इतिहास: पद्धती आणि प्रागैतिहासिक कालखंड

• इतिहास म्हणजे भूतकाळाचा अभ्यास.
• यात मानवी समाजाच्या सर्व पैलूंचा समावेश आहे.
• हे एक शैक्षणिक शिस्त आणि एक कथा आहे.

ऐतिहासिक अभ्यासाच्या पद्धती

• इतिहास प्राथमिक स्रोत वापरतो.
• प्राथमिक स्रोतांची उदाहरणे म्हणजे कलाकृती, कागदपत्रे आणि साक्षीदारांचे अहवाल जे अभ्यासल्या जात असलेल्या काळात तयार केले गेले होते.
• इतिहास दुय्यम स्रोत देखील वापरतो.
• दुय्यम स्रोतांची उदाहरणे म्हणजे प्राथमिक स्रोतांचे विश्लेषण करणारी पुस्तके आणि लेख.
• इतिहासकार विश्वासार्हता आणि पूर्वग्रहांसाठी स्त्रोतांचे मूल्यांकन करतात.
• भूतकाळातील कथा आणि स्पष्टीकरणे तयार करण्यासाठी इतिहासकार पुराव्यांचा अर्थ लावतात.
• इतिहासलेखन म्हणजे इतिहास कसा लिहिला आणि त्याचा अर्थ लावला जातो याचा अभ्यास.
• भिन्न इतिहासकार आणि विचारसरणी समान घटनांवर भिन्न दृष्टीकोन देऊ शकतात.

प्रागैतिहासिक काळ

• प्रागैतिहासिक काळ म्हणजे लेखन शोध लागण्यापूर्वीचा काळ.
• पुराश्मयुग (जुने अश्मयुग) हे साध्या दगडी अवजारांचा वापर आणि शिकारी-संकलक जीवनशैली द्वारे दर्शविले जाते.
• नवपाषाण क्रांतीने शेतीचा विकास दर्शविला.
• नवपाषाण क्रांतीमध्ये कायमस्वरूपी वस्ती आणि वनस्पती आणि प्राणी पाळीव करण्याची प्रक्रिया झाली.

प्राचीन संस्कृती

• सुपीक Crescent मध्ये स्थित मेसोपोटेमियामध्ये सुमेर आणि अक्कड सारखी शहर-राज्ये उदयास आली.
• त्यांनी लेखन (क्युनिफॉर्म), कायद्याचे नियम (হাম্মुराबीची संहिता) आणि सिंचन प्रणाली विकसित केली.
• प्राचीन इजिप्त हे फारोच्या राजवटीखालील केंद्रीकृत राज्याने दर्शविले जाते.
• इजिप्शियन लोकांनी पिरॅमिड आणि मंदिरांसारखी स्मारके बांधली.
• त्यांच्याकडे एक जटिल धार्मिक प्रणाली होती (मृत्यूनंतरच्या जीवनावर विश्वासासह बहुदेवतावादी).
• सिंधू घाटी संस्कृती (हडप्पा संस्कृती) सध्याच्या पाकिस्तान आणि वायव्य भारतात विकसित झाली.
• शहरी नियोजन, जलनिःसारण प्रणाली ही या संस्कृतीची वैशिष्ट्ये आहेत.
• या संस्कृतीची लेखन प्रणाली अजूनही उलगडलेली नाही.
• प्राचीन चीनने राजघराण्यांचा उदय आणि अस्त (शांग, झोउ, किन, हान) अनुभवला.
• कन्फ्युशियनवाद, कायदेवाद आणि ताओवाद या प्रमुख तात्विक आणि धार्मिक प्रणाली म्हणून उदयास आले.
• चीनच्या महान भिंतीचे बांधकाम किन राजघराण्यादरम्यान सुरू झाले.
• प्राचीन ग्रीस हे अथेन्स आणि स्पार्टासारख्या स्वतंत्र शहर-राज्यांचे (पोलिस) बनलेले होते.
• ग्रीसने तत्त्वज्ञान, लोकशाही, कला आणि साहित्य यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.
• पर्शियन युद्धे आणि पेलोपोनेशियन युद्धांनी ग्रीक इतिहासाला आकार दिला.
• रोमन प्रजासत्ताक आणि नंतर रोमन साम्राज्याने भूमध्य समुद्राच्या जगावर वर्चस्व गाजवले.
• रोम त्याच्या कायदेशीर प्रणाली, अभियांत्रिकीAchievements (रस्ते, जलवाहिनी) आणि लष्करी संघटनेसाठी ओळखले जात होते.
• रोमन साम्राज्याने ख्रिश्चन धर्माचा प्रसार केला.
• हे साम्राज्य अखेरीस पश्चिम आणि पूर्वेकडील भागांमध्ये विभागले गेले.

मध्ययुगीन काळ

• प्रारंभिक मध्ययुगात पश्चिम रोमन साम्राज्याचा ऱ्हास झाला.
• जर्मनिक राज्ये उदयास आली.
• सरंजामशाहीचा उदय झाला, जी जमीन मालकी आणि जहागीरदारीवर आधारित विकेंद्रित राजकीय आणि आर्थिक प्रणाली आहे.
• ख्रिश्चन धर्माचा प्रसार, मठ्ठवाद आणि कॅथोलिक चर्चचा प्रभाव वाढला.
• उच्च मध्ययुगात व्यापार, शहरांची वाढ आणि विद्यापीठांचा उदय झाला.
• धर्मयुद्ध हे ख्रिश्चन आणि मुस्लिम यांच्यातील धार्मिक युद्धांची मालिका होती.
• उत्तर मध्ययुगात ब्लॅक डेथ (ब्यूबॉनिक प्लेग) चा प्रादुर्भाव झाला.
• इतर घटकांमध्ये दुष्काळ, युद्ध आणि सामाजिक अशांतता यांचा समावेश आहे.
• इटलीमध्ये पुनर्जागरण सुरू झाले.
• अभिजात कला, साहित्य आणि तत्त्वज्ञानात नव्याने रस निर्माण झाला.

