معلولیت و ابعاد آن

طبقه‌بندی ابعاد معلولیت

• معلولیت مفهومی کلی با سه بعد است: نقص، ناتوانی و معلولیت.
• نقص (Impairment): مربوط به ساختار و عملکرد بدن است.
• ناتوانی (Activity-Disability): محدودیت در انجام فعالیت‌ها توسط فرد معلول.
• معلولیت (Handicap-Participation): محدودیت مشارکت معلول در جامعه.

تعریف بیماری

• بیماری فرآیندی است که منجر به نقص و ناتوانی می‌شود.
• ناتوانی می‌تواند ناشی از بیماری یا حادثه باشد.
• ناتوانی ثابت نیست و ممکن است موقت یا دائمی باشد.
• در برخی موارد، تمایز بین بیماری و ناتوانی دشوار است (مانند هموفیلی).

نقص و ضایعه (Defect & Impairment)

• نقص هر گونه ناهنجاری در ساختار و یا عملکرد روانی، فیزیولوژیک یا آناتومیک انسان است.
• نقص می‌تواند آشکار (مثل از دست دادن عضو) یا پنهان (مثل کم‌شنوایی) باشد.
• نقص می‌تواند ثابت (مانند قطع انگشت) یا پویا (مانند بهبودی یا وخامت) باشد.
• نقص می‌تواند در عملکرد فرد محدودیت ایجاد کند.

ناتوانی - فعالیت

• ناتوانی از محدودیت عملکرد فرد نشأت می‌گیرد.
• محدودیت عملکرد به معنای کاهش توانایی یا قدرت انجام فعالیتی است که برای انسان طبیعی تلقی می‌شود.
• نگرش و تفکر نسبت به نقص می‌تواند بر عملکرد طبیعی فرد تاثیر بگذارد.
• ناتوانی، پیامد نقص و ضایعه و محدودیت عملکرد است.
• عوامل اجتماعی و اقدامات توانبخشی می‌توانند بر ناتوانی تاثیر بگذارند.

تعریف معلولیت (Handicap)

• معلولیت زمانی ایجاد می‌شود که ناتوانی موجب تغییری در زندگی روزمره و نقش‌های اجتماعی-اقتصادی-حرفه‌ای فرد گردد.
• این تغییرات به جایی می‌رسد که فرد قدرت تطابق با محیط را از دست می‌دهد.
• اغلب معلولیت و ناتوانی به جای یکدیگر استفاده می‌شوند.
• ناتوانی همیشه منجر به معلولیت نمی‌شود.
• هر نوع معلولیت نشان‌دهنده نشانه‌هایی از ناتوانی و ضعف در فرد است.

مفاهیم کلی در ارتباط با معلولیت

• معلولیت در فرهنگ‌های مختلف، مفاهیم و تعاریف متفاوتی دارد.
• الگوهای مختلفی برای مفهوم معلولیت وجود دارد.
• تعاریف مبتنی بر الگوهای سنتی و محلی وجود دارد.
• تعاریفی مرتبط با عملکردها و فعالیت ها وجود دارد.
• تعاریف مبتنی بر قوانین رسمی وجود دارد.
• مفاهیم مربوط به خود معلول انگاری وجود دارد.
• رویکرد پزشکی و اجتماعی در تعریف معلولیت وجود دارد.

طبقه‌بندی‌های بین‌المللی

• طبقه‌بندی بین‌المللی اختلال (Impairment)، ناتوانی (disability) و معلولیت (handicap) (ICIDH-1980)
• طبقه‌بندی بین‌المللی عملکرد، ناتوانی و سلامت (ICF-2001)
• طبقه‌بندی ICF، یک چارچوب استاندارد برای توصیف سلامت است و به عنوان مکمل قوانین استاندارد برابری برای افراد دارای ناتوانی است.
• ICF اطلاعات را در دو بخش ساختار بدن (Body Structures) و عملکرد بدن (Body Functions) و فعالیت و مشارکت (Activity and Participation) و عوامل محیطی (Environmental Factors) و عوامل فردی (Personal Factors) ساماندهی می‌کند

مقایسه اطلاعات آماری

• برای مقایسه اطلاعات آماری در سطوح ملی و بین‌المللی، باید از تعاریف، مفاهیم و طبقه‌بندی استاندارد استفاده شود.
• سازمان بهداشت جهانی (WHO) طبقه‌بندی‌های مختلفی برای پدیده‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تهیه می‌کند.

