Гидросфера Түсініктері

Гидросфера

Жер бетіндегі ең көп таралған заттардың бірі - Су.
Гидросфера - бұл жердегі судың жиынтығы, ол мұхиттар, теңіздер, өзендер, көлдер, су қоймалары, қар жамылғысы, мұздықтар және мұзтаулардан тұрады.
Гидросферадағы судың 96,5% -ы мұхиттарда, 1,7% -ы жер асты суларында, 1,7% -ы мұздықтарда және 0,01% -ы жер бетіндегі суларда шоғырланған.
Шолпан планетасының атмосферасындағы судың күйі - бу.
Тірі ағзалардың ертеден бері өмір сүріп келе жатқан ортасы - Гидросфера.
Гидросферадағы судың мөлшері:
- Қар мен мұздықтар жамылғысы 24,8 млн км2
- Жер асты сулары 23,4 млн км2
- Көпжылдық тоң 0,3 млн км2
- Көлдер 0,2 млн км2
- Атмосферадағы су 0,01 млн км2
- Батпақтар 0,01 млн км2
- Өзендер 0,002 млн км2
0оС температурадағы судың күйі - қатты.
Адам денесінің 2/3 бөлігі судан тұрады.
Өсімдіктердің құрғақ дәндерінде 10-12% су кездеседі.
Күн энергиясының әсерінен судың үздіксіз орын ауыстыруынан Дүниежүзін су айналымы пайда болады.
Өзен суларының жаңару уақыты 11-14 тәулік.
Атмосфераның су буына айналуына қажетті уақыт 8-9 тәулік.
Дүниежүзін су айналымының түрлері: кіші және үлкен су айналымы.

Су ресурстары

Су ресурстары - тірі ағзалардың тіршілік етуін және олардың әрі қарай қызмет ету үдерісін қамтамасыз ететін өте маңызды қасиеттерге ие өзгеше минерал.
Қазақстан аумағында ұзындығы 10 км-ден асатын 7000-нан астам өзен бар.
Алтай тауынан бастау алатын өзендер:
- Ертіс
- Бұқтырма
- Үлбі
- Қалжыр
- Оба
- Күршім
Алтай тауынан бастау алатын өзендер бойында салынған СЭС-тер:
- Өскемен (1952 жылы)
- Бұқтырма (1960 жылы)
- Шульбинск (1987 жылы)
Ертіс өзенінде Өскемен және Бұқтырма су қоймалары салынған.
Ертіс өзені арқылы кеме қатынасы арқылы тасымалданатын заттар:
- Астық
- Кендер
- Көліктер
- Құрылыс материалдары
Ертіс өзеніндегі кемелердің жылдық жүзу ұзақтығы 200 күн.
Қазақстандағы өзендер шаруашылық қажеттерге пайдаланылады:
- Қалаларды сумен қамтамасыз ету
- Кеме қатынасы
- Ағаш ағызу
- Балық аулау
- Жер суару
- Суландыру
- Энергетикалық базаны дамыту

Көл ресурстары

Көл ресурстары:
- Су
- Көлдің жануарлар әлемі
- Түрлі тұздар
- Шипалы балшықтар
- Лай
- Шымтезек
- Қамыс
- Құрылыс материалдары
Суы тұщы немесе ащы көлдердің жануарлар әлемі:
- Су құстары
- Ондатр
- Балықтар

Жер асты сулары

Қазақстанда 70 артезиан алабы анықталған.
Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, Сарыарқа аудандарында жер асты сулары 10-15 метрден 50-100 метрге дейінгі тереңдікте кездеседі.
Артезиан алаптарының терең қабаттарында жылы және ыстық термальды сулар кездеседі.
500-700 м-ден 3000 м-ге дейінгі тереңдікте жатқан жерасты сулары термальды су деп аталады.
Термальды сулардың температурасы 30-40о-тан 56-96оС-қа дейін жетеді.
Термальды сулар таралған басты аудандар:
- Қызылқұм
- Солтүстік-батыс Арал маңы
- Маңғыстау
- Іле ойысы
- Келес артезиан алабы

Рахманов қайнары

Рахманов қайнары ШҚО, Қатонқарағай ауданында орналасқан.
Рахманов қайнарындағы термальды судың температурасы 24-43оС.
Рахманов қайнары радонды қайнар көздерге жатады.
Рахманов қайнары емдік қасиеттері жағынан Ресейдегі Белокуриха, Грузиядағы Цхалтубо курорттарынан кем түспейді.
Рахманов қайнарының ерекшелігі:
- Құрамында радон кездеседі
- Температурасы әртүрлі
- Қосымша жылытуды және су қосуды қажет етпейді.

Минералды су көздері және курорттар

Минералды су көздері бар аудандарда Аяқ-Қалқан, Қапаларасан және Сарыағаш курорттары салынған.

