Kunstgeschiedenis: Romaanse en Byzantijnse Periode

Kunstgeschiedenis Cursus Structuur

• De cursus is chronologisch opgebouwd, beginnend bij de middeleeuwen.
• De cursus maakt gebruik van 24 uur hoorcolleges.
• Een schriftelijk examen is onderdeel van de cursus.
• De cursus gebruikt een ondersteunend handboek met hoofdstukken over de lesinhouden.
• De cursus biedt een algemene geschiedkundige achtergrond voor de verschillende tijdperken.
• Architectuurgeschiedenis wordt in BA II behandeld.

Eindcompetenties

• Studenten kunnen verbanden leggen tussen kunst- en cultuurstromingen.
• Studenten hebben voldoende historisch inzicht om objecten in tijd en ruimte te plaatsen, gebaseerd op stilistische en iconografische aspecten.
• Studenten kunnen hun brede kennis van historische kunst- en cultuurstromen gestructureerd uitleggen.
• Studenten kunnen kunst- en cultuurgeschiedenis-teksten lezen, analyseren en synthetiseren.

Evaluatiecriteria

• Studenten herkennen verschillende aspecten van kunst- en cultuurstromingen.
• Studenten kunnen verbanden leggen tussen geschiedkundige gebeurtenissen en culturele veranderingen.
• Studenten kunnen verschillende stijlen in de beeldende kunst in de juiste periode plaatsen.
• Studenten herkennen iconografische aspecten in kunstwerken.
• Studenten kunnen logische, gestructureerde en inhoudelijk correcte argumentaties opbouwen.
• Studenten kunnen correct vakjargon gebruiken.

De Middeleeuwen

• Het begrip 'middeleeuwen' dateert uit de Renaissance en werd met minachting gebruikt voor de periode tussen de Oudheid en de Moderne tijd.
• De chronologie begint tussen de 3e en 8e eeuw (een grensgebied).
• Er is geen plotselinge overgang, sommige jaartallen hebben een symbolisch treffende betekenis.
• De periode eindigt met de overgang van de 15e naar de 16e eeuw (in Italië eerder).
• Het geestelijke leven wordt gedomineerd door de Latijnse kerk, met christendom als centrale gemeenschappelijke noemer.
• Er is voortdurende levendigheid van antieke invloeden.
• De kunst is sterk verbonden met gezaghebbende teksten zoals kerkvaders en de Heilige Schrift

Evolutie

• Van de 5e tot de 8e eeuw, lokale cultuurgebieden, in samenhang met migrantenvolkeren (Merovingers, Visigoten, Anglo-Saksen, Barbaren).
• De 9e eeuw zag een korte politieke eenmaking onder de Karolingers, gevolgd door een bloeiperiode van feodaliteit. (leenheer en leenman) en abdijen.
• Vanaf ca. 950 tot ca. 1050, een pre-romaanse periode in Duitsland (de ottoonse kunst).
• Na ca 1050 groeit de romaanse kunst in Frankrijk, Duitsland & Italië, die tot ca. 1230 inDuitsland doorbleef.

Andere Tijdsperiodes

• 12e eeuw: opkomst van steden en de bloei van de Gotische kunst (eerst in Frankrijk, dan Europa)
• 14e-15e eeuw: opkomst van monarchieën en ontwikkeling van de 'Primitieven' in de kunst; een eigen Italiaanse evolutie naar de 'Renaissance'

Het Middeleeuwse Denksysteem

• Het denksysteem wordt gedomineerd door de Christelijke cultuur, met de verlossing van de mens als centraal thema.
• Middeleeuwse kunstwerken hebben een duidelijke boodschap of les.
• De kunst combineert beeldtaal met iconografie en vormen die passen bij de boodschap.
• De periode van de aanvang tot het tijdperk van de Gotiek verlaat de klassieke naturalistische stijl, door symbolische schema's te gebruiken.
• Het lichaam wordt niet altijd gezien als de drager van ideeën. De idee kent een eigen bestaan.

