 млн га).

Қоңыр Топырақты Зоналар

Қоңыр топырақ тобы орташа құрғақ далаларда кездеседі (27,7 млн га).
Кәдімгі қоңыр топырақ құрғақ далаларда басым (24,3 млн га).
Ашық қоңыр топырақ шөлді далада таралған (38,4 млн га).

Сұр және Сұр-Қоңыр Топырақты Зоналар

Қоңыр топырақ шөлдің солтүстік аймақтарында кездеседі (57,4 млн га).
Сұр-қоңыр топырақ шөл зонасының орта және оңтүстік бөліктерінде орналасқан (61,8 млн га).

Таулы Аудандардағы Топырақтар

Тауларда биіктік белдеулік байқалады.
Қазақстанның таулы аймақтарында Батыс Тянь-Шань, Солтүстік Тянь-Шань, Сауыр-Тарбағатай және Батыс Алтай сияқты тау жүйелерінде топырақ түзілуі ерекшеленеді.
Тау маңы мен етектерінде таулы қара-қоңыр және таулы қара топырақтар кездеседі.
Таудың биік бөлігінде шалғынды қара топырақ басым.
Орташа биік тауларда таудың сұр топырағы, таулы шалғынды субьалпілік және альпілік топырақ белдеулері жатыр.
Батыс Алтайдың орташа биік тауларындағы қайыңды-көктеректі ормандарында күл іспеттес топырақ қалыптасқан.
Батыс Алтайдағы қара түсті орманды топырақтарда балқарағай мен самырсын өседі.
Батыс Алтайдың жоғарғы белдеуінде биік таулы тундралық топырақ жайғасқан.

Топырақтағы Қарашірінді

Топырақ түріне байланысты қарашіріндінің мөлшері мен қабатының қалыңдығы өзгереді:
Қара топырақ: 4-13% қарашірінді, 40-80 см қалыңдық
Күңгірт қара-қоңыр: 3-4% қарашірінді, 40-50 см қалыңдық
Қара-қоңыр: 2-3% қарашірінді, 30-40 см қалыңдық
Ашық қара-қоңыр: 1-2% қарашірінді, 25-35 см қалыңдық
Қоңыр: 0,7-1,2% қарашірінді, 25-30 см қалыңдық

Экологиялық Проблема: Топырақ Құнарсыздануы

Топырақ құнарсыздануының басты себебі эрозия.
Жерді жырту, суару, тыңайтқыштарды тым көп қолдану, мал жаю және ағаш кесу эрозияға әкеледі.
Жел мен су ағыны топырақ жамылғысына зиян тигізеді.
Тау бөктерлеріндегі сирек өсімдіктердің су эрозиясына әсері күшті.
Жел эрозиясы Оңтүстік аймақта басым кездеседі.
Құмды борандар Оңтүстік аймақтарда жиі болады.
Қала және оның маңындағы аймақтардағы топырақ қорғасын, мырыш, мыс, ванадий және мышьяк сияқты ауыр металдармен ластанған.

Топырақты Қорғау

Мелиорация топырақтың құнарлылығын арттыруға көмектеседі.
Эрозияға қарсы шаралар:
- Топырақты аудармай өңдеу
- Орман алқаптарын отырғызу
- Жерді көлденең жырту
- Жыралардың биік жерлерін нығайту
- Жыра маңына ағаш отырғызу
- Өзен жағалауларын бекемдеу
- Мал жаюды реттеу
- Құмдарды бекіту
- Қар тоқтату
- Тау бөктерлерін сатылау

Қазақстанның Топырақ Зоналары

Қазақстанның жазық далаларында орманды дала, дала, қуаң дала және шөл зоналары жатыр.
Орманды дала зонасында сілтісіз қара топырақ кездеседі.
Дала зонасында кәдімгі қара топырақ және оңтүстік қара топырақ басым.
Қуаң дала зонасында күңгірт қара-қоңыр, қара-қоңыр және ашық қара-қоңыр топырақтар бар.
Шөл зоналарында қоңыр және сұр-қоңыр топырақтар тараған.

Топырақ Түрлері

Сілтісізденген қара топырақ тобы Қазақстанның солтүстік орманды даласында (0,4 миллион гектар) кездеседі.
Кәдімгі қара топырақ тобы орташа құрғақ далалы аймақтарда (12 миллион гектар) басым.
Оңтүстік қара топырақ тобы құрғақ далалы аймақтарда (13,4 миллион гектар) таралған.
Қоңыр топырақ тобы орташа құрғақ далаларда (27,7 миллион гектар) кездеседі.
Кәдімгі қоңыр топырақ құрғақ далаларда (24,3 миллион гектар) таралған.
Ашық қоңыр топырақ шөлді далаларда (38,4 миллион гектар) кездеседі.
Сұр топырақ шөлдің солтүстік аймақтарында (57,4 миллион гектар) кездеседі.
Сұр-қоңыр топырақ шөл зонасының орта және оңтүстік бөліктерінде (61,8 миллион гектар) таралған.

