Historische Perioden: Jagers tot Landbouw

• De aantekeningen hieronder geven een overzicht van verschillende historische periodes en hun kenmerken.
• Elke periode wordt beschreven aan de hand van politieke, economische, sociale, religieuze en culturele aspecten.

Jagers en Verzamelaars

• Er was geen sprake van politiek bestuur vanwege het nomadische bestaan en het ontbreken van een vaste woonplaats.
• De economie was gebaseerd op jagen en verzamelen, met soms ruilhandel met naburige stammen, gericht op directe behoeften.
• De sociale structuur bestond uit kleine groepen van ongeveer 30 personen, vanwege de beperkte voedselvoorziening.
• Er was weinig bezit en een grote afhankelijkheid van elkaar, wat leidde tot een egalitaire samenleving.
• Het geloof was polytheïstisch, met meerdere goden.
• Er werden grottetekeningen en beeldjes gemaakt, mogelijk met een religieuze betekenis.
• Er was geen schrift, wat betekent dat deze periode tot de prehistorie behoort.

Na de Agrarische Revolutie

• Voedseloverschotten door irrigatielandbouw in Mesopotamië leidden tot bevolkingsgroei, specialisatie, handel en het ontstaan van steden.
• Er kwamen machtige leiders en ambtenaren in steden en staten, vaak verbonden met religie.
• In Mesopotamië en Egypte was de koning/farao ook opperpriester, in Egypte zelfs een god.
• De economie was gebaseerd op landbouw en handel.
• Er ontstond een hiërarchische samenleving, bepaald door landbouwinkomsten, bestuurlijke functies en beheersing van het schrift.
• Het religieuze geloof was polytheïstisch, met natuurgodsdiensten die direct invloed uitoefenden op het leven en de natuur.
• Er was geloof in leven na de dood.

De Klassieke Oudheid

• In Griekenland waren er poleis met verschillende bestuursvormen, zoals aristocratie, autocratie en democratie.
• Filosofen debatteerden over de beste bestuursvorm.
• Het Romeinse Rijk kende een koninkrijk, een republiek (met de senaat aan de macht) en een keizerrijk.
• De Romeinen consolideerden hun macht door een beroepsleger, diplomatie, romanisering en het toekennen van burgerrecht aan onderworpen volken.
• De economie was gebaseerd op landbouw en handel, met een hoge mate van specialisatie in het Romeinse Rijk.
• Het Romeinse Rijk was lange tijd polytheïstisch, maar werd monotheïstisch nadat Constantijn het christendom bevoordeelde en het in 392 na Chr. de staatsgodsdienst werd.
• De Klassieke cultuur verspreidde zich door Europa door romanisering.
• De sociale structuur was hiërarchisch, met mannelijke burgers met burgerrecht, vreemdelingen en slaven.

De Vroege Middeleeuwen

• Het feodale stelsel ontstond, waarbij de koning (leenheer) gebieden of een ambt uitleende aan vertrouwelingen (leenmannen) in ruil voor geld en loyaliteit.
• Een voordeel was dat de vorst een groot gebied kon besturen.
• Het nadeel was de decentralisatie van politieke macht.
• Het hofstelsel ontstond, waarbij boeren grond, arbeid en/of vrijheid inruilden voor bescherming bij een heer met een versterkte boerderij (hof).
• Er ontstond autarkie, waarbij het domein van een heer zelfvoorzienend was, omdat er geen handel meer was.
• De standenmaatschappij was van God verordonneerd, met de geestelijkheid als eerste stand, de adel als tweede stand en de rest als derde stand.
• Het christendom verspreidde zich in West-Europa door missionarissen beschermd door de Frankische koning.
• In het Midden-Oosten ontstond de islam.