De Gotiek

• Een fundamentele verschuiving in de verhouding tussen de mens en de natuur. Sociale structuren veranderen door de opkomst van steden.
• De kunst blijft kerkelijk, maar er komen meer waarden uit het alledaagse leven.
• Vroomheid komt voor het eerst voor tijdens de Gotiek, als een nieuwe interpretatie van het geloof, als tegenovergestelde van de onvoorwaardelijke geloofsgetrouwheid van de Romaanse kunst.
• De menselijke rede en gevoel nemen een grotere rol in.

Vier-Karolingische Kunst

• De periode tussen de 4e en 10e eeuw omvat het vroegchristelijke Ierland.
• Er was een sterke bloei en snelle verspreiding door heel Europa in deze periode van het schrijven en de metaalbewerking.
• Lokale Keltische motieven en Germaanse invloeden kwamen samen met Christelijke invloeden uit het oosten, wat resulteerde in een unieke kunst.

Verschillende Invloeden

• De combinatie van Keltische spiraalmotieven, Germaanse vlechtwerkmotieven en oosterse Christelijke invloeden resulteert in artistieke originaliteit.
• De stijl is figuratief en abstract-decoratief.
• Voorbeelden: Tara-fibula, de Zilveren kelk van Ardagh, Relikwie van St. Patrick.

Byzantium

• Christendom was de officiële staatsgodsdienst, beïnvloed door de antieke oudheid.
• Een hoogtepunt was de 6e eeuw onder Justinianus.
• Iconoclasme (strijd tegen beelden van religieuze figuren) vond in de 8e en 9e eeuw plaats, door contacten met de moslimwereld.
• De 10e eeuw zag een nieuwe bloei, gevolgd door een afzwakking van het rijk.
• Monumentale kunst (zoals mozaïeken) was zeer hoogstaand, zoals blijkt uit voorbeelden uit Ravenna.

De Moorse Kunst

• De invasie van de Moren in Spanje (711) leidde tot een hoogstaande cultuur met grote ontwikkeling in wetenschappen (algebra).
• Cordoba was een prominente stad in Europa, waar klassieke tradities gecultiveerd werden, evenals andere wetenschappen die in Europa doorbraken.
• Beïnvloedende religieuze opvattingen van islamitische volkeren leverde grote veranderingen op in Spanje.
• De visuele Moorse kunst is decoratief van aard en vermijdt menselijke figuren.
• De moskee van Cordoba (785-10e eeuw) was een belangrijk voorbeeld.

De Karolingische Kunst

• Politieke eenmaking van Germanië en Gallië in de 8e eeuw en de kroning van Karel de Grote in 800.
• Karel de Grote voelde zich als de absolute heerser en door God gekozen.
• Het nieuwe keizerschap was kerkelijk en politiek.

Artistieke Kenmerken

• De 'renovatie' in de kunst kan vergeleken worden met de Renaissance, maar verschilt van aard.
• De kunst was hoofdzakelijk gericht op één centrum.
• Het Karolingische schrift, verwant aan de antiek-Romeinse stijl, kenmerkend was voor pronkhandschriften.
• Er werd gebruik gemaakt van hoge kwaliteit materialen, zoals goud op perkament en purper.
• De stijl is zeer verfijnd.
• Er is een terugkeer naar de kunst van voor de Keltische en Germaanse inval, maar doelen waren geordend rond de verlossing van de mens.

Enkele Voorbeelden

• Codex Aureus, Relikwie van St. Patrick, Het Book of Durrow, Het Book of Kells, Het verhaal van de bruiloft van David, zijn beelden.

De Kunst ca 1000

• Na de dood van Karel de Grote ging het rijk uiteen, in Oost-Frankrijk (het gebied van Duitsland) kwamen de Ottonen aan de macht.
• De Byzantijnse invloed was sterk, zichtbaar door het huwelijk van keizer Otto II met prinses Theofanu.
• Sommige auteurs beschouwen de Ottoonse kunst al als romaans.

De Bronzen Poorten van Hildesheim

• Deze poorten, gemaakt door bisschop Bernward rond het jaar 1000, zijn wereldberoemd.

Madonna van Bisschop Imad

• Dit 11e-eeuwse beeld toont een uitgesproken, gestileerde Madonna, beïnvloed door Byzantijnse kunst, met een tijdloze aanblik.

