Inleiding Adolescentie (HS1)

Inleiding Adolescentie (HS1)

• De vroege adolescentie omvat de leeftijd van 10-13 jaar.
• De midden adolescentie omvat de leeftijd van 14-18 jaar.
• De late adolescentie omvat de leeftijd van 19-23 jaar.
• Drie belangrijke theorieën over ontwikkeling zijn die van Erikson (1968), Arnett (2007) en Spanjaard en Slot (2015).
• Dynamisch interactionisme stelt dat mensen hun omgeving vormen, maar dat de omgeving ook mensen vormt.
• Tijdens de adolescentie verschuift interactie van passief naar actief.
• Belangrijke veranderingen tijdens de adolescentie zijn biologisch (seksualiteit, uiterlijk), cognitief (abstract denken), sociaal (nieuwe rollen) en specifieke problemen (internaliserend/externaliserend).
• Ontwikkelingspsychopathologie richt zich op de condities die het ontstaan van ontwikkelingsstoornissen faciliteren.
• Caspi en Shiner (2006) onderscheiden passieve, evocatieve en actieve interactie als manieren waarop de omgeving beïnvloed wordt.
• Steinberg (2008) noemt bij de vraag of iets een probleem of stoornis is, de volgende aandachtspunten: Eenmalig of patroon? Symptoom? Timing?

Psychosociale ontwikkelingstheorie van Erikson (1968)

• In de zuigelingenfase (geboorte tot 18 maanden) staat vertrouwen versus fundamenteel wantrouwen centraal.
• In de peuterleeftijd (18 maanden tot 3 jaar) staat autonomie versus schaamte en twijfel centraal.
• Tijdens de kleuterleeftijd (3 tot 5 jaar) staat initiatief versus schuldgevoel centraal.
• In de basisschoolleeftijd (6 tot 12 jaar) is vlijt versus minderwaardigheid de belangrijkste taak.
• Tijdens de adolescentie (12 tot 18 jaar) staat identiteit versus identiteitsverwarring centraal.
• In de vroege volwassenheid (18 tot 35 jaar) is intimiteit versus isolement belangrijk.
• Tijdens de middelbare volwassenheid (35 tot 55-65 jaar) staat generativiteit versus stagnatie centraal.
• In de late volwassenheid (55-65 tot de dood) is ego-integriteit versus wanhoop de belangrijkste taak.

Thema's en ontwikkelingstaken (Spanjaard en Slot, 2015)

• Positie ten opzichte van ouders is een belangrijk thema.
• Onderwijs of werk speelt een rol.
• Vrije tijd is een relevant thema.
• Eigen woonsituatie wordt belangrijk.
• Autoriteit en instanties zijn thema's.
• Gezondheid en uiterlijk zijn relevant.
• Sociale contacten en vriendschappen spelen een rol.
• Sociale media en internet zijn relevant.
• Intimiteit en seksualiteit zijn thema's.
• Culturele verschillen spelen een rol.

Theorieën over adolescentie (HS2)

• Vier theoretische benaderingen van de adolescentie zijn psychoanalytische, cognitieve, contextuele en dynamische systeemtheorieën.
• Psychoanalytische theorieën leggen de nadruk op het leren omgaan met onbewuste neigingen en het vormgeven van relaties.
• Cognitieve theorieën (Piaget) beschrijven hoe kinderen concreet leren denken en adolescenten abstract leren denken.

Cognitieve theorieën (Piaget)

• Kinderen leren logisch redeneren op een concrete manier (concreetoperationeel denken).
• Adolescenten zijn in staat tot abstract denken (formeel-operationeel denken).
• Nadenken over eigen denken is een onderdeel van de cognitieve ontwikkeling.
• Een neiging tot idealisme kenmerkt deze fase.
• Egocentrisme speelt ook een rol.

Contextuele theorieën

• De ecologische theorie (Bronfenbrenner) benadrukt de structuur van de omgeving.
• De theorie van de levensloop benadrukt de invloed van historische context en kritieke levensgebeurtenissen.
• Aanhangers van de dynamische systeemtheorie zien de adolescent en de sociale context als een samenhangend systeem in beweging.

