Көлік тасымалы бойынша тест

Табиғат пен қоғам

• Адам қоршаған ортадан алатын және өмір сүруіне, шаруашылығына қолданатын табиғат элементтерін табиғи ресурстар деп атайды.

Табиғи ресурстар

• Дүниежүзіндегі табиғи ресурстар: минералдық, энергетикалық (күн, жел, су, жер қойнауынан пайда болатын), топырақ, климаттық және су ресурстары.
• Табиғи ресурстың мөлшері мен оларды қолдану өлшемі арасындағы қатынас ресурспен қамтамасыз етілуді білдіреді.

Табиғи ресурстарды игеруге қатысты мәселелер

• Мәселелер: ресурстардың сарқылуы, экологиялық проблемалар, табиғи ресурстардың жетіспеушілігі.
• Ресурстардың сарқылуы - бұл минералды шикізат, ормандар, аңдар және т.б. сияқты табиғи ресурстардың қолданылатын мөлшерінен асып кету.
• Экологиялық проблемалар - бұл ауа мен судың ластануы, топырақтың эрозиясы, адам денсаулығына зиянды заттардың шығарылуы.
• Табиғи ресурстардың жетіспеушілігі - бұл көптеген елдердегі су, жайылым, орман және т.б. сияқты табиғи ресурстардың өсіп келе жатқан қажеттілікке жетпеуі.

Табиғи ресурстарды игеру және қолдануға қатысты мәселелерді шешу жолдары

• Мемлекеттің ресурстарды сақтау саясаты - бұл минералды шикізаттарды қайта өңдеу және экологиялық таза технологияларды енгізу.
• Жаңарып отыратын ресурстарды қолдану - бұл жел, күн, су энергиясы сияқты қорларды пайдалану.
• Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану - бұл ресурстарды ысырапсыз қолдану, қалдықтарды қайта өңдеу.
• Жасыл технологиялар - бұл энергияны үнемдеу, қалдықсыз өндіріс, биологиялық алуан түрлілікті сақтау.
• Этикетки - бұл өнімнің экологиялық тазалығын көрсететін белгі.
• Жаңартылатын энергия көздері - бұл күн, жел, гидроэнергия сияқты қорлар.
• Экологиялық таза өндіріс - бұл қалдықсыз және ластануды азайтатын технологияларды қолдану.
• Жасыл экономика - бұл экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған экономика моделі.

Деректердің экономикалық-географиялық қоры

• Деректерді автоматты түрде пайдалану нәтижесінде қалыптасатын картографиялық-географиялық деректер қоры карта арқылы көрсетіледі.

Картографиялық-географиялық деректер қоры

• Карта - сапалы, әртүрлі түс қолданылған және картографиялық стандартқа сай жасалған туынды.

Инфрақұрылым

• Материалдық өндіріске және тұрғындарға қызмет көрсету саласының ірі тобын инфрақұрылым деп атайды.

Көлік құрылымы

• Бір-бірімен көлік жолдары және тораптары арқылы байланысқан барлық көлік түрлерінің жиынтығы - көлік жүйесі
• Көліктің жұмысы бағаланатын көрсеткіштер: тасымалданатын жүктің көлемі мен қашықтығы.

Теміржол

• Құрлық көліктерінің арасында рөлі ерекше көлік түрі - теміржол.
• Ауа-райы жағдайын талғамайтын көлік, тұрақты және арзан тасымалдау мүмкіндігін береді.
• Батыс Еуропада 1000 км^2^-ге 100 км-ден астам теміржол тиесілі.
• Қазақстанда меридиан бағытында орналасқан теміржол магистральдары:
• Транссибір
• Орта Азия
• Түркістан-Сібір
• Қазақстанда ендік бағытында орналасқан теміржол магистральдары:
• Ақтөбе-Қарағанды
• Ертіс
• Жүкті жылдам және соңғы пунктке дейін жеткізумен ерекшелетін көлік - автомобиль

Автомобиль

• Дүниежүзінде салмағы бойынша жүк тасымалдаудан 1 орынды алатын көлік.
• Қысқа қашықтыққа тасымалдауда жетекші орын алады
• АҚШ-та 5 млн км автомобиль жолы бар.
• Қазақстанда 100 мың км автомагистрал бар.