De Late Middeleeuwen

• Vorsten voerden een centralisatiepolitiek om een einde te maken aan het feodalisme.
• De vorst kreeg conflicten met de steden en de adel.
• De vierde stand eiste haar macht op ten koste van de adel.
• Er ontstond een groot politiek/religieus conflict tussen de paus en de vorst (investituurstrijd) over de vraag waar het primaat van de macht lag.
• Later vond er scheiding plaats tussen kerk en staat.
• Door de landbouwverbeteringen (bijv. drieslagstelsel) kon er weer specialisatie en (lange)afstandshandel optreden.
• Steden en beroepsgroepen gingen hun belangen beschermen met als gevolg de Hanze en de gilden.
• In de derde stand kwamen er boven en onder een laag bij.
• De adel en geestelijkheid kregen concurrentie van de rijke burgerij.
• Het christendom breidde zich uit en liet haar macht gelden.
• Ook Oost-Europa werd gekerstend.
• De inquisitie trad hard op tegen ketterij.
• Kruistochten moesten zorgen voor de bevrijding van het Heilig Land.

Renaissance

• Het motto veranderde van "memento mori" (gedenk te sterven) naar "carpe diem" (pluk de dag).
• Vorsten probeerden hun macht verder te centraliseren.
• Ze kregen te maken met godsdienstoorlogen en maakten keuzen in religieuze voorkeur ("cuius regio, eius religio" vs. gewetens- en godsdienstvrijheid).
• Ontdekkingsreizen legden de wereld open en Europese expansie leidde tot wereldhandel en nieuwe producten.
• Humanisten riepen op tot ontplooiing van het individu (carpe diem en homo universalis), maar de standensamenleving bleef van kracht.
• De christelijke kerk splitste in een protestant (Noord-Europa) en katholiek deel (Zuid-Europa).
• Er ontstond een nieuwe focus op het erfgoed van de Klassieke Oudheid.
• Erasmus schreef de eerste satire (Lof der Zotheid).
• Luther vertaalde de Bijbel in de volkstaal.
• Copernicus en Galileo Galilei veranderden het wereldbeeld van de mens met het heliocentrisme.

Vroegmoderne Tijd (1600-1700)

• Het absolutisme vierde hoogtij, gebaseerd op het droit divin (goddelijk recht).
• Lodewijk XIV (de Zonnekoning), Peter de Grote en Frederik van Pruisen bepaalden het bestuur in Europa.
• De Republiek werd bestuurd door regenten (rijke burgers) in de Gewestelijke Staten en Staten-Generaal.
• Handelskapitalisme en wereldwijde handelscontacten zorgden voor een wereldeconomie.
• Er was Europese overheersing en trans-Atlantische slavenhandel (driehoekshandel).
• Absolute vorsten beschermden hun economie met mercantilisme.
• In de Republiek was er sprake van gewetens- en godsdienstvrijheid.
• In andere landen werden godsdienstoorlogen gevoerd (protestants vs. katholiek).
• De welvaart van de Gouden Eeuw zorgde voor een impuls in wetenschappelijke ontwikkeling (mechanistisch wereldbeeld, empirisme, rationalisme) en voor kunst en cultuur (Hollandse meesters en burgerlijke cultuur).

Vroegmoderne Tijd (1700-1800)

• Het absolutisme vierde hoogtij, gebaseerd op het droit divin.
• Verlichters streden tegen absolutisme en streefden naar scheiding der machten en volkssoevereiniteit.
• Verlicht absolutisme ontstond, waarbij de koning de eerste dienaar van de staat was.
• De Amerikaanse (1776), Franse (1789) en Bataafse Revolutie (1795) leidden tot grondrechten en grondwetten voor burgers.
• Handelskapitalisme en wereldwijde handelscontacten zorgden voor een wereldeconomie.
• Er was Europese overheersing en trans-Atlantische slavenhandel (driehoekshandel).
• Absolute vorsten beschermden hun economie met mercantilisme.
• Adam Smith pleitte voor een vrijemarkteconomie en de onzichtbare hand.
• Absolute vorsten bepaalden het geloof van hun onderdanen.
• Verlichters (Voltaire) riepen op tot godsdienstvrijheid.
• De Verlichting bepaalde wetenschap en het denken van mensen.
• De Rede (ratio) woog zwaarder dan het geloof.
• Vrijheid en gelijkheid werden sleutelbegrippen.
• De standensamenleving werd afgeschaft en niet afkomst, maar capaciteiten werden belangrijk.
• Men geloofde in rationeel optimisme en dat de mens met de ratio tot veel in staat was.