Lichamelijke ontwikkeling in de adolescentie (HS3)

• De hormonale regelsystemen omvatten de HPA-as, HPG-as en GH-as.
• De HPA-as beïnvloedt spierweefsel, schaamhaar, okselhaar, huidverandering en acne, onder invloed van ACTH uit de hypothalamus.
• De HPG-as beïnvloedt de productie van testosteron (mannen) en oestrogeen (vrouwen) door LH&FSH, onder invloed van GnRH uit de hypothalamus.
• De GH-as stimuleert de afgifte van groeihormoon door de hypofyse, onder invloed van GRHR uit de hypothalamus, wat lengte-, gewichtstoename en geslachtskenmerken veroorzaakt.
• Omgevingsfactoren, zoals verbeterde sociaaleconomische omstandigheden, voeding, etnische verschillen en stress, beïnvloeden de lichamelijke ontwikkeling.
• De seculiere trend laat zien dat lichamelijke rijping steeds eerder plaatsvindt.
• De 'life history theory' stelt dat veel stress het lichaam signaleert dat er kans is op vroege dood, waardoor het eerder geslachtsrijp wordt.
• Lichamelijke veranderingen in de adolescentie omvatten hormonale veranderingen, versnelde groei, verandering in lichaamsvet en spierweefsel, ontwikkeling van bloedsomloop/ademhaling en rijping van geslachtsorganen.
• Drie aspecten van lichamelijke ontwikkeling zijn status (hoe ver), timing (wanneer) en tempo (hoe snel).
• Hormonale veranderingen leiden tot emotionaliteit, opwinding, seksueel verlangen en verliefdheid.
• Neurologische veranderingen leiden tot sensatiezucht en risicogedrag; impulsregulatie ontwikkelt zich later.
• Meisjes scoren hoger op depressie.
• Hogere Tanner-stadia gaan gepaard met vermoeidheid, geïrriteerdheid, regel overtredend gedrag en drugsgebruik (ook voor jongens).
• Vroegrijpe adolescenten hebben een groter risico op internaliserende en externaliserende problemen, beginnen eerder met seksuele gedragingen en vertonen meer riskant seksueel gedrag.
• De "hypothese van stressvolle verandering" stelt dat veranderingen op affectief/motivationeel vlak zorgen voor reactiviteit en spanning zoeken, in combinatie met een achterlopende prefrontale cortex (maturational gap).
• De "hypothese van afwijkende timing" stelt dat veranderingen die eerder of later plaatsvinden stress veroorzaken.

Psychoseksuele ontwikkeling in de adolescentie (HS5)

• Een progressief seksueel traject betekent eerst ervaring opdoen met verschillende seksuele gedragingen, alvorens geslachtsgemeenschap te hebben.
• Individuele en omgevingsfactoren die de seksuele ontwikkeling beïnvloeden zijn, omvatten puberteitsontwikkeling, opvoeding, leeftijdsgenoten (gedragsnorm, attitude, peer pressure) en mediagebruik (informatie, pornografie, dating apps).
• Risicofactoren in seksuele ontwikkeling zijn inconsistent condoomgebruik en seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• Er is sprake van een dubbel seksueel moraal als mannen en vrouwen verschillende normen en verwachtingen hebben met betrekking tot seksualiteit.
• Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt voor bij 66% van de meisjes en 29% van de jongens, dating violence komt voor bij 10%.

