Panitikang Ilokano: Rehiyon 1, 2, at CAR

Narito ang mga study notes tungkol sa Panitikang Ilokano:

Panitikang Iloko

• Ang panitikan ng mga Ilokano ay laganap sa Rehiyon 1, Rehiyon 2, at CAR.

Rehiyon 1

• Binubuo ito ng Ilocos Norte, Ilocos Sur, La Union, at Pangasinan.

Rehiyon 2

• May kabuuang sukat ng lupa na 26,008 kilometro kwadrado.
• Binubuo ito ng Batanes, Cagayan, Isabela, at Nueva Viscaya.
• Maliban sa Batanes, nalilibutan ng kabundukan ang mga lalawigan nito.
• Ito ay nasa hilaga na naglalagos sa Karagatang Pasipiko at Katimugang Dagat Tsina.

Cordillera Administrative Region (CAR)

• Kilala sa pagkakaroon ng matatayog na bundok.
• Umaabot sa 18.294 libometrong parisukat ang laki.
• Narito ang Hagdang Palayan at Baguio, na sakop ng Benguet.
• Binubuo ng 6 na lalawigan: Abra, Benguet, Ifugao, Kalinga, Apayao, at Mountain Province.
• Sumasakop sa mga bulubunduking lalawigan ng Benguet, Ifugao, at Mountain Province.
• Laganap ang panitikan ng mga etnikong Ifugao, Ibaloi, Ilongot, Kankanay, Itneg, Isneg, Kalinga, at Bondoc dito.
• May 40 wikain sa rehiyong ito at mayaman sa mineral tulad ng ginto at tanso.
• May Karunungang Bayan, Awiting Bayan, Alamat, at Epiko.
• Nakatuon ang panitikan sa mga Ifugao.
• Ang Ifugao ay mula sa salitang IPUGO na ang ibig sabihin ay mula sa daigdig
• Ang ALIM ay kilala bilang banal na Epiko ng liping ito.
• Nananatiling buhay ang HUDHUD na inaawit sa panahon ng anihan, kasalan, at ng mga namayapa sa tribo.
• Tulad ng Ifugao, may Epiko ang Ibaloi at Kalinga na KABUNIYAN at BINDIAN.
• May 4 na bersyon ang Epiko ng Kalinga na nailimbag, kung saan nasasalamin ang modernisasyon.
• Kilala ang Epikong ito bilang ULLALIM.

Ang Panitikang Iloko

• Sinasabing ang salitang Ilokos ay nagmula sa mga sumusunod:
  • Bayan sa Hilaga na matatagpuan sa maliit na baybayin na tinatawag na look, kung saan ang unlaping "i" ay nangangahulugang mula sa ilog.
  • "Loko" na ang ibig sabihin ay bayan sa kapatagan na dinagdagan lamang ng "i".
  • Salitang Tagalog na "ilog", na naging "iloc" dahil nahirapan ang mga Kastila sa bigkasin ang "g".
• Ang wika ng mga Ilokano ay tinaguriang SAMTOY na nagmula sa saomi datoy-Wika namin ito.
• Ang kanilang panitikan ay tinawag na Kurditan na nagmula sa salitang kurdit-sumulat.
• Pumapangalawa sa lawak at husay sa Panitikang Tagalog ang Kurditan.
• Hindi naitala ang mga unang anyo ng kurditan.
• Lumaganap ang mga kauna-unahang kurditan sa mga salindila bago pa man dumating ang mga Kastila.
• Sumibol ang mga talang Panitikang Ilokano nang matapos ang pananakop ng mga Kastila.
• Kapapansinan ang tatak Kristiyanismo sa bawat akda sa panahong ito.
• Ang Doctrina Christiana ni Cardinal Bellarmine na isinalin ni P. Francisco Lopez ang kauna-unahang aklat na Iloko na nalimbag noong 1621.
• Naglalaman ang aklat na ito ng mga unang tulang Iloko at bahagi ng mga katutubong iskrip ng mga Ilokano.

Mga Personalidad sa Panitikang Iloko

• Pedro Bukaneg:
  • Katuwang ni Lopez sa pagsasalin at tinaguriang Ama ng Kurditan at Ilokano Milton.
  • Tinawag din siyang Ilokano Socrates dahil sa pagiging pilosopo at pagbibigay-aral sa lansangan.

