Геология: Тау жасалуы және үгілу

Тау жасалуы

• Тік қозғалатын белсенді тектоникалық қозғалыстардың әсерінен тау құрылымдарының қалыптасуы тау жасалуы.
• Жер қыртысының бір бөлігінің жоғары, екінші бөлігінің төмен түсуіне ықпал жасайтын баяу қозғалыстар - тербелмелі қозғалыстар.

Үгілу

• Физикалық