Hersenontwikkeling (H4)

• Het dual processing model stelt dat de ontwikkeling van subcorticale gebieden (limbisch systeem) voorloopt op de ontwikkeling van corticale gebieden (prefrontale cortex, pariëtale cortex etc.).
• De grijze stof dient voor het ontvangen en de witte stof voor het snel versturen van informatie.
• De witte stof neemt toe tot het 20e levensjaar.
• De grijze stof (verbindingen) volgt een patroon van toename na geboorte en afname tussen 10-20 jaar (neural pruning).
• Een toename van witte stof in de hersenen is gerelateerd aan een eerdere puberteit.
• Executieve functies omvatten aandacht richten, impulsen beheersen en problemen oplossen aangestuurd door de prefrontale en pariëtale cortex.
• Responsinhibitie is het remmen van ongewenst gedrag door de prefrontale cortex.
• Het beloningsgevoel is sterker bij adolescenten dan bij kinderen, wat leidt tot meer risicovol gedrag.
• Een hoger testosterongehalte is gekoppeld aan meer risicogedrag.
• Jongeren reageren heftiger op extreme gezichtsuitdrukkingen dan volwassenen (extra gevoelige amygdala), om sociale status en hiërarchie te leren begrijpen.
• Sociale afwijzing activeert pijncentra in de hersenen, vrienden hebben een beschermende rol.

Cognitieve ontwikkeling (H6)

• Intelligentie wordt gebruikt om verschillen in cognitief vermogen aan te duiden.
• Drie benaderingen van cognitieve ontwikkeling zijn Piagetiaans, informatieverwerking en psychometrisch.
• De Piagetaanse benadering omvat een stadiumtheorie.
• Contrafactisch denken houdt in dat men over zelfbedachte, van realiteit afwijkende situaties kan nadenken.
• Hypothetisch-deductief redeneren is het spelen met hypothetische uitkomsten bij het oplossen van een probleem.
• Combinatorisch denken is het uit elkaar houden, combineren en bedenken van de resultaten van relevante aspecten van een probleem.
• De informatieverwerkingsbenadering beschouwt cognitie als een geheel van functies als aandacht, geheugen, executieve functies en probleemoplossend vermogen.
• Deze benadering verklaart hoe informatie verwerkt wordt, hoe beslissingen worden genomen, problemen worden opgelost en hoe de omgeving wordt begrepen.
• Executieve functies, lange termijngeheugen, cognitieve strategieën, metacognitie en sociale informatieverwerking zijn belangrijke aspecten.
• De psychometrische benadering stelt dat cognitie gelijk staat aan intelligentie.
• Fluid intelligence omvat logisch redeneren en verbanden zien.
• Crystallized intelligence omvat opgedane kennis en feiten.

Emoties tijdens de adolescentie (H7)

-Baby's ervaren basale emoties als blij, boos, verdrietig, bang. Peuters (+- 2 jaar) ervaren ook secundaire emoties zoals schaamte, schuld en trots. -Adolescenten zijn gevoeliger voor emoties in sociale situaties, zoals schaamte en sociale angst. -Contra-hedonisch gedrag is wanneer adolescenten expres negatieve situaties opzoeken. -De manier waarop adolescenten met emoties omgaan verandert doordat ze regulatiestrategieën ontwikkelen en cognitieve strategieën toepassen. -De Broaden- en Build theorie stelt dat positieve emoties zorgen voor een verbreding van het actierepertoire, waarop je dan weer bouwt met positieve ervaringen.

• Socialisatie is de invloed van de omgeving op de emoties vanaf de kindertijd, door observatie, imitatie, ideeën en reacties van ouders. Angst en depressie worden gezien als een emotieregulatiestoornis.
• Hoge consciëntieusheid en emotionele gevoeligheid zorgen voor meer negatieve emotie, terwijl hoge extraversie zorgt voor minder negatieve emotie (Big 5). -Emotionele ongevoeligheid kan ook problematisch zijn (psychopathie).
• Verveling is een ingewikkelde emotie die gekenmerkt wordt door lage arousal, onplezierigheid en weinig uitdaging, en komt vaak voor bij hoogbegaafde leerlingen.
• Behandelinterventies zijn emotion-focused cognitive behavioral therapy, coping power en mindfulness-interventies.