Қазақстан мұздықтары

Қазақстанда 2724 мұздық бар.
Қазақстандағы мұздықтардың жалпы аумағы 2000 км2.
Мұздықтарды зерттеу ісінің негізін қалаған ғалым - Ф.В.Геблер.
Қазақстан Алтайындағы мұздықтарды зерттеу ісінде Ф.В.Геблер бастамашы болған.
1835 жылы Ф.В.Геблер Үлкен Берел мұздығына барған.
Қазақстандағы мұздықтардың аумағы бойынша Жетісу Алатауы жетекші орын алады.

Іле Алатауы мұздықтары

Іле Алатауының ең ірі мұздықтары:
- Талғар
- Шілік
- Конституция
- Корженевский
- Шокальский
- Жаңғырық
- Мәметова
- Красин
- Оңтүстік Талғар
Қазақстандағы ең ірі мұздық - Корженевский мұздығы.
Іле Алатауындағы ең ірі мұздық - Корженевский мұздығы.
Корженевский мұздығының ұзындығы 12 км.
Корженевский мұздығының ауданы 38 км2.
Корженевский мұздығының кейбір жерлеріндегі мұз қалыңдығы 300 метр.

Оңтүстік-батыс Алтай мұздықтары

Оңтүстік-батыс Алтайда 350 мұздық бар.
Оңтүстік-батыс Алтайдағы мұздықтардың жалпы ауданы 99,1 км2.

Қазақстан өзендерінің ластануы

Ертіс, Орал, Ембі, Есіл, Сырдария, Іле өзендерінің су жинау алаптары ластанған.

Дүниежүзілік мұхит

Дүниежүзілік мұхит Жер бетінің 71%-ын алып жатыр.
"Дүниежүзілік мұхит" терминін география ғылымына Ю. Шокальский (1856-1940 жж) енгізген.

Тынық мұхит

Аудан бойынша ең үлкен мұхит.
Жер шарындағы ең терең мұхит.
Аудан: 178,6 млн км2.
Орташа тереңдігі: 3976 метр.
Ең терең жері - Мариан шұңғымасы (11022 метр).
Мариан шұңғымасы Тынық мұхитында орналасқан.
Тынық мұхитында 10 мыңнан астам арал орналасқан.
Әйгілі жанартаулардың "Отты шеңбері" осы мұхитта орналасқан.

Атлант мұхиты

Аудан: 91,7 млн км2.
Меридиан бағытымен созыла орналасқан.
Сыртқы пішіні S әрпіне ұқсас келеді.
Орта Атлант жотасы мұхитты батыс және шығыс бөліктерге бөледі.
Орта Атлант жотасы мұхит түбінен 3500-4000 метр биіктікке дейін көтерілген.
Орта Атлант жотасының ені 550-900 км.
Орта Атлант жотасының биіктігі 3500-4000 метр.
Ең терең жері - Пуэрто-Рико шұңғымасы (8742 метр).
Максималды тереңдігі: 8742 метр.
Атлант мұхитында 4 шұңғыма орналасқан, соның 3-і батысында.

Үнді мұхиты

Аудан: 76,2 млн км2.
Оңтүстік жарты шардың үлкен бөлігін алып жатыр.
Ең жылы мұхит.
Орталық Үнді жотасы мұхитты екі бөлікке бөледі.
Орталық Үнді жотасының тереңдігі 4000-5000 метр.
Батыс бөлігінің жер бедері жота мен үстірттен тұрады.
Шығыс бөлігінің жер бедері жазық.
Ең терең жері: Ява шұңғымасы (7729 метр).
Басқа да терең шұңғымалар: Ява (7729 метр), Батыс-Австралия (5000-6500 метр).

Солтүстік Мұзды мұхит

Аудан: 14,8 млн км2.
Ең кіші мұхит.
Аумағы толығымен полярлы ендіктерде орналасқан.
Ломоносов жотасы осы мұхитпен кесіп өтеді.
Менделеев жотасы Ломоносов жотасымен параллель орналасқан.
Нансен, Макаров, Бофорт қазаншұңқырлары осы мұхитта орналасқан.
Максималды тереңдігі: 5527 метр.
Негізгі ерекшелігі - материктік таяз-сулы жағалауларының жолақты болуы (800 км).

Теңіз

Мұхиттың азды-көпті оқшауланған бөлігі.
Теңіздердің бір-бірінен ерекшелігі: температура, тұздылық, тірі ағзалар, судың көтерілуі мен қайтуы.
Ішкі теңіздер: Құрлыққа терең сұғына еніп жатқан теңіздер. Мысалы: Қара, Жерорта.
Шеткі теңіздер: Материктің шетінде орналасқан теңіздер. Мысалы: Баренц, Кар, Лаптевтер, Охот, Шығыс Қытай.
Шығанақ: Құрлыққа терең сұғына орналасатын, бірақ температурасы, суының тұздылығы, тіршілік қоры жағынан қатты ерекшеленбейтін мұхиттың бөлігі. Мысалы: Мексика, Бенгал, Гудзон.