Mozarabische Miniatuurkunst

• Vervaardigd in Noord-Spanje, is deze kunst een reactie en antwoord op de islamitische aanwezigheid, gecombineerd met Byzantijnse invloed.
• Beatushandschriften waren gecommentarieerd door Beatus van Liébana (ca. 776). Deze werken becommentarieerden de Apocalyps van St. Jan.
• Veelal visionaire kunst, kleurrijk en met vlakvulling.

Gerona Handschrift

• Dit handschrift is didactisch en verhalend, met kleuren die een belangrijke rol spelen.
• Het is gebaseerd op het naturalisme en een belangrijke manier om het geloof vorm te geven.
• Geen realistische achtergrond, de focus ligt op de boodschap, die wordt gepresenteerd via de heldere kleuren.

De Romaanse Kunst

• De term "romaans" werd geïntroduceerd door de Franse archeoloog de Gerville in 1818 voor de 11e en 12e-eeuwse architectuur.
• Het begon rond 1050 en duurde tot ongeveer 1150 en had een sterke verspreiding in Duitsland tot ca. 1230.
• De periode zag de bloei en het verval van de feodale middeleeuwen en de opkomst van de steden en de abdijen.

De Cultus van Relieken en De Bedevaarten

• De cultus van relieken en bedevaarten creëerden contacten tussen verre regio's en bevorderden artistieke uitwisseling.
• Deze contacten bestonden tussen Europa en Spanje, Italië en het Oosten.
• De pelgrimstochten en de vereering van heiligen leidden tot ideeën van lichamelijke genezing en geestelijke kracht.

Beeldhouwkunst

• Vanaf de 11e eeuw ontstonden gevelbeelden, die geen plotselinge verschijning waren, maar een evolutie van de periode voorafgaande.
• Gevelbeelden hadden twee doelen; aanmoedigen tot een deugdzaam leven, en als symbolische uitdrukking voor afdwalingen in een christenleven.

Later Beeldhouwkunst

• Beeldhouwwerk tijdens deze periode werd vaak herkenbaar via timpanen, archivolten, enz.
• De focus was op didactische boodschappen en onnatuurlijke voorstellingen van personages, met nadruk op de inhoud van de figuren.
• Er waren duidelijke stijlen, zoals stugge neuzen, amandelvormige ogen, en integratie in de architectuur.
• Voorbeelden waren Saint Sernain in Toulouse en de Porta Miègeville.

Kenmerken (Sculptuur)

• Beïnvloed door laat-antieke voorbeelden, met gladde benen en dikke stofbanden. Contrast tussen naakte steen en gemodelleerd materiaal.
• Figuren zijn dikke wangen en gezwollen ogen.
• Aansluiting met Moissac, St. Pierre, Souillac (beweging).
• Voorbeelden zijn Moissac, Souillac, basiliek Saint Marie Madeleine, Sint-Jacob van Compostela, Vézelay.

Saint-Savin sur Gartempe

• Een belangrijke verzameling beeldhouwwerken uit de late 11e en vroege 12e eeuw.
• De schilderkunst uit die tijd bestond uit muurschilderingen.
• Cluny, Citeaux en Berzé-la-Ville waren belangrijke centra voor de schilderkunst.

Vicq Saint-Martin

• Een ander voorbeeld van muurschilderingen uit de 12e eeuw.

Lectionarium van Cluny

• Dit is een prachtig gedetailleerd boek dat rond 1100 werd gemaakt.
• Het staat bekend om zijn rijkdom in afbeeldingen en zijn waarde.

Bijbel van Stavelot

• Een gedetailleerd en waardevol 11e-eeuws boek.
• Decoraties staan bekend om hun rijkheid en gedetailleerd, beeldend karakter

Spanje (muurschilderingen)

• Vertoont een combinatie van Mozarabische en Byzantijnse kunst.
• St. Clemente in Tahull is een goed voorbeeld, vergelijkbaar met schildermuurschilderingen in San Isidoro León (1158-1182) .

Italië (mozaïeken)

• Rechtstreekse Byzantijnse invloed, zoals blijkt uit de mozaïeken van Torcello en Céfalu, die zijn terug te vinden in het 11-12e eeuws.

Het Tapijt van Bayeux

• Een borduurwerk dat de gebeurtenissen rond de Slag bij Hastings in 1066 uitbeeldt. 