Ontwikkeling van identiteit (H8)

• De looking glass theory stelt dat je jezelf ziet zoals anderen je zien.
• Het reflected appraisals model stelt dat zelfwaardering is gebaseerd op meningen en percepties van anderen.
• Bij het competentiemodel is zelfwaardering gebaseerd op prestaties en self-efficacy (Bandura).
• In de adolescentie verandert het zelf concept van concreet naar abstract.
• Zelfwaardering is de mate waarin iemand zichzelf waardeert.
• Factoren die zelfwaardering beïnvloeden zijn goede schoolprestaties, autoritatieve opvoeding, vrienden, geslacht, persoonlijkheid, sociaal-economische context, cultuur en social media.
• De identiteitstheorie van Erikson stelt dat identiteit het product is van psychosociale crises in de adolescentie.

Identiteitsstatussen van James Marcia

• Identity achievement: Keuzes gemaakt na exploratie.
• Foreclosure: Keuzes gemaakt zonder exploratie, gebaseerd op verwachtingen van anderen.
• Moratorium: Actief zoekend en experimenterend, nog geen beslissing genomen.
• Identity diffusion: Geen keuzes gemaakt, geen exploratie.

Autonomie-ontwikkeling in de adolescentie (Hoofdstuk 9)

• De separatie-individuatietheorie (SIT) stelt dat tieners zich losmaken van ouders om een eigen identiteit aan te nemen (losmaken, conflict, deïdealisatie).
• De zelfdeterminatietheorie stelt dat tieners verlangen naar autonomie, competentie en verbondenheid en dit drijft hun identiteitsontwikkeling (autonomie, intrinsieke motivatie, vrijwillige keuzes).
• Risicofactoren voor de ontwikkeling van autonomie zijn te veel vrijheid, ouderlijke druk, culturele verwachtingen en gebrek aan steun.
• Beschermende factoren zijn ouderlijke steun voor zelfstandigheid, zelfstandig beslissingen nemen, goede vriendschappen en een ondersteunende schoolomgeving.

Invloed van het gezin op de adolescent (H11)

• Het losmaken van ouders om een eigen identiteit te vinden leidt tot een tweede separatie-individuatie.
• De 'age crime curve' laat een toename zien van antisociaal gedrag in de adolescentie, met een piek rond de late adolescentie en een afname in de volwassenheid.
• Er is sprake van meer autonomie voor de adolescent en een verschuiving van een verticale naar een horizontale relatie.
• De sociale domeintheorie stelt dat ouders verwachtingen bijstellen en regels stellen met betrekking tot moreel gedrag, omgangsvormen en persoonlijke zaken.
• Communicatiepatronen veranderen, ouders willen weten hoe het kind gaat en passen actieve (informatie opeisen) en passieve (informeren, snooping) strategieën toe.
• Opvoedingsdimensies omvatten ondersteuning, controle (structuur, sturing) en autonomie (bevorderen van onafhankelijkheid).
• Kenmerken van de relatie tussen broers en zussen zijn gelijkwaardigheid, langdurigheid en emotionele geladenheid (steun/liefde en conflict/rivaliteit).
• De systeembenadering kent twee kernprincipes: elk subsysteem beïnvloedt andere subsystemen, veranderingen leiden tot disbalans en aanpassing.

De rol van leeftijdsgenoten (H12)

• De interpersoonlijke theorie van ontwikkeling stelt dat in elke nieuwe ontwikkelingsfase nieuwe sociale behoeften ontstaan, welke vervuld worden door nieuwe interpersoonlijke relaties.
• De theorie van interpersoonlijk perspectief nemen (Sullivan) stelt dat adolescenten sociaal cognitieve vaardigheden ontwikkelen.
• Vriendschappen hebben op korte termijn positieve effecten op het psychologisch, sociaal en emotioneel functioneren, en op lange termijn op de sociale, emotionele en cognitieve ontwikkeling.
• Vriendengroepen hebben invloed via normen en waarden binnen de groep en de mate waarin de adolescent zich identificeert met de groep.
• Deviantietraining is negatief gedrag vertonen om positie binnen de groep te verhogen of geaccepteerd te worden.
• Er is een verschil tussen selectie (gedrag vertonen om bij een groep te horen) en socialisatie (gedrag vertonen omdat je al bij een bepaalde groep hoort).