Құбыр көлігі

• Сұйық және газтәрізді жүктерді тасымалдауда жетекші орын алатын көлік.
• Жүкті тоқтаусыз жеткізетін және көп қызмет күшін талап етпейтін көлік
• Ресейдің Батыс Сібірдегі газын Батыс Еуропаға тасымалдайтын құбыр жолы - «Дружба».
• Қазақстанда құбыр жолының ең жиі орналасқан ауданы - Батыс

Теңіз көлігі

• Пайдалану құны арзан және жүк тасымалынан жетекші орын алатын көлік.
• Мемлекетаралық жүк тасымалдаудың 80% тиесілі.
• Жүкті ұзақ қашықтыққа тасымалдайтын, жүк айналымында бірінші орын алатын көлік.
• Дүниежүзіндегі теңіз арқылы тасымалданатын жүктің 40% тиесілі - Атлант мұхиты.

Әуе көлігі

• Жолаушыларды , жедел және тез бұзылатын азық-түлік жүктерін тасымалдайтын көлік.
• Дүниежүзіндегі жолаушы тасымалының жартысына жуығы тиесілі - АҚШ
• Қазақстанның басты «әуе айлағы» - Астана.
• Қазақстандағы әуе тасымалымен айналысатын авиакомпаниялар саны - 20
• Халықаралық және ішкі жолаушылардың 3/5 бөлігін тасымалдайтын Қазақстандық авиакомпания - «Эйр Астана».

Дүниежүзілік көлік жүйесі

• ТМД елдерінің дүниежүзілік көлік жүйесіндегі алатын үлесі - 10%.
• Гибралтар бұғазы жағалауымен салынған магистраль - Транспиреней.
• Еуропадағы көлік дәліздерінің саны - 9.
• Қазақстандағы көлік дәліздерінің саны - 5.
• Ресейдегі көлік дәліздерінің саны - 2.
• Контейнермен тасымалданатын жүктің үлесі - 40%.

Әлеуметтік инфрақұрылым

• Инфрақұрылым кешенінің құрамына кіретін салалар саны - 30 сала.
• Әлеуметтік инфрақұрылым салалары:
  • Сауда
  • Тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындары
  • Денсаулық сақтау саласы
  • Білім беру саласы
  • Халықтың демалысын ұйымдастыру саласы

Рекреация

• Тұрғын үйіңнен басқа жерде денсаулықты немесе жұмыс істеу қабілетін, табиғат аясында немесе туристік серуендеу кезінде демалу арқылы қалпына келтіру - рекреация.
• Адамдардың денсаулығын қалпына келтіруіне, демалыстың жақсы өтуіне себепші болатын ресурс түрі - рекреациялық ресурс.
• Рекреациялық ресурстың түрлері:
  • Табиғи - таулар, өзендер, көлдер, ормандар
  • Мәдени- тарихи - ескерткіштер, мұражайлар
• Шығыс Қазақстанның мәдени орталығы - Семей.
• Қазақстанның орталығында орналасқан ұлттық саябақ - Қарқаралы.
• Қазақстанда ең алғашқы ұйымдастырылған ұлттық саябақ - Баянауыл.
• 1985 жылы ұйымдастырылған ұлттық саябақ - Баянауыл.
• Қазақстанда ең алғаш ашылған курорт - Бурабай.
• Қазақстанның басты емдік туризм аймағы - Бурабай.
• Балшықпен емдейтін санаторий орналасқан аймақ - Мойылды.
• Метеорит кратері орналасқан облыс - Ақтөбе.
• Бозжыра шатқалы орналасқан қорық - Үстірт.
• Өнеркәсіптің, ауылшаруашылығының және басқа да экономикалық салалардың қалыпты және сапалы жұмыс істеуін қамтамасыз етеді - әлеуметтік инфрақұрылым.

Дүниежүзілік шаруашылық салалары: ауылшаруашылығы және өнеркәсіп

• Бір-бірімен дүниежүзілік экономика арқылы байланысып, тарихи қалыптасқан дүниежүзі елдерінің ұлттық шаруашылығының жиынтығы - дүниежүзілік шаруашылық.

ХХ ғасырдың басы

• Тауарлы ауыл шаруашылығы - интенсивті егіншілік және жемшөп даярлайтын мал шаруашылығы, бау-бақша, ауыспалы егіншілік, жайылымдық малшаруашылығы.

«Жасыл революция»

• ХХ ғасырдың 50-60 жылдарындағы заманауи агротехниканы қолдану арқылы ауыл шаруашылығын түрлендіру - «Жасыл революция».
• Тез пісетін дәнді дақылдарды егу, ирригация көлемін ұлғайту, техниканы және тыңайтқыштарды кеңінен қолданып, мол өнім алу жолдары - Жасыл революция.

Азық-түлік шаруашылығы құрылымының басты өнімдері

• Дәнді дақылдар
• Астық (бидай, күріш, жүгері, арпа, сұлы)
• Мақта
• Жемшөп
• Бау-бақша дақылдары
• Қазақстанның «бау-бақшасы» деп аталатын аймақ - Оңтүстік.
• Шошқа шаруашылығы бойынша жетекші ел - Қытай.

Өнеркәсіп

• Материалдық өндірістің жетекші саласы - өнеркәсіп.

Өнеркәсіп салаларының қалыптасуына қарай бөлінісі

• Ескі салалар - өнеркәсіптік революция кезінде пайда болғандар (таскөмір, металлургия, тоқыма, бу машиналарын жасау).
• Жаңа салалар - ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ғылыми-техникалық прогреспен анықталатын салалар (автомобиль жасау, пластмасса, химиялық талшық).
• Ең жаңа салалар - ҒТР заманында пайда болды және ғылымды көп қажет ететін салалар (микроэлектроника, микробиология, робот жасау) - жоғары технологиялар саласы.

Дүниежүзі шаруашылығының салалық құрылымының құрамы

• Ауыл шаруашылығы
• Өнеркәсіп
• Қызмет көрсету

Отын-энергетика

• ХХ ғасырдың 70 жылдарындағы мұнай мен энергетика дағдарысынан кейін қарқыны бәсеңдеген өнеркәсіп саласы - отын-энергетика.
• Дүниежүзіндегі мұнай өндіретін мемлекеттер саны - 80 мемлекет.
• Дүниежүзіндегі табиғи газдың жылдық өндірісі - 2 трлн м^3^.
• Дүниежүзіндегі көмір өндіретін мемлекеттер саны - 60 мемлекет.

Қазақстанның дүниежүзіндегі кен байлықтары бойынша орны

• Берилли өндіру жөнінен - 1-4 орын.
• Ниоби өндіру жөнінен - 3 орын.
• Галлий өндіру жөнінен - 3 орын.
• Техникалық таллий өндіру жөнінен - 3 орын.
• Титан түтігін өндіру жөнінен - 3 орын.
• Рений өндіру жөнінен - 1-5 орын.
• Уран өндіру жөнінен - 1 орын.
• Көмір өндіру жөнінен - 9 орын.
• Күміс өндіру жөнінен - 9 орын.
• Мырыш өндіру жөнінен - 10 орын.
• Глинозем өндіру жөнінен - 10 орын.
• Тантал, ниобий қоры жөнінен ТМД елдері арасында - 1 орын.

Өнеркәсіп географиясы

• Түсті металлургия саласы отар және жартылай отар болып тұрған кездерінен бастап дамыған мемлекеттер - Чили, Перу, Индонезия.
• Қазақстанда өндірілетін темір кенінің экспортқа шығарылатын мөлшері - 70%.
• Қазақстандағы түсті металды өндіру көлемі - 12%.
• Қазақстанда орналасқан дүниежүзіндегі ең ірі алпауыт қара металлургия компанияларының бірі - Mittal Steel.

Машина жасау

• Қызмет көрсету саласы жағынан және өндірілген өнім құны көрсеткіші бойынша 1 орын алатын шаруашылық саласы - машина жасау.
• Машина жасау саласындағы өнімнің 9/10 бөлігін шығаратын елдер - Дамыған елдер.
• Дүниежүзіндегі негізгі машина жасау аймақтары:
  • Еуропа (Германия, Франция, Ұлыбритания)
  • Солтүстік Америка (АҚШ, Канада)
  • Шығыс Азия (Жапония, Қытай, Корея)