Таулы Топырақтар

Қазақстанның таулы аумақтарында биіктік белдеулік байқалады.
Тау маңы және тау етектерінде таулы қара-қоңыр және таулы қара топырақтар кездеседі.
Таулардың биік бөлігінде шалғынды қара топырақ кездеседі.
Орташа биік тауларда таудың сұр топырағы, таулы шалғынды субьалпілік және альпілік топырақ белдеулері кездеседі.
Батыс Алтай тауының орташа биік тауларында қайыңды-көктеректі ормандарының топырақ типі күл іспеттес топырақ.
Батыс Алтайдың қара түсті орманды топырақтарында балқарағай және самырсын ағаштары өседі.
Батыс Алтай тауының жоғарғы белдеуінде биік таулы тундралық топырақ қалыптасқан.

Топырақтың Құнарлылығы

Қара топырақтың құрамында 4-13% қарашірінді және 40-80 см қарашірінді қабаты бар.
Күңгірт қара-қоңыр топырақтың құрамында 3-4% қарашірінді және 40-50 см қарашірінді қабаты бар.
Қара-қоңыр топырақтың құрамында 2-3% қарашірінді және 30-40 см қарашірінді қабаты бар.
Ашық қара-қоңыр топырақтың құрамында 1-2% қарашірінді және 25-35 см қарашірінді қабаты бар.
Қоңыр топырақтың құрамында 0,7-1,2% қарашірінді және 25-30 см қарашірінді қабаты бар.

Топырақ Экологиясы

Топырақтың құнарсыздануы эрозиямен байланысты.
Эрозия жерді жырту, суару, тыңайтқыштарды аса көп мөлшерде қолдану, мал жайылымдары және ағаштарды кесу сияқты факторлардан туындайды.
Жел және су ағыны топырақ жамылғысына зиянды әсер етеді.
Су эрозиясы өсімдігі сирек тау бөктерлерінде байқалады.
Жел эрозиясы Оңтүстік аймақтарда басым.
Құмды борандар Оңтүстік аймақтарда байқалады.
Қалалар мен оның маңындағы аудандардың топырағы қорғасын, мырыш, мыс, ванадий және мышьякпен ластанған.
Топырақтың құнарлылығын арттыру үшін мелиорация қолданылады.
Эрозиямен күресу үшін топырақты аудармай өңдеу, орман алқаптарын отырғызу, жерді көлденең жырту, жыралардың биік жерлерін нығайту, жыра маңына ағаш отырғызу, өзен жағалауларын бекемдеу, мал жаюды реттеу, құмдарды бекіту, қар тоқтату және тау бөктерлерін сатылау сияқты шаралар жүргізіледі.

Топырақ туралы негізгі фактілер

Жер қыртысының құнарлы жоғарғы бөлігі
Топырақ – тау жыныстарының, жер бедерінің, климаттың, микроағзалардың, саңырауқұлақтардың, өсімдіктердің және жануарлардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады.
Топырақ – органикалық дүниесі, газы, суы және температуралық режимі бар табиғи кешен.
Топырақ түзуші факторларды В.В. Докучаев анықтады.
В.В. Докучаев атаған топырақ түзуші факторлар: тау жыныстары, жер бедері, климат, микроағзалар, саңырауқұлақтар, өсімдіктер және жануарлар.
100 жылда топырақ қабатының қалыңдығы 0,5-2 см қалыптасады.
В.В. Докучаев топырақтану ғылымының негізін қалады.
Топырақтың пайда болу теориясын В.В. Докучаев ұсынды.
Топырақ – құрамы өте күрделі, ерекше табиғи түзіліс.
Топырақтың негізгі құрамдас бөліктері: қатты, сулы және газтәрізді.
Топырақтың қатты бөлігі – тау жыныстарының және олардың бөлшектері.
Топырақтың газтәрізді бөлігі – топырақтағы ауа.
Топырақтағы ауа атмосфералық ауадан айырмашылығы – үнемі газ алмасу үдерісі жүреді.
Топырақтың сулы бөлігі – топырақ ылғалы.
Топырақта ылғал болған кезде ғана химиялық және биологиялық үдерістер жүреді.
Топырақтың маңызды қасиеті – әртүрлі минералды-қарашірінді қоспалары бар күрделі жүйенің болуы.
Ыдыраған агрегаттардың жиынтығы – топырақтың құрылымы.
Топырақ құрылымына қарай: құрылымды және құрылымсыз болып бөлінеді.
Топырақ тығыздығына қарай: өте тығыз, тығыз, борпылдақ, үгілгіш болып бөлінеді.
Топырақтың ең маңызды қасиеті – құнарлылығы.
Құнарлы топырақта басым зат – қарашірінді.
Қарашірінді – өсімдіктердің, жануарлардың және басқа ағзалардың шіріген қалдықтарынан пайда болады.
Топырақта тіршілік ететін жәндіктер: көртышқан, жауынқұрт, кене, дернәсіл, ірі жәндіктер.
Топырақта тірі организмдердің рөлі:
- Топырақтың құнарлылығын қамтамасыз ету
- Шіріндінің пайда болу үдерісіне қатысу
- Топырақтың құрылымын жақсарту
- Органикалық заттарды қайта өңдеу
Топырақ – тау жыныстарының, судың, ауаның және тірі организмдердің өзара әрекеттесу нәтижесінде қалыптасады.