Uri ng Panitikang Iloko (ayon kay Leopoldo Y. Yabes)

• Mga simula-simula
• Mga Akdang Ukol sa Pananampalataya at Kagandahang-asal
• Mga Akdang Ukol sa Wikang Iloko
• Panulaang Iloko
• Maikling Kuwento, Nobela at mga Dula

Mga Simula-simula

• Ikalawa sa antas ng pinakamayamang mga nasulat na akda dahil sa yaman ng istruktura nito.
• Bagama't hindi pa nasusulat ang mga ito, lumalaganap na sa Kailokanuhan ang mga Kantahing Bayan, Kuwentong Bayan, at Karunungang Bayan.

Mga Kantahing Bayan

• Kabilang dito ang Pinagbiag, Dallot, Badeng, Dung-aw, Dasal na Patungkol sa Mangmangkik, Arinkenken, Hele.
  • Ito ay mga awiting nagpapahayag ng mga kuwento ng bayani at nahahati rin sa dalawa:
    • Nagpapahayag ng kaisipan at saloobin
    • Nagpapahayag ng kuwento
  • Dallot: Awit sa kasalan, binyagan, at pagtitipon, sinasaliwan ng sayaw at pagbibigay-payo sa bagong kasal; uri ng pagtatalo na sinasaliwan ng tulali.
  • Badeng: Awit ng pag-ibig na ginagamit sa paghaharana.
  • Dung-aw: Panaghoy sa namatay na nagsasalaysay ng buhay nito.
  • Dasal Patungkol sa Mangmangkik: Dasal sa mga Espiritu ng kagubatan upang hindi magalit.
  • Arinkenken: Paligsahan sa kasalan at may temang karapatan at responsibilidad ng mag-asawa.
• Mayroon ding awit sa pagtatanim, paggapas, pangingisda at bago tumungo sa digmaan.

Kuwentong Bayan

• Simple at ang mga tauhan ay hindi kapani-paniwala.
• Mga halimbawa: Bakit Umaakyat sa Damo ang mga Suso?, Ang Kauna-unahang Unggoy, Ang Alamat ng Bigas, at Alamat ng Pinaupong Bangkay.
• Iba pang halimbawa ng Rehiyon 1: Ang Tatlong Magkakapatid na Lalaki, Ang Tatlong Magkakapatid na Masuwerte, Si Juan Sadut, Ang Gintong Tuntunin, Cochinango, Si Andres, Ang Mambibitag, Ang Hunyango at Ang Pagong, Si Camachile at Si Passion, Ang Pitong Tangang Magkakaibigan.

Mga Karunungang Bayan

• Umiikot sa salawikain, bugtong, at bulong:
  • Burburtia o Burtia: Katumbas ng bugtong sa Tagalog na naglalarawan ng kapaligiran. Tinatawag na Pabitla sa Pangasinan.
  • Pagsasao: Sakawikain sa Tagalog na may aral.
  • Arasaas: Bulong sa Tagalog na ginagamit sa paghingi ng paumanhin sa mga hindi nakikitang elemento.

Mga Akdang Ukol sa Pananampalataya at Kagandahang-asal

• Ipinakita ng mga Ilokano ang pananalig sa kanilang lumikha bago pa dumating ang mga Kastila, at lalong umusbong ito nang dumating ang Kristiyanismo.
• Ilan sa mga nalimbag na aklat:
  • Doctrina Christiana ni cardinal Roberto Francisco Bellarmine - ang kauna-unahang akda na nasulat sa wikang Samtoy ni P. Francisco Lopez, isang paring Agustino noong ika-17 dantaon.
  • Pasion de Nuestra Senora Jesucristo - unang pasyong isinulat sa Samtoy noong 1621 ni P. Antonio Mejia.
  • Vida de San Barlaan y Josapahat sinulat ni P. Agustin Mejia noong ika-17 dantaon.
  • Sermones Morales at Escudos del Christiana ay sinulat nina P. Jacinto Guerrero at P. Guillermo Sebastian.
  • Novena de Nuestra Senora de la Caridad que se Venera en la Iglesia del Pueblo de Bantay - ang kauna-unahang novena sa Pilipinas ni P. Juan Bautista Arenos.