برآورد میزان شیوع معلولیت

• سازمان جهانی بهداشت (WHO) برآورد 10 درصدی از شیوع معلولیت‌ها در سال 1976 را انجام داده است.
• عوامل مهم در تجدید نظر این برآورد، سوء تغذیه، میزان بقاء و حیات پس از معلولیت و معلولیت‌های خفیف بوده است.
• برآورد میزان شیوع معلولیت در جهان بطور متوسط برابر 2/5 درصد می شود.

انواع معلولین

• معلولین جسمی (جسمی-حرکتی، حسی، سالمندان).
• معلولین ذهنی و روانی (معلولین ذهنی، معلولین روانی مزمن).
• معلولین اجتماعی (کودکان آسیب‌دیده، معتادان، متکدیان، محکومین).

معلولین جسمی (به عنوان مثال ناشنوایان)

• ناشنوا به کسی اطلاق میشود که هنگام تولد یا قبل از یادگیری زبان مادری، دچار اختلال شنوایی شده باشد.
• درجه کم شنوایی بر حسب میزان فقدان شنوایی به انواع مختلفی مثل کم شنوایی حسی عصبی،کم شنوایی انتقالی، کم شنوایی آمیخته، کم شنوایی مرکزی، کم شنوایی غیر عضوی تقسیم می‌شود.

معلولین ذهنی

• عقب ماندگی ذهنی به شرایطی گفته میشود که عملکرد ذهنی فرد از حد متوسط پایین‌تر است.
• در رفتارهای انطباقی کودک در دوره رشد تاخیر و نارسایی دیده می شود.
• عوامل ارثی ،اتفاقات بارداری، زمان تولد و موارد بعد از تولد، و عوامل محیطی، فرهنگی و اجتماعی .
• طبقه‌بندی شدت عقب ماندگی ذهنی بر اساس بهره هوشی است.

معلولین روانی

• اسکیزوفرنی، اختلالات خلقی، هیستری، حالت‌های وسواسی و اختلالات سایکوپاتیک.

معلولان اجتماعی

• کجروی یا انحراف به خروج از حال تعادل روانی و رفتاری یا فقدان همسازی بین اجزای شخصیت گفته میشود.
• انحراف رفتاری تبهکارانه‌ای است که خلاف موازین اجتماعی مورد قبول است.
• کجروی از نظر حقوق دانان، انجام عملی است که قانون شکنی یا سرپیچی از قانون است.

عوامل معلولیت زا

• عوامل پزشکی
• عوامل محیطی
• عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی (شامل سیستم ارزش ها و رفتارهای فردی/جمعی، تفاوت های فردی، پایگاه های اخلاقی-مذهبی، عوامل اقتصادی و نیازهای جامعه)

اقدامات توانبخشی

• هدف: قادرسازی و خودکفایی معلول و ورود او به جامعه
• دو بخش مهم: پیشگیری و بازتوانی

توانبخشی پزشکی

• شامل مجموعه اقدامات پزشکی و پیراپزشکی جهت آماده‌سازی جسمی و روانی فرد
• دو قسمت مهم: توانبخشی جسمی (Physical Rehabilitation) و توانبخشی روانی (Psychological Rehabilitation)

خدمات مورد نیاز معلولین

• خدمات عمومی (آگاه‌سازی، فرصت‌های برابر، حمایت از حقوق)
• خدمات اختصاصی (مراقبت شخصی، وسایل کمک توانبخشی، مناسب‌سازی محیط، مشاوره)

برنامه‌های خدمات توانبخشی

• برنامه‌ها باید متناسب با نیازهای افراد معلول طراحی شوند.
• خدمات موسسه‌ای، فرا موسسه‌ای و شبکه‌ای (Community-Based Rehabilitation)

Community Based Rehabilitation (C.B.R)

• طرح همکاری بین کادر توانبخشی و مردم، توانبخشی در بطن جامعه.