Геология: Тау жасалуы және үгілу

Тау жасалуы

• Тік қозғалатын белсенді тектоникалық қозғалыстардың әсерінен тау құрылымдарының қалыптасуы тау жасалуы.
• Жер қыртысының бір бөлігінің жоғары, екінші бөлігінің төмен түсуіне ықпал жасайтын баяу қозғалыстар - тербелмелі қозғалыстар.

Үгілу

• Физикалық үгілу - тау жыныстарының минералды құрамының өзгеріске ұшырамастан бұзылуы.
• Физикалық үгілу Арктика, Антрктика жерлерінде, биік тауларда, шөл мен шөлейттің аридтік аймақтарында кездеседі.
• Химиялық үгілу - тау жыныстарының маңызды химиялық, биогендік, биохимиялық реакциялар әсерінен бұзылуы.

Жер бедерінің қалыптасуы

• Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
• Эндогендік күштер - жер бедерінің қалыптасуына әсер ететін ішкі күштер.
• Экзогендік күштер - жер бедерінің қалыптасуына әсер ететін сыртқы күштер.

Қатпарлану

• Қатпарланудың қарапайым түрлері: антиклиналь, синклиналь, моноклиналь.
• Антиклиналь - қатпарлану кезінде біртұтас жоғары көтерілген бөлігі.
• Синклиналь - қатпарлану кезінде майысып төмен түскен бөлігі.
• Моноклиналь - қатпарлану кезінде беті тегіс болып көтерілген бөлігі.

Жер қыртысының қозғалыстары

• Жер қыртысындағы қозғалыс түрлері:
  • Ендік бағытта қашықтау (субдукция)
  • Ендік бағытта жақындау (спрединг)
  • Қарама-қарсы бағытта ығысу

Литосфералық тақталар

• Тербелмелі қозғалыстар - жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуі, мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі, материктердің жалпы биіктігінің өзгеруі.
• Ішкі күштер - литосфералық тақталарды қозғалысқа түсіретін, материк пішіндері мен мұхиттар айдынын өзгертуші басты күш.

Платформалар мен геосинклинальдар

• Платформа - жер қыртысының тұрақты бөліктері.
• Геосинклиналь - жер қыртысының қозғалмалы бөліктері.
• Жазық - платформаларға сәйкес келетін нысандар.
• Биік таулар - геосинклинальдарға сәйкес келетін нысандар.

Мұхит түбінің орографиялық құрылымдары

• Мұхиттың түпкі жер бедерінің орографиялық құрылымдары:
  • Материктің шеткі жағалық бөліктері (материктік қайраң, материктік беткей)
  • Өтпелі зона (шеткі теңіздердің қазаншұңқырлары, аралдар доғасы мен оларды бойлай орналасқан терең шұңғымалар)
  • Суасты орта жоталары (осьтік жоталар мен оларды бөліп жатқан көлденең тектоникалық аңғарлар)
  • Мұхит табаны (қазаншұңқырлар мен оларды бөліп жатқан жекелеген тау жоталары мен көтерілімдер)

Сыртқы күштер

• Жел, ағын су, мұздық, жерасты суларының әрекеті - жер бедерін қалыптастыратын сыртқы күштер.
• Үгілу - тау жыныстарының біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналуы.
• Химиялық үгілу - тау жыныстарының минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгілуі.
• Физикалық үгілу - тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамай отырып үгілуі.

Желдің әрекеті

• Жел - үгілу өнімдері мен бор жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде маңызды рөл атқарады.
• Жел - құмды төбелер мен шағылдардың толқын тәрізді пішіндерін қалыптастырады.

Ағын судың әрекеті

• Ағын су - үгілген тау жыныстарын тасымалдауда маңызды рөл атқарады.

Бедленд

• Бедленд - эрозия нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы рельефтің күрделі түрі.
• Бедлендтер кең таралған аудандар - АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар, Орталық Азия, Кіші Азия, Үндістан түбектерінің тауалды аймақтары, Шарын каньоны.

Мұздықтардың әрекеті

• Мұздық - биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші болады.
• Мұздықпен өңделген тау жоталарының пішіні - үшкір шыңды, беткейлері тік, терең шатқалды.
• Морена - мұздықтармен өңделіп, тасымалданған жыныстар.

Карст құбылысы

• Тау жыныстарының суда еруі - карст құбылысы.
• Үңгір - карст пішіндерінің ішіндегі ең кең тарағаны.
• Флинт-Мамонт - жер шарындағы ең ұзын үңгір.
• Флинт-Мамонт үңгірі Аппалач тауында орналасқан.
• Флинт-Мамонт үңгірінің жалпы ұзындығы - 587 км.
• Крубери-Воронья - жер шарындағы ең терең үңгір.
• Крубери-Воронья үңгірінің тереңдігі - 2256 метр.
• Крубери-Воронья үңгірі Кавказда орналасқан.
• Балқан, Кіші Азия түбектері, Оңтүстік-Шығыс Қытай, Аппалач - карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аумақтар.
• Қазақстандағы карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аудандар - Қаратау, Маңғыстау, Үстірт.

Тау Жыныстарының Үгілуі

• Тау жыныстарының минералды құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгілуі - Химиялық Үгілу
• Тау жыныстарының минералдық құрамы өзгеріске ұшырамай отырып үгілуі - Физикалық Үгілу

Тау Жасалу

• Тау жыныстарының минералды құрамының өзгеріске ұшырамастан бұзылуы - Физикалық Үгілу
• Арктика, Антрктика жерлері, биік таулар, шөл мен шөлейттің аридтік аймақтарына тән үгілу түрі - Физикалық Үгілу
• Тау жыныстарының маңызды химиялық, биогендік, биохимиялық реакциялар әсерінен бұзылуы - Химиялық Үгілу
• Тау құрылымдарын қалыптастыратын геологиялық үдеріс - Тау жасалу

Жер Бедерінің Қалыптасуы

• Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына әсер етуші күштер - Ішкі және Сыртқы күштер
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші ішкі күштер - Эндогендік күштер
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші сыртқы күштер - Экзогендік күштер

Қатпарлану

• Қатпарланудың қарапайым түрлері - Антиклиналь, синклиналь, моноклиналь
• Қатпарлану кезінде біртұтас жоғары көтерілген бөлігі - Антиклиналь
• Қатпарлану кезінде майысып төмен түскен бөлігі - Синклиналь
• Қатпарлану кезінде беті тегіс болып көтерілген бөлігі - Моноклиналь

Литосфералық Тақталардың Қозғалысы

• Ендік бағытта қашықтау (субдукция)
• Ендік бағытта жақындау (спрединг)
• Қарама-қарсы бағытта ығысу

Тербелмелі Қозғалыстар

• Жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуіне, соның нәтижесінде мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне, материктердің жалпы биіктігінің өзгеруіне себепші болатын қозғалыстар - Тербелмелі қозғалыстар

Жер Қыртысының Тұрақты және Қозғалмалы Бөліктері

• Жер қыртысының тұрақты бөліктері - Платформа
• Жер қыртысының қозғалмалы бөліктері - Геосинклиналь
• Платформаларға сәйкес келетін нысандар - Жазық
• Геосинклинальдарға сәйкес келетін нысандар - Биік таулар

Жер Бедерінің Сыртқы Күштермен Қалыптасуы

• Жер бедерін қалыптастыратын сыртқы күштер - Жел, ағын су, мұздық, жерасты суларының әрекеті
• Сыртқы күштің ең басты әрекеті - Үгілу кезінде жер бедерін құрайтын түрлі сипаттағы тау жыныстары біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналады
• Тау жыныстарының біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналуы - Үгілу
• Үгілу өнімдері мен бор жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде маңызды рөл атқарады - Жел
• Құмды төбелер мен шағылдардың толқын тәрізді пішіндерін қалыптастырады - Жел
• Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда ерекше орын алады - Жел, ағын су әрекеті
• Эрозияның әрекеті нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы рельефтің күрделі түрі - Бедленд
• Бедлендтер кең таралған аудандар - АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар, Орталық Азия, Кіші Азия, Үндістан түбектерінің тауалды аймақтары, Шарын каньоны

Мұздықтардың Әсері

• Биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші - Мұздық
• Мұздықпен өңделген тау жоталарының пішіні - Үшкір шыңды, беткейлері тік, терең шатқалды
• Мұздықтармен өңделіп, тасымалданған жыныстар - Морена

Карст Құбылысы

• Тау жыныстарының суда еру құбылысы - Карст құблысы
• Карст пішіндерінің ішіндегі ең кең тарағаны - Үңгір
• Жер шарындағы ең ұзын үңгір - Флинт-Мамонт
• Флинт-Мамонт үңгірі орналасқан таулы өлке - Аппалач тауы
• Флинт-Мамонт үңгірінің жалпы ұзындығы - 587 км
• Жер шарындағы ең терең үңгір - Крубери-Воронья
• Жер шарындағы ең терең үңгір - 2256 метр
• Жер шарындағы ең терең үңгір орналасқан аймақ - Кавказ
• Карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аумақтар - Балқан, Кіші Азия түбектері, Оңтүстік-Шығыс Қытай, Аппалач
• Қазақстандағы карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аудандар - Қаратау, Маңғыстау, Үстірт

Мұхиттың Түпкі Жер Бедерінің Орографиялық Құрылымдары

• Материктің шеткі жағалық бөліктері (материктік қайраң, материктік беткей)
• Өтпелі зона (шеткі теңіздердің қазаншұңқырлары, аралдар доғасы мен оларды бойлай орналасқан терең шұңғымалар)
• Суасты орта жоталары (осьтік жоталар мен оларды бөліп жатқан көлденең тектоникалық аңғарлар)
• Мұхит табаны (қазаншұңқырлар мен оларды бөліп жатқан жекелеген тау жоталары мен көтерілімдер)