Mga Akdang Ukol sa Wikang Iloko

• Hindi tumigil sa pagsulat ng akdang panrelihiyon ang mga manunulat kundi nagpatuloy sa pagpapayaman ng wika.
• Arte de la Lengua Iloca: Kauna-unahang akdang pangwika tungkol sa Iloko na sinulat ni P. Lopez noong 1627.
• Vocabulario de la Lengua Iloca: Diksyunaryo at gramatika ni P. Lopez na inayos noong ika-18 siglo at 1891 ni P. Andres Carro
• Gramatica Hispano – Ilocana at Diccionario Hispano – ito ay nalimbag noong ika-19 dantaon at sinulat ni Gabriel Vivo y Juderias.
• Estudio de las Antigua Alfabetos Filipinosa ito ay sinulat ni P. Marcilla at nalimbag noong ika-19 na dantaon.

Ang Panulaang Iloko

• Pedro Bukaneg, Leona Florentino, at Justo Claudio y Fojas ang ilan sa mga pangalan na nakilala sa larangang ito.
  • Pedro Bukaneg: Kilala bilang Ama ng Panitikang Ilokano, Ilokano Socrates, at Ilokano Milton, at pinagmulan ng Bukanegan sa Ilokano.

Maikling Kuwento

• Tinatawag Sarita ng mga Ilokano ang maikling kuwento.
  • Ang pinakaunang Sarita ay Ti Langit Ti Inamnamtayo (Ang Langit ang Pag-asa) ni Isabelo delos Reyes.
  • Ayon kay Yabes, napabayaan ito sa pagitan ng 1920-1925 kundi nag patuloy din nang magsulputan ang ilang pahayagang Iloko tulad ng El Norte, The Intelligencer, The Ilocos Times, at Bannawag.
  • Ang mga napalimbag na Sarita ay salin mula sa Ingles at may mababang uri.

Nobela

• Ang Matilde de Sinapangan ni Rufino Redondo (1872) ay naglalarawan ng simpleng buhay Katoliko. Nagwagi rin ito ng gintong medalya noong 1892.
• Noong 1909, kinilala ang Biag ti Meysa a Lakay wenno Nakaam-ames a Bales (Buhay ng Matandang Lalaki o Kalunus-lunos na Paghihiganti) ni Mariano Gaerlan.
• Ito ay nobelang melodramang nobela tungkol sa kasaysayan.

Ilan sa Nobela ng Ilokano

• Apay a Pinatayda ni Naw Simon (Bakit Nila Pinatay si Don Simon)
• Puso ti Ina, 1936 (Ang Puso ng Ina)
• Mining wenno Ayat ti Cararua (Mining o Pag-ibig ng Kaluluwa)
• Uray Narigat no Paguimbagan (Kahit Mahirap Basta't Ikabubuti)
• Nasamit ken Narukos nga Sabong Daguiti Dardarepdep ti Agbaniaga (Matamis at Sariwang Bulaklak ng mga Pangarap ng Manlalakbay)
• Sabsabong ken Lulua (Mga Bulaklak at Luha)
  • Iilan pang nobela:Apay a Pinatayda ni Naw Simon ni Leon Pichay (1935), Puso ti Ina rin ni Leon Pichay (1936), Mining wenno Ayat ti Cararua ni Marcelino P. Crisologo (1914), Uray Narigat no Paguimbagan ni Facundo Madriaga (1911), Nasamit ken Narukos nga Sabong Daguiti Dardarepdep ti Agbaniaga ni Marcos C. Miltona (1921), Sabsabong ken Lulua ni R. Respicio (1930)

Nobelang Iloko

• nang itatag ang Bannawag (1934), isinalin ang mga nobelang Tagalog sa magasing Liwayway.
• Ti Maingel ti Kabambantayan ni Arsenio T. Ramel ay tungkol sa mga minerong Ilokano.
• Puris Ti Barukong ni Constante C. Casabaris ay hinggil sa away ng mga rehiyong Ilokano.
• Daguiti Mariing iti Parbangon: ni Constante C. Casabarispumapaksa sa mga mahihirap na inaabuso ng kapitalista.
• Mga nobela ni Marcelino A. Fronda: Ta Dida Ammo ti Aramidda, Nasudi nga Pagayan-ayat, Ramut iti Ganggamet.
• Mga nobelista sa modernong panahon ay nagtuon sa pang-araw-araw na buhay.

Dula

• Kinikilala ang Dallot bilang unang dula sa rehiyon, sinundan ng Arinkenken.
• Sumapit ng ika-19 na siglo, nakilala ang Moro-moro.
• Comedias Relihigos Populares en Ilocano ni Justo Claudio y Fojas (1895) ay patunay na nagpalabas ng dula ang mga Ilokano.
• Si Nena Crisologo ang pinakadakilang pangalan sa dulaang Ilokano (Codigo Municipal at Natakneng a Panangsalisal).
• Pinakamahusay na dula ni Leon Pichay ang Ballagi ti Panagsalimetmet (Pagtatagumpay sa Pagtitipid).
• Sa lahat ng genre, ang dula ang pinakahuli dahil sa kakulangan ng interes ng mga manunulat.

Ang Mga Babasahin at Samahang IlokanoEL ILOCANO:

• Kauna-unahang pahayagang panrehiyon ni Isabelo delos Reyes (1889) na naglathala ng tula.
• Bannawag (established in 1934) Ang Bannawag ay isang mahalagang publikasyon sa panitikan ng Ilokano, nagsisilbing plataporma para sa pagtangkilik at pagpapakita ng literatura at kultura ng Ilokano. Mahalaga ito sa pagpapanumbalik at pag-unlad ng iba't ibang genre ng panitikan sa mga manunulat na Ilokano, lalo na noong maagang bahagi ng ika-20 siglo. Layunin nitong paunlarin ang pagkakaisa at pagkakakilanlan ng mga nagsasalita ng Ilokano.Isang magasin na naglathala ng mga akda na itinatag ni Magdalena A. Abaya at pinayagan ni Don Ramon Roces.
• Huminto dahil sa digmaan (1941) ngunit bumalik (1946).

KUTIBENG (LIRA):

• Samahan ng mga manunulat sa Maynila na itinatag noong 1960 sa pangungulo ni Pacifico D. Espanto.

GUNGLO DAGUITI MANUNURAT ITI ILUKO:

• Itinatag sa Ilocos Sur noong Oktubre 1964 sa pangungulo ni Pelagio A. Alcantara sa mungkahi ni Juan SP Hidalgo Jr.

GUMIL Filipinas

• Ito Ay pinangunahan nina Edilberto Ha. Angco, Lorenzo Tabin, Cristino Ibay, Precillano N. Bermudez, Reynaldo Duque, Hermigildo Villoria, Solomon Benitez, Benny Ponce Lopez, Mars Fabro, Peter La Julian, at marami pang iba.
• Sakop nito Ang mga GUMIL sa La Union (1966), Manila (Disyembre, 1966), Pangasinan (1967), Baguio City (1968) at Hawaii(1971). -isinaayos ni Precillano N. Bermudez ang Gov. Rodolfo R. Ablan Awards for Iloko Literature (GRAAFIL) noong 1976.
• Inilunsad nito ang paligsahan ng mga maikling kuwento, dula at tula .
• Iilang mahuhusay sa GUMIL Filipinas: Atty. Benjamin M. Pascual sa panulaan (1989), R eynaldo A. Duque sa nobela, Jose Bragado sa dula (1990), Reynaldo A. Duque sa Children's Literature Grant, nakakuha ng karangalan sa Coordinating Center of the Philippines ng Cultural Center of the Philippines ang CCP Grants noong 1988.
• Naka lunsad ang GUMIL Hawaii ng paligsahan sa maikling kuwento at dula (1976
• May ilang manunulat sa maikling kwento noong (1984)at nobela noong (1990)ang ang Economy Tours and Travels Inc. Literary Awards (ETTI. SiAng GUMIL Aparri-Buguey-Sta Teresita ay nanguna sa Gov. Rodolfo Literary Awards noong (1989).