Nationale Identiteit en Geschiedenis

Historische methode 1.2

• Geschiedenis en het verleden: discussie over geschiedenis in het publieke domein.

Kijk op het verleden

• Negatieve, positieve of neutrale kijk op het verleden
• Vooruitgang: geschiedenis als verbeteringstraject
• Nostalgie: vroeger was alles beter
• Traditie: continuïteit met het verleden
• Historisme: geschiedenis voor de geschiedenis - telkens anders

1. Vooruitgang en moderniteit

• Vooruitgangsfilosofie: "het wordt altijd beter"
• Moderniteitsparadigma
  • Economisch: industrieel en stedelijk
  • Sociaal-cultureel: van 'burgerlijk' naar 'massa'
  • Politiek: parlementaire democratie
  • Natuur en mens: controle door wetenschap en techniek
• Teleologie
  • Christelijke/islamitische heilsgedachte
  • Smithiaanse liberalisme
  • Marxisme en het dialectisch proces in het verleden

Vooruitgang

• "De idealen van de verlichting"
  • Menselijke rede zegeviert
  • Overbodigheid van het verleden onder het mom van vooruitgangsideologie
• Francis Fukuyama: "The end of history"
• Verlichtingsideaal in de Westerse wereld, niet in de islamitische gemeenschap - waardenoordeel

Hockeystick groei

• Vooruitgang is een relatief begrip.
• Industrialisering in het Westen
• Ongekende groei sinds de industriële revolutie tot klimaatverandering

Vooruitgangsoptimisme

• Doorkruist links-rechts tegenstelling
• Bijvoorbeeld: hoe noodzakelijk is economische groei voor welvaart?

Nostalgie

• Positieve appreciatie, maar heden is 'anders'.
• Gouden-Tijdenverhalen: vroegere glorieperiodes krijgen mythische proporties.

Alternatieven

• Evidenties in vraag gesteld
• Bijvoorbeeld: winst van de Neolithische revolutie (landbouw)
• James Scott: vroege staten/graanbouw, kwetsbaarheid
• Jagern-verzamelaars versus specialisten
• Een succesvol paleo dieet.

Vooruitgang en moderniteit

• Wat doen vooruitgangsideeën en moderniteit met het verleden?
• Voor wie, door wie, met welke bedoeling?
• Is geschiedenis mogelijk zonder ideologische achtergrond?
• Wat kan de historicus als maker van het verleden en de gebruiker van het verleden daarmee aan?

4. Historisme

• Verleden is anders (cfr. nostalgie), maar ook neutrale appreciatie.
• Historisme = "History for its own sake":
  • Autonomie geschiedenis respecteren
  • Geen waardeoordeel, weg van anachronismen
  • Meer respect voor de "geest van de tijd"
  • Ranke: (Geschichte) wie es eigentlich gewesen [ist]
• Geen maatschappelijke relevantie?
  • Minder geneigd om hedendaagse maatschappelijke mythes te doorprikken
  • Minder geneigd om alternatieven voor huidige toestanden te suggereren

Historici tussen heden en verleden

• Historici zijn bekneld tussen heden en verleden.
• Maar wat met objectiviteit?

Historisch besef en collectief geheugen

• Menselijke ervaring als basis voor menselijk handelen (instinct).
• Menselijk handelen: continuüm van ervaringen uit het verleden (en wensen voor de toekomst).
• Maakt sociaal handelen mogelijk.
• Alles is geschiedenis

Collectief geheugen

• Individueel geheugen
• Collectief geheugen ("social memory")
• Groepsgeheugen - Alle groepen hebben een idee over (hun) geschiedenis.
• Groepsversterkend
• Maatschappijbevestigend of omgekeerd.

Collectief geheugen

• Identiteit, maakbaar.
• Gemeenschappelijke interpretatie van ervaringen die de groep gevormd hebben.
• Arbeidersbeweging, Gender-gelijkheid/LGBT, Black Lives Matter

Opinievorming

• Opinievorming over de historische plaats van Oekraïne
• Oekraïne?
• Russische Federatie?
• Europa/VS?

(Inventade tradities)

Natie = politieke invulling van 'volk'.

• Volk = gemeenschap met gedeelde geschiedenis.
• Volk = een 'verbeelde' gemeenschap ("imagined community", Anderson).
• Gevaar voor 'essentialisme' (Tosh 14).
• Wij, Vlamingen zijn altijd......
• Bepaalde kenmerken bepalen of je erbij hoort of niet
• Nadruk op "eigen waarden"
• Ook omgekeerd (Woke Cancel Culture)?

Geheugen per definitie

• Voortdurend in verandering
• Flexibel en aanpasbaar
• Niet objectief
• Selectie uit het verleden • bepaald door traditie
• nostalgie naar verleden • verantwoording voor het heden • vooruitgangsidee als motor voor sociaal handelen

Geschiedenis, erfgoed en collectief geheugen

• Gevaar van 'maken van tradities'
• Nostalgie naar verleden
• Romantisering van het verleden
• Essentialisme als basis voor nationalisme.
• Bepaalde kenmerken bepalen of je erbij hoort.
• Nadruk op "eigen waarden".
• Ook omgekeerd (?)