Maaslandse Edelsmeedkunst

• Een periode waarin zich een zeer hoogstaande emaille- en metaalkunst ontwikkelde, met metaaloppervlakken in stijl die terug naar de oudheid gaan.
• Reynier van Hoey vervaardigde een doopvont voor Saint-Barthélemy in Luik (1125-1150). 
• De figuren op de doopvont verwijzen naar de 12 ossen in de tempel van Salomon in afbeeldingen.

Kenmerken (Beeldhouwkunst)

• De kenmerken van de Romaanse beeldhouwkunst zijn onder andere een romaanse lichamelijkheid met een focus op plasticiteit en beweging, hoog reliëf (e.g., zoals gezien op romeinse sarcofagen) met een iets antiquiserende drape stijl, evenals geschematiseerde elementen zoals water.
• Voorbeelden hiervan zijn Saint Genis des Fontaine en de hoofdreliquarium van Paus Alexander.

Technische kenmerken van émail

• De techniek van émail champlevé ontstond omstreeks 1100.
• De verfijning van émail cloisonné zorgde voor een oplossing voor de kostbare edelsteenversieringen.
• Een hoge kwaliteit koperen versiering.
• De hoofden waren in zilver gemaakt met de versiering in goud.

Nicholas Van Verdun

• Een belangrijk beeldhouwer uit de 12e eeuw.
• Creaties zijn onder andere het altaarstuk te Klosterneuburg en het schrijn van Onze-Lieve-Vrouw te Doornik.

Figuratieve Versiering Toegewijd aan Maria

• De aandacht concentreerde zich op de vermenselijking van Maria in thema's, de overgang naar het gotische tijdperk.
• Een belangrijke rol van Maria als "Media Mator".
• Uitgelengde en gebalanceerde figuren, die afkomstig lijken van een gotische stijl.
• De vroege middeleeuwse stijl geeft de figuren een gevangen gevoel in de nis. Figuren, die in de vroege middeleeuwen (romaanse kunst), bleven in hun nis zitten en waren niet meer dan een eenvoudige reliëf.

Overgang naar de Gotiek

• Abt Suger van Saint-Denis was een invloedrijk geestelijke, architect, politicus en geschiedkundige.
• Onder zijn leiding werd de abdij van Saint-Denis verbouwd, wat wordt beschouwd als de aanvang van de gotische bouwstijl.

Het Glasraam

• Glasramen als artistieke vorm in de late Merovingische periode.
• Grote verandering vanaf ca. 1150 met een sterke opkomst in doorbraak van de gotische architectuur, en gebruik van glas.
• Het transparante karakter van de ramen geeft aan dat licht inherent is aan de kunst.

Kenmerken 12e-eeuwse Monumentale Glasramen

• Een combinatie van romaanse en gotische invloeden, met blauw, rood en bruin als kleuren.
• Taferelen worden vaak in medaillons weergegeven.
• Belangrijkste voorbeelden zijn Saint-Denis en Chartres.

13e eeuw

• Twee grote ensembles waren Chartres en de Saint-Chapelle in Parijs.
• Deze periode valt samen met de bloei van de thema's Christus, Maria en heiligen.
• Opvallend door afwisseling van medaillons, ruiten, spitsbogen, vierkanten en andere vormen.
• Verhalen worden weergegeven in de glasramen.

Sint-Chapelle

• Gebouwd in 1239, met een belangrijke Byzantine invloed zichtbaar via het doornenkroon relieks.
• Weinig figuren in een zeer fijnere stijl.
• Een spel van medaillons en ovalen gevuld met rasterwerk.
• Dominante kleuren zijn rood, blauw en wit.

14e eeuw

• De belangstelling voor architecturale elementen neemt toe.
• Zachtere en meer heldere kleuren (licht groen, licht geel, zilvergeel...).
• Figurage wordt meer gemaniëerd en wordt geïnspireerd door internationale gotische stijl.
• Voorbeelden zijn Evreux, Rouen en Straatsburg.

Beeldhouwkunst

• Beeldhouwwerken uit het begin van de 13e eeuw in Frankrijk, met een nieuw realisme.
• Beelden worden autonoom en staan op gelijke voet met de architectuur.
• De voorstellingen zijn gericht op emotionele levensuitingen.
• Een systematische iconografie.

