महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय उद्याने, व्याघ्र प्रकल्प

महाराष्ट्र भूगोल: राष्ट्रीय उद्यान, व्याघ्र प्रकल्प आणि अभयारण्ये

• पुढील व्याख्यानात महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय उद्याने, व्याघ्र प्रकल्प आणि अभयारण्ये याबद्दल माहिती देण्यात आली आहे.
• यात स्थापनेचे वर्ष, क्षेत्रफळ, ठिकाण आणि त्यांची वैशिष्ट्ये यांचा समावेश आहे.

महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय उद्याने

• महाराष्ट्रात एकूण ६ राष्ट्रीय उद्याने आहेत.
• संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान:
  • हे मुंबई उपनगरात स्थित आहे.
  • याचे क्षेत्रफळ ८७ चौरस किलोमीटर आहे.
  • हे महाराष्ट्रातील सर्वात लहान राष्ट्रीय उद्यान आहे.
  • पूर्वी या उद्यानाचे नाव कृष्णगिरी होते.
  • याला बोरीवली राष्ट्रीय उद्यान म्हणूनही ओळखले जाते.
• चांदोली राष्ट्रीय उद्यान:
  • हे ४ जिल्ह्यांच्या सीमेवर आहे: कोल्हापूर, सांगली, रत्नागिरी आणि सातारा.
  • याचे क्षेत्रफळ ३१७ चौरस किलोमीटर आहे.
• नवेगाव राष्ट्रीय उद्यान:
  • हे गोंदिया जिल्ह्यात आहे.
  • याचे क्षेत्रफळ १३४ चौरस किलोमीटर आहे.
  • हे पक्षी निरीक्षणासाठी प्रसिद्ध आहे.
• गुगामल राष्ट्रीय उद्यान:
  • हे अमरावती जिल्ह्यात आहे.
  • याचे क्षेत्रफळ ३६१ चौरस किलोमीटर आहे.
  • हे मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पाचा भाग आहे.
• ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान:
  • हे चंद्रपूर जिल्ह्यात आहे.
  • याचे क्षेत्रफळ ११६ चौरस किलोमीटर आहे.
  • हे वाघांसाठी प्रसिद्ध आहे.
  • येथे मगर पालन केंद्र देखील आहे.
• पेंच राष्ट्रीय उद्यान:
  • हे नागपूर जिल्ह्यात आहे.
  • याचे क्षेत्रफळ २५७ चौरस किलोमीटर आहे.
  • याचा काही भाग मध्य प्रदेशातही आहे.

महाराष्ट्रातील व्याघ्र प्रकल्प (Tiger Reserves)

• महाराष्ट्रात एकूण ६ व्याघ्र प्रकल्प आहेत.
• मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प:
  • हे अमरावती जिल्ह्यात आहे.
  • हा महाराष्ट्रातील पहिला व्याघ्र प्रकल्प आहे (१९७२-७३).
  • हे वाघांसाठी राखीव क्षेत्र आहे.
• पेंच व्याघ्र प्रकल्प:
  • हे नागपूर जिल्ह्यात आहे.
• ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प:
  • हे चंद्रपूर जिल्ह्यात आहे.
  • हा सर्वात मोठा व्याघ्र प्रकल्प आहे.
• सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प:
  • हे कोल्हापूर, सांगली, सातारा आणि रत्नागिरी जिल्ह्यांमध्ये पसरलेले आहे.
• बोर व्याघ्र प्रकल्प:
  • हे वर्धा जिल्ह्यात आहे.
  • हा सर्वात लहान व्याघ्र प्रकल्प आहे.
• नवीन नागझिरा-नवेगाव व्याघ्र प्रकल्प:
  • हे गोंदिया जिल्ह्यात आहे.

महाराष्ट्रातील अभयारण्ये

• फणसाड अभयारण्य:
  • हे रायगड जिल्ह्यात आहे.
• कर्नाळा पक्षी अभयारण्य:
  • हे रायगड जिल्ह्यात आहे.
• राधानगरी अभयारण्य:
  • हे कोल्हापूर जिल्ह्यात आहे.
  • याला दाजीपूर वन्यजीव अभयारण्य म्हणूनही ओळखले जाते.
  • हे गव्यांसाठी प्रसिद्ध आहे.
• नांदूर मधमेश्वर पक्षी अभयारण्य:
  • हे नाशिक जिल्ह्यात आहे.
  • हे आशिया खंडातील सर्वात मोठे पक्षी अभयारण्य आहे.
  • हे रामसर स्थळ म्हणून घोषित आहे.
• भीमाशंकर अभयारण्य:
  • हे पुणे जिल्ह्यात आहे.
  • हे शेकरू (giant squirrel) साठी प्रसिद्ध आहे.
• मायणी पक्षी अभयारण्य:
  • हे सोलापूर आणि अहमदनगर जिल्ह्याच्या सीमेवर आहे.
• नायगाव मयूर अभयारण्य:
  • हे बीड जिल्ह्यात आहे.
• किनवट अभयारण्य:
  • हे नांदेड जिल्ह्यात आहे.
• अंबा Barwa अभयारण्य:
  • हे बुलढाणा जिल्ह्यात आहे.
• टिपेश्वर अभयारण्य:
  • हे यवतमाळ जिल्ह्यात आहे.
• अंधारी अभयारण्य:
  • हे चंद्रपूर जिल्ह्यात आहे.

प्रश्नोत्तरे

• प्रश्न: विदर्भात नसलेले राष्ट्रीय उद्यान कोणते?
  • उत्तर: चांदोली राष्ट्रीय उद्यान (हे पश्चिम महाराष्ट्रात आहे).
• प्रश्न: चांदोली राष्ट्रीय उद्यानात कोणत्या जिल्ह्याचा समावेश नाही?
  • उत्तर: रायगड (इतर जिल्हे: कोल्हापूर, सांगली, रत्नागिरी आणि सातारा).
• प्रश्न: महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे अभयारण्य कोणते?
  • उत्तर: मांडवा अभयारण्य.

लक्षात ठेवण्यासारख्या गोष्टी

• औरंगाबाद शहराचे नाव बदलून संभाजीनगर करण्यात आले आहे.
• सर्वात लहान व्याघ्र प्रकल्प: बोर व्याघ्र प्रकल्प (वर्धा).
• नांदूर मधमेश्वर हे रामसर स्थळ आहे.
• मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प अमरावती जिल्ह्यात आहे.