Wie/Welke geschiedenis

• Voorbeeld: Macedonië (een speelbal tussen staten).
• Historisch en archeologisch onderzoek geïnstrumentaliseerd

Grieks Macedonië

• De Macedonische Vergina-zon als Panhelleens symbool.
• Ten koste van andere geschiedenis? (Byzantijns en Ottomaans Thessaloniki).
• Rol van migratie.
• Romeins-Byzantijns, joods, moslim, Klein-Aziatisch, Grieks.

Macedonië in het straatbeeld van Thessaloniki

Een nationale archeologie

• Griekse archeoloog Manolis Andronikos onderzoekt tumuli (1977).
• Macedonische koningen (Philippos II).
• Soort van 'bedevaartsgebied' voor Griekse overheid.
• Recent groots opgezette museale uitwerking.

Aigai en het beeld

Skopje en de Macedonische erfenis

• Het Ottomaanse rijk.
• Vroege 20ste eeuw: geclaimd door Bulgaarse, Griekse en Servische nationalisten.
• 1918: opgeslorpt.
• 1945: zelfstandige deelstaat in communistische Joegoslavië.
• Uiteenvallen Joegoslavië: aparte staat, Republiek Macedonië.
• 1993: na moeilijkheden met Griekenland: "the former Yugoslav Republic of Macedonia" (FYROM).
• 2019: "Republiek van Noord Macedonië".

Diplomatieke oplossing

• Verdrag van Prespa 2018
• Erkenning van elkaars claims op Macedonische erfenis.
• Vergina-Zon als politiek symbool/niet langer officieel symbool.
• Grote weerstand aan beide kanten (links-rechts).
• Instrumentalisering door vooral extreem-rechtse bewegingen (mobilisatie).

Kriva Palanka, Noord-Macedonië

Debatten over het Verhaal van Vlaanderen en Canon van Vlaanderen

• Wat?
• Waarom en waarom niet?
• Hoe?
• Gevaren en voordelen?

Historici en het collectief geheugen: de canondiscussie

Startnota Vlaamse

Historici en het collectief geheugen: de canon

• Vlaamse Regering 18/09/2020: opstart CANON.
• "Een gedeelde samenleving..."
• "De Canon zal gaan over de geschiedenis..."
• "de Canon als een open aanbod..." " aspecten van ons verleden.. hebben bijgedragen aan wie we vandaag zijn".

Maar ook wetenschappelijke geschiedenis maakt keuzes!

Geschiedenis en erfgoed

• "Heritage is what we have inherited..."
• Geschiedenis is wat er gebeurd is in het verleden
• Erfgoed is wat van het verleden overbleef en belangrijk is in de moderne samenleving.

Erfgoed

• Open Monumentendag 2020
• Interviews met minister Onroerend Erfgoed Matthias Diependaele.
• Wat moeten we beschermen? (De Standaard)

Erfgoed

• Waarom beschermen? Onroerend Erfgoeddecreet
  • Waarde (als vertegenwoordiger van iets, herinnering, studieobject)
  • Basiscriteria: historisch, archeologisch, esthetisch, landschappelijk, maatschappelijk, technisch.
  • Selectiecriteria: zeldzaamheid, representativiteit, coherentie.
• Probleem: criteria zijn tijdsgebonden en heterogeen.
• Erfgoedbeleid: bewaren, conserveren, informeren.
• Keuzes: altijd subjectief, door ideologie, politiek.
• Erfgoed = geschiedenis gefilterd door collectief geheugen

Geschiedenis, erfgoed en collectief geheugen

• In theorie
  • Historische wetenschap: brede interesse, bronnenanalyse, historische empathie, kennis van verleden en achtergronden van processen.
• Erfgoed – collectief geheugen
  • Veel selectiever in aanpak van beperkt aantal processen of zaken, sfeerschepping en inleving, andere finaliteit (conservatie, maar wat bewaren?).

Geschiedenis, erfgoed en collectief geheugen

• Twijfels
  • "Geschiedenis vertelt meer over het heden dan over het verleden"
  • "Reconstructie van verleden is een illusie".
  • Twijfel over boodschap, dragers, zender en ontvanger (geschiedenis niets meer dan fictie).

Geschiedenis, erfgoed en collectief geheugen

• Twijfels...
• De neutraliteit van de historicus
• Peter Burke: "Although I consider myself a socialist and a historian, I'm not a socialist historian"

Geschiedenis, erfgoed en collectief geheugen

• Twijfels...: De relevantie van geschiedenis
  • Kunnen we wel lessen uit het verleden trekken?
  • En indien niet: waarom dan nog bewaren?
  • Verschillende functionaliteit van lokale archieven (bv. Christelijk Europa vs. Midden-Oosten).