Franse Vroeg-Gotiek

• Abdijkerk Saint-Denis, in het bijzonder het westportaal, uit voor 1140.
• Laatste oordeel, in combinatie met oudtestamentische koningen en deugd/ondeugd voorstellingen.
• Een aansluitende stijl aan Languedoc (Toulouse), maar de structuur is duidelijker en meer geordend.
• Voorbeelden zijn Chartres en het Royale Portaal.
• Figuren en reliëfs worden meer plastisch en tonen meer expressie.

Overgang naar de Hoog-Gotiek: Chartres

• Noordportaal (ca 1204), met Mariale cyclus.
• Zuidportaal (1220-1235), met een overzicht van taferelen uit Maria’s leven en laatste oordeel met voorstellingen van heiligen.
• Een geleidelijke verschuiving naar een meer serene en rustige weergave van de thema's.

Klassieke Hoog-Gotiek: Parijs Notre Dame

• Duidelijke schikking in de compositie.
• Precieze contourweergave van figuren in haar, met een sereen en rustige uitdrukking, en realisme.
• Voorbeelden zijn de Laatste Oordeel en de voorstellingen uit het leven van Maria en de jeugd van Christus in de linkse timpaan.

Geleidelijke Overgang naar de Laat-Gotiek; Reims, Notre-Dame

• Uitbeeldingen van figuren verhuizen van timpanen naar de wimbergen, topgevels.
• Ontwikkeling in verschillende fasen, met de presentatie en annunciatie in het middenportaal van de west façade.
• Strenge en gesystematiseerde stijl, zoals te zien in Amiens West
• De invloed van de Visitatie en de meester van Jozef is duidelijk.
• De stijl van de laat-gotische gracieusiteit met elegantie is te merken.
• Voorbeelden zijn de afbeeldingen van Reims West façade.

Verspreiding in de Noordelijke Landen

• In Duitsland hebben de Westportalen van kerken een andere stijl vergeleken met andere Noordelijke landen.
• Groot onderscheid in uitbeeldingen door pathos en gelijkenis met de mimiek van de figuren.
• Monumentale figuren komen vaak voor.
• Voorbeelden: Adamspoort (dom Bamberg).

14e Eeuw

• Toenemend belang voor architecturale elementen.
• Meer zachte, heldere kleuren (licht groen, licht geel, zilvereen geel).
• Figuren worden beter begrijpelijk (vandaar meer leesbaar).
• Figuren worden meer gemaniëreerd met steeds expressievere houdingen (e.g., een heupstand.)
• De stijl is meer gekenmerkt door de Internationale gotiek.
• Voorbeelden zijn Evreux, Rouen, Straatsburg.

Italiaanse Beeldhouwkunst

• Nicolo Pisano (1220/1225-1284) was een belangrijke gotische beeldhouwer die klassieke elementen in zijn werken introduceerde
• Zijn periode van 1260-1280 in Pisa bracht kansels voor baptisterien voort , met een duidelijke klassieke stijl maar met gotische invloeden die in het werk van zijn zoon Giovanni doorwerken.
• Beiden maakten een belangrijke schakel tussen de gotische kunst van boven de Alpen naar de Italiaanse beeldhouwkunst.
• Veel kunstwerken zijn gekenmerkt door expressiviteit van de figuren en monumentale stijl. Voorbeelden hiervan zijn de kansels voor de Duomo van Siena, de Arena-kapel, en de Duomo van Pisa .

Andrea Pisano

• Goudsmid en bronsgieter, geen familie van de reeds genoemde Pisano's.
• Hij maakte de zuidelijke poorten van het baptisterium in Firenze tussen 1334 en 1343 .
• De composities waren uitgebalanceerd en elegant.
• De figuren boven de poorten vertonen internationale gotische elementen.
• De deuren werden in 2016 gerestaureerd en bevinden zich nu in het Dom museum.

Test je kennis over de Romaanse en Byzantijnse kunst met deze quiz. Ontdek belangrijke kunstenaars, stijlen en culturele ontwikkelingen van deze periodes. Van Giovanni Pisano tot de iconoclasme, leer alles over de invloeden die kunstgeschiedenis hebben gevormd.