Қазақ тұрмысы және кәсібі

Қазақ қоғамындағы тұрмыстық заттар және үй кәсібі

• Дәстүрлі қазақ қоғамында тұрмыстық заттардың, киім-кешек пен әшекей бұйымдардың көбі қолдан жасалған.
• Мал шаруашылығы көшпелі халықты қажетті жабдықтармен қамтамасыз етті.
• Мал далалықтар үшін көлік, азық, үй әбзелдері, киім және аяқкиім ретінде маңызды болған.
• Ш.Уәлихановтың айтуынша, көшпелілер үшін мал тыныштықтан да бағалы.
• Қазақтардың амандасуы "мал-жан аман ба?" деген сөзден басталады.
• Мал терісінен киім, аяқкиім және ыдыстар жасалған.
• Сүйек пен ағаштан тұрмыста қажетті заттар жасалған.
• Жүннен киіз жасалып, киім, аяқкиім, кілем және басқа да тұрмыстық заттар әзірленген.
• Жылқының жалынан арқан, малдың мүйізінен тарақ жасалған.
• Мал өнімдерін өңдеу отбасылық сипатта жүргізілген.
• Қазақтар қажеттінің барлығын өздері даярлаған, қалдықсыз өнім өндіру олардың экологиялық және эстетикалық мәдениетін көрсетеді.
• Мал өнімінің қалдықтары да өндіріске пайдаланылған.

Ағаш бұйымдар

• Ағаштан жасалған бұйымдар тұрмыста кеңінен қолданылған, себебі ол қолжетімді әрі тасымалдауға жеңіл болған.
• Қайың, қараағаш, үйеңкі сияқты қатты ағаштар пайдаланылған.
• Киіз үйдің негізін жасайтын шеберлерді үйші деп атаған.
• Шеберлер домбыра, қобыз, сыбызғы және еңбек құралдарын жасаған.
• Қайыңнан ойылған тегене, тостаған, ожау, астаулар кеңінен пайдаланылған.
• Бұл бұйымдар ою-өрнекпен безендірілген.

Ұсталық және зергерлік өнер

• Темір өңдеушілерді ұста деп атаған.
• Ұсталар шаруашылыққа қажетті бұйымдар, қару-жарақ және ат әбзелдерін жасаған.
• Ершілер ер-тұрман әбзелдерін жасаған.
• Зергерлер білезік, сырға, шолпы, жүзік және алқа сияқты әшекейлерді жасаған.
• Зергерлер нақыштау, дәнекерлеу және шеку сияқты әдістерді қолданған.
• Күміс жамандықтан сақтайтын таза металл деп есептелінген.

Тері өңдеу

• Тері тұрмыста кең таралған материал болған.
• Қазақтар малдың терісінен киім, ыдыс, белдік және аяқкиім жасаған.
• Теріні өңдеу үшін алдымен еті мен майы сыдырылып, кептірілген.
• Кейін ашыған сүт және ұнмен өңделіп, тұзды суға салынған.
• Тұзға қаныққан соң қайта кептіріліп, қалған шел қабаты тазаланған.
• Механикалық және арнайы өңдеу арқылы тері жұмсақ және су өткізбейтін күйге жеткізілген.
• Илеген теріден киім-кешек, тон және ішіктер өндірілген.
• Жылқы мен түйе терісінен саба, торсық және кісе жасалған.
• Тері өңдеумен негізінен ерлер айналысқан.

Киіз басу

• Киіз басу – қазақ халқы арасында кең таралған өнер.
• Киізден киім, байпақ және үй жабдықтары жасалған.
• Киіз басумен негізінен әйелдер айналысқан.
• Жүнді шиге жаю, ыстық су себу, домалату және басу арқылы киіз жасалған.
• Дайын киізден туырлық, үзік, түндік, текемет және сырмақ жасалған.

Кілем тоқу

• Кілем тоқылу ерекшелігіне қарай түкті және түксіз болып бөлінеді.
• Кілем қарапайым өрмек арқылы тоқылған
• Қолдан тоқылған кілем сапалы бұйым саналған.
• Шеберлер кілеммен қатар алаша, сырмақ және қоржын жасаған.
• Кілем төсеніш ретінде қолданылған
• Кілемдер болашақта ұзатылатын қыздың жасауына қосылған.
• Кілем даярлаудың күрделілігіне байланысты асар жасалған.
• Асар - кілем тоқитын үйдің иесі ауылдастар мен туысқандарын көмекке шақыруы.

Ұлттық ою-өрнек

• Көшпелілердің негізгі ою түрі қошқардың мүйізіне ұқсатылып жасалған, "қошқармүйіз" деп аталған.
• Ою-өрнек байлық, еркіндік және молшылықты білдірген.
• Ою-өрнек киімге, әшекейге, аяқкиімге, ыдыс-аяққа, кілемге және қоржындарға салынған.
• Ою-өрнектерде жан-жануарлар, космогониялық, өсімдік және геометриялық нақыштар кездеседі.
• Кең таралған ою-өрнек түрлері: қошқармүйіз, түйемойын, мүйіз және жапырақтар.
• Көк түс аспанның, қызыл – от пен күннің, ақ – тазалықтың, сары – парасаттың, жасыл – көктемнің белгісі саналған.

Қазақтардың қысқы және жазғы тұрғын үйлері

• Қазақтар жазда киіз үйде тұрған.
• Кей жағдайда киіз үй қысқы баспана болған, ол үшін үйді киізбен қымтап, іргесін қармен бастырған.
• Киіз үй адамның ойлап тапқан ең ғажайып өнер табысының бірі.
• Үйдің ағаш бөліктерін үйшілер, ал киізден жасалатын жабдықтарын киіз басатын әйелдер дайындаған.
• Үйдің ішіндегі ең құрметті орын - төр саналған.
• Қазақтар қыста тұратын баспанасын қыстау деп атаған.
• Қыстау құнарлы жерлерге салынған, жақын жерде рулық зират орналастырылған.
• Қыстауды тастан, ағаштан, шымнан және шикі кірпіштен салған.
• Үйдің ішіне қазан асылатын және пеш орнатылған.
• Қысқы баспана екі бөліктен тұрған: кіреберістегі ауыз үй және адамдар тұратын төр үй.