Pesten

• 15-20% van de adolescenten wordt gepest en 10% is dader.
• Jongens pesten vaker fysiek en meisjes vaker indirect.
• Daders zijn meestal agressiever.
• De gehechtheidstheorie stelt dat de relatie tussen ouder en kind een blauwdruk vormt voor toekomstige relaties.

Internaliserende problematiek (H13)

• Internaliserende problematiek is naar binnen gericht, zoals depressie en angst.
• Externaliserende problematiek is naar buiten gericht, zoals agressie en vandalisme.
• Angst heeft fysiologische (hartslag, ademhaling), gedragsmatige (vluchten, vechten) en cognitieve (angstgedachten) componenten.
• Het angstsysteem (LeDoux) omvat de amygdala (detecteert gevaar) en prefrontale cortex (remt amygdala), en hippocampus (kan amygdala remmen op basis van eerdere ervaringen).
• DSM-5 is een categoriale classificatie (wel of niet), terwijl de dimensionele benadering kijkt naar de mate van problemen.
• Oorzaken van angststoornissen zijn genen (temperament, gedragsinhibitie) en overbeschermende opvoedstijl.
• Paniekstoornis kenmerkt zich door plotselinge, heftige angst met hartkloppingen, zweten, derealisatie, depersonalisatie, angst voor verlies van controle, gek worden of doodgaan.
• Specifieke fobie is een duidelijke, aanhoudende, overdreven angst voor een specifiek object of een bepaalde situatie.
• Sociale fobie is duidelijke, aanhoudende angst voor sociale situaties. -Gegeneraliseerde angststoornis (GAS) gaat over excessieve angst en bezorgdheid gedurende minimaal 6 maanden over verschillende gebeurtenissen of activiteiten.
• Obsessieve-compulsieve stoornis (OCD) kenmerkt zich door dwanggedachten en/of dwanghandelingen.
• Depressieve stoornis -> Minimaal twee weken een sombere stemming of verlies van plezier/interesse + 5 symptomen

Externaliserende problematiek (HS14)

• Moffitt onderscheidt trajecten als typologie: childhood limited, lifecourse persistent en adolescens-limited criminals.
• Er is een genderparadox: als meiden delinquent gedrag vertonen, is deze delinquentie gemiddeld extremer.
• Tremblay (2009) stelt dat bij normale ontwikkeling een peuter agressie leert beheersen en overschakelt naar verbale agressie.
• Er is een verband tussen opvoedstijl en delinquentie.
• Assortive mating is de neiging om een partner te zoeken die uit hetzelfde klimaat komt.
• Beschermende factoren tegen crimineel gedrag zijn baan, woning en vaste relatie.
• Giordano et al. (2002) stellen dat cognitieve veranderingen een grote rol spelen bij het stoppen met crimineel gedrag.
• Oppositioneel-opstandige stoornis (ODD) is een patroon van boze/prikkelbare stemming, ruziezoekend gedrag of wraakzuchtigheid van minimaal 6 maanden met minstens 4 symptomen.
• Normoverschrijdend-gedragsstoornis is een ernstige overtreding van regels, agressie, vernieling, bedrog of diefstal.
• Er is een verband tussen lage hartslag en criminaliteit (underaroused).
• Lage cortisolspiegel betekent minder onder de indruk van stressvolle situaties.
• Risicofactoren zijn temperament, sociale informatieverwerking, LVB, vroegrijpheid en callous-unemotional behavior (CU).

Riskante gezinsinvloeden

• Gebrekkige opvoedvaardigheden en conflicten in het gezin
• Criminaliteit van ouders
• Gezinnen met weinig orde, verwaarlozende opvoedstijl

Dubbelingseffect

• Benadrukt hoe genetische en omgevingsfactoren een versterkende factor kunnen hebben op het gedrag.

Lichamelijke afhankelijkheid

• Gewenning: meer van dezelfde stof nodig om hetzelfde gewenste effect te krijgen.
• Abstinentie: toediening kan niet zomaar worden gestaakt.
• Psychische afhankelijkheid: geen effect zonder het middel.