Podcast Beta
Questions and Answers
Биіктік белдеуліктің өзгеруі қай аймақта көбінесе байқалады?
Континентальды биіктік белдеулері қандай сипаттамамен ерекшеленеді?
Биіктік белдеулердің саны солтүстіктен оңтүстікке ауысқанда қалай өзгереді?
Адамның табиғи кешендерге әсер етуі қалай аталады?
Signup and view all the answers
ЮНЕП ұйымының басты мақсаты неде?
Signup and view all the answers
Биіктік белдеулердің жүйелі алмасуы неден байқалады?
Signup and view all the answers
Луций Анней Сенеке қандай пікір білдірді?
Signup and view all the answers
Тау белдеулері қай аймақта неғұрлым көп таралған?
Signup and view all the answers
Табиғи-аумақтық кешендер қандай құрылымдық элементтерден тұрады?
Signup and view all the answers
Ландшафт ұғымын зерттеген ғалым кім?
Signup and view all the answers
Зоналылық ұғымы неге қатысты?
Signup and view all the answers
Географиялық қабықтың құрылымдық компоненттері қандай?
Signup and view all the answers
Климаттық зоналар неге байланысты анықталады?
Signup and view all the answers
Климат мен өсімдіктердің арасындағы тығыз байланыс бар екенін зерттеген ғалым кім?
Signup and view all the answers
Табиғи кешендердегі иерархия деңгейлері қандай?
Signup and view all the answers
Климаттың негізгі сипаттары не екендігін айтқан ғалым кім?
Signup and view all the answers
Географиялық қабықтың аса ірі зоналық бөлінуі не деп аталады?
Signup and view all the answers
Табиғи-аумақтық кешендер не болып табылады?
Signup and view all the answers
Study Notes
Топырақ түзілу факторлары
- Топырақ түзілу факторларына климат, өсімдік, жануарлар, жер бедері және Жердің өз осінен айналуы кіредi.
Қазақстандағы Топырақ Зоналары
- Қазақстанда орманды дала, дала, қуаң дала және шөл зоналары басым.
- Орманды дала зонасында сілтісізденген қара топырақ кездеседі.
- Дала зонасында кәдімгі қара топырақ және оңтүстік қара топырақ кездеседі.
- Қуаң дала зонасында күңгірт қара-қоңыр, қара-қоңыр және ашық қара-қоңыр топырақ кездеседі.
- Шөл зонасында қоңыр және сұр-қоңыр топырақ түрлері кездеседі.
Қара Топырақ Зоналары
- Сілтісізденген қара топырақ: Қазақстанның солтүстігінде орманды дала аймақтарында орналасқан (0,4 млн га).
- Кәдімгі қара топырақ: орташа құрғақ дала аймақтарында (12 млн га).
- Оңтүстік қара топырақ: құрғақ дала аймақтарында (13,4 млн га).
Қоңыр Топырақ Зоналары
- Қоңыр топырақ: орташа құрғақ далаларда (27,7 млн га).
- Кәдімгі қоңыр топырақ: құрғақ далаларда (24,3 млн га).
- Ашық қоңыр топырақ: шөлді далада (38,4 млн га).
Сұр және Сұр-Қоңыр Топырақ Зоналары
- Қоңыр топырақ: шөлдің солтүстік аймақтарында (57,4 млн га).
- Сұр-қоңыр топырақ: шөл зонасының орта және оңтүстік бөліктерінде таралған (61,8 млн га).
Таулардағы Топырақ Түзілімдері
- Таулардағы табиғат зоналары биіктік белдеулік заңына сәйкес ауысады.
- Қазақстанның таулы аумақтарында Батыс Тянь-Шань, Солтүстік Тянь-Шань, Сауыр-Тарбағатай және Батыс Алтай тауларында топырақ түзілімдері байқалады.
- Таудың етегінде және маңында таулы қара-қоңыр және таулы қара топырақтар басым.
- Таудың жоғарғы бөлігінде шалғынды қара топырақтар кездеседі.
- Орташа биік тауларда таудың сұр топырағы, таулы шалғынды субьалпілік және альпілік топырақ белдеулері байқалады.
- Батыс Алтай таулы аймағының орташа биік тауларында қайыңды-көктеректі ормандарында күл іспеттес топырақ типі қалыптасады.
- Батыс Алтайдың қара түсті орманды топырақтарында балқарағай және самырсын ағаштары өседі.
- Батыс Алтай тауының жоғарғы белдеуінде биік таулы тундралық топырақ қалыптасады.
Топырақтың Құнарсыздануы
- Топырақтың құнарсыздануы эрозиямен байланысты.
- Топырақтың эрозияға ұшырауы жерді жырту, суару, тыңайтқыштарды тым көп қолдану, мал жайылымдары және ағаштарды кесу сияқты факторлармен байланысты.
- Жел және су ағыны топырақ жамылғысына зиян келтіреді.
- Өсімдік аз тау бөктерінде су эрозиясы қатты байқалады.
- Оңтүстік аймақтарда жел эрозиясы басым.
- Құмды борандар Оңтүстік аймақтарда басым.
- Қалалар мен маңындағы аудандардың топырағы қорғасын, мырыш, мыс, ванадий, мышьяк сияқты уытты заттармен ластанған.
Топырақтың Құнарлылығын Арттыру
- Топырақтың құнарлылығын арттыру үшін мелиорация жұмыстарын жүргізу керек.
- Эрозияға қарсы шараларға топырақты аудармай өңдеу, орман алқаптарын отырғызу, жерді көлденең жырту, жыралардың биік жерлерін нығайту, жыра маңына ағаш отырғызу, өзен жағалауларын бекемдеу, мал жаюды реттеу, құмдарды бекіту, қар тоқтату және тау бөктерлерін сатылау жатады.
Табиғи- аумақтық кешендер
- Жер бетіндегі барлық табиғи компоненттер бір бірімен тығыз байланысты, бұл табиғи-аумақтық кешендер (ТАК) деп аталады.
- ТАК-тер – бұл әр түрлі табиғат компоненттерінің (тау жыныстары, су, ауа, организмдер) өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болатын біртұтас жүйе.
- В.В. Докучаев Ландшафт ұғымын бізге енгізген, ол белгілі бір аумақтағы тығыз байланысқан табиғи компоненттердің заңды үйлесімін білдіреді.
- ТАК тірі организмдерге қолайлы ортаны қалыптастырып, тіршілік ету үшін және экономикалық қызмет үшін қажет ресурстарды қамтамасыз етеді.
Географиялық заңдылықтар
- Тұтастық: ТАК компоненттерінің бір-біріне тәуелділігін көрсетеді, яғни бір компоненттің өзгеруі бүкіл кешенге әсер етеді.
- Зат айналымы: барлық заттардың ТАК ішінде қозғалысы мен айналымын көрсетеді.
- Ырғақтылық: уақыт бойынша қайталанатын біртұтас жүйенің циклдік өзгеруі. Мысалы, жүрек соғуы, тыныс алу, тәуліктік және жылдық ауысулар.
- Зоналылық: табиғи компоненттердің және ТАК-тердің Экватордан полюске қарай белгілі бір заңдылықпен өзгеруі.
ТАК иерархиясы
- ТАК-тер кешенділік деңгейіне байланысты жіктеледі:
- Жергілікті: жергілікті факторлардың әсерінен пайда болады.
- Аймақтық: тектоникалық қозғалыстар, күн радиациясы, климаттық жағдайлар сияқты факторлардың әрекетінен қалыптасады.
- Ғаламдық: геологиялық және климаттық жағдайларға тәуелді, мысалы, географиялық қабық.
Табиғат зоналары мен облыстар
- В.В. Докучаев табиғат зоналарының теориясын негіздеді. Оның пікірінше, климат табиғат зонасын анықтайтын негізгі фактор.
- А. Гумбольдт: климаттық зоналар өсімдік зоналарымен тығыз байланысты екенін анықтады.
Биіктік белдеулілік
- Тауларда әртүрлі биіктікте әртүрлі климаттық жағдайлармен сипатталатын табиғи кешендердің тізбегі қалыптасады.
- Экватор маңындағы тауларда биіктік белдеулердің саны көп, себебі полюстарға қарай жылжыған сайын биіктік белдеулердің саны азаяды.
- Таудың географиялық орналасуына және климатқа байланысты биіктік белдеулердің қасиеттері әр түрлі болуы мүмкін.
Адамның ТАК-терге әсері
- Адамның техникалық және техногенді әсері ТАК-тердің өзгеруіне әкеледі, бұл техносфера ұғымын тудырады.
- ЮНЕП (BҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау ұйымы) биосферада табиғи ресурстарды тиімді пайдалану стратегиясын қалыптастыруға бағытталған.
Studying That Suits You
Use AI to generate personalized quizzes and flashcards to suit your learning preferences.
Description
Бұл тест топырақ түзілу факторлары, Қазақстандағы топырақ зоналары, және олардың сипаттамаларына арналып жасалған. Тест сұрақтары әртүрлі топырақ түрлері мен олардың географиялық орналасу ерекшеліктерін қамтиды.