Moderne Tijd (1800-1900)

• De Industriële Revolutie veranderde de samenleving totaal.
• Economisch liberalisme en kapitalisme bepaalden de economie.
• De overheid bemoeide zich zo min mogelijk met de economie.
• De samenleving veranderde naar een industriële urbane samenleving.
• Grondstoffen en afzetmarkten kwamen uit en gingen naar kolonies (modern imperialisme).
• Er ontstond een constitutionele monarchie met een grondwet en een machtige koning.
• In 1848 vonden democratische revoluties plaats, waarbij de koning macht verloor aan het parlement.
• Rijke mannen hadden kiesrecht.
• Drie kwesties domineerden het politieke toneel: de sociale kwestie, de schoolstrijd en algemeen kiesrecht.
• In 1848 was er de mogelijkheid om eigen scholen op te richten (openbare en bijzondere scholen).
• Bijzondere scholen wilden ook hulp van de regering, omdat ook zij belasting betaalden.
• Verschillende groepen streden voor gelijke rechten (=emancipatie), bijvoorbeeld feminisme.
• Nieuwe politieke stromingen ontstonden: conservatisme, socialisme, confessionalisme en liberalisme.
• In 1917 ontstond een pacificatiedemocratie met evenredige vertegenwoordiging en algemeen kiesrecht (1919: ook voor vrouwen).
• De standensamenleving werd vervangen door een klassensamenleving, waarbij geld in plaats van afkomst macht bepaalde.

Moderne Tijd (1900-1950)

• Nationalisme, bondgenootschappen en modern imperialisme leidden tot de Eerste Wereldoorlog.
• Het Verdrag van Versailles leidde tot vrede op korte termijn, maar oorlog op lange termijn.
• De Weimarrepubliek (1918-1933) had te kampen met instabiel bestuur en economische crisis, waarvan Hitler profiteerde.
• In de Sovjet-Unie, Italië en Duitsland kwamen totalitaire leiders aan de macht, die onderdrukking, propaganda, massaorganisatie en censuur gebruikten.
• In 1940 viel Hitler Nederland binnen.
• In 1945 maakte de VS een eind aan de Tweede Wereldoorlog met een atoombom op Hiroshima en Nagasaki.
• Tussen 1920 en 1940 groeide het verzet tegen de overheersers in de kolonies.
• De beurskrach van 1929 zorgde voor een crisis op Wall Street.
• Het kapitalisme bleek niet onfeilbaar te zijn en de crisis verspreidde zich via de VS en Duitsland over de rest van de wereld.
• Hitler ging uit van de rassenleer en streefde naar Lebensraum voor de Ariërs.
• Untermenschen moesten uit de weg worden geruimd.
• In 1935 werden de Neurenberger Wetten ingevoerd.
• In 1942 vond de Wannsee Conferentie plaats.

Moderne Tijd (1950-2000)

• De Koude Oorlog bepaalde de internationale politieke verhoudingen.
• Er was een wapenwedloop.
• Dekolonisatie vond plaats.
• Oorlogen in Korea en Vietnam waren gebaseerd op de dominotheorie.
• In Nederland ontstond een verzorgingsstaat en de politieke verzuiling verdween.
• Er kwam steeds meer Europese samenwerking: van EGKS, naar EEG, naar EU op basis van supranationaliteit.
• In 1989 viel de Berlijnse Muur en eindigde de Koude Oorlog.
• In de jaren '90 namen de internationale spanningen toe.
• Er was strijd tegen moslimfundamentalisme.
• De jaren '60 kenden een enorme welvaartsstijging (veroorzaakt door Marshallhulp, gasbel, verzorgingsstaat en EU-samenwerking).
• De welvaartsgroei van de jaren '60 had sociaal-culturele gevolgen: ontzuiling, ontstaan van jeugdculturen, massamedia, ontkerkelijking en de komst van gastarbeiders naar Nederland.
• In de jaren '90 namen globalisering en immigratieproblematiek toe.