प्रारंभिक आधुनिक काळ

• शोधाचे युग हे नवीन व्यापार मार्ग आणि प्रदेश शोधणाऱ्या युरोपीय शक्तींनी चालवले होते.
• कोलंबियन एक्सचेंज म्हणजे जुन्या जगा आणि नवीन जग यांच्यातील वनस्पती, प्राणी आणि रोगांची देवाणघेवाण.
• प्रोटेस्टंट सुधारणांनी कॅथोलिक चर्चच्या अधिकाराला आव्हान दिले.
• प्रोटेस्टंट धर्माच्या उदयातून धार्मिक युद्धे आणि राजकीय उलथापालथ झाली.
• वैज्ञानिक क्रांतीने अनुभवजन्य निरीक्षण आणि गणितीय युक्तिवादाकडे बदल दर्शविला.
• कोपर्निकस, गॅलिलिओ आणि न्यूटन यांसारख्या महत्त्वाच्या व्यक्तींचा समावेश आहे.
• प्रबोधनाने तर्क, व्यक्तिवाद आणि मानवी हक्कांवर जोर दिला.
• युरोपमध्ये राष्ट्र-राज्यांचा आणि केंद्रीकृत राजेशाहीचा उदय झाला.

18 वे आणि 19 वे शतक

• अमेरिकन क्रांतीमुळे युनायटेड स्टेट्सला ब्रिटिश राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळाले.
• फ्रेंच राज्यक्रांतीने राजेशाही उलथून टाकली आणि स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुता या तत्त्वांवर आधारित प्रजासत्ताकची स्थापना केली.
• नेपोलियन युद्धांनी युरोपचा नकाशा बदलला.
• ब्रिटनमध्ये औद्योगिक क्रांती सुरू झाली.
• हे तांत्रिक नवोपक्रम, फॅक्टरी उत्पादन आणि शहरीकरण द्वारे दर्शविले जाते.
• भांडवलशाही आणि समाजवाद या स्पर्धात्मक आर्थिक आणि राजकीय विचारधारांचा उदय याच काळात झाला.
• वसाहतवाद आणि साम्राज्यवादामुळे जगभरात युरोपीय शक्ती आणि प्रभाव वाढला.

20 वे शतक

• पहिल्या महायुद्धाला युती, राष्ट्रवाद आणि साम्राज्यवादी स्पर्धांचे एक जटिल जाळे कारणीभूत होते.
• व्हर्सायच्या तहाने जर्मनीवर कठोर शर्ती लादल्या.
• रशियन राज्यक्रांतीमुळे सोव्हिएत युनियनची स्थापना झाली, हे पहिले कम्युनिस्ट राज्य होते.
• आंतरयुगाचा काळ आर्थिक अस्थिरता, राजकीय अतिरेक आणि इटलीमध्ये फॅसिझम आणि जर्मनीमध्ये नाझीवादाच्या उदयाने चिन्हांकित होता.
• दुसरे महायुद्ध हा अक्ष राष्ट्रां (जर्मनी, इटली, जपान) आणि मित्र राष्ट्रां (युनायटेड स्टेट्स, युनायटेड किंगडम, सोव्हिएत युनियन) यांच्यात लढला गेलेला जागतिक संघर्ष होता.
• नाझी जर्मनीने ज्यू आणि इतर अल्पसंख्याक गटांचे पद्धतशीरपणे केलेले genocide म्हणजे Holocaust होय.
• शीतयुद्ध हा युनायटेड स्टेट्स आणि सोव्हिएत युनियन यांच्यातील भू-राजकीय तणावाचा काळ होता.
• हे शस्त्र स्पर्धा, प्रॉक्सी युद्धे आणि वैचारिक स्पर्धेने दर्शविले जाते.
• आशिया आणि आफ्रिकेतील अनेक माजी वसाहतींना Decolonization मुळे स्वातंत्र्य मिळाले.
• जागतिकीकरणामुळे राष्ट्रांमधील आंतरसंबंध आणि परस्परावलंबन वाढले आहे.

समकालीन इतिहास

• 1991 मध्ये सोव्हिएत युनियनच्या পতनाने शीतयुद्धाचा अंत झाला.
• चीन आणि भारत यांसारख्या नवीन आर्थिक शक्तींच्या उदयातून जागतिक शक्तीचा समतोल बदलला आहे.
• तांत्रिक प्रगतीमुळे, विशेषतः Communication आणि Information Technology मध्ये, समाजात बदल झाला आहे.
• हवामान बदल, दहशतवाद, आर्थिक विषमता आणि राजकीय ध्रुवीकरण ही सध्याची आव्हाने आहेत.

इतिहास म्हणजे भूतकाळाचा अभ्यास. यात मानवी समाजाच्या सर्व पैलूंचा समावेश आहे. इतिहासाच्या अभ्यासात प्राथमिक आणि दुय्यम स्त्रोतांचा वापर केला जातो. इतिहासकार भूतकाळाच्या कथा आणि स्पष्टीकरणे तयार करण्यासाठी पुराव्याचे विश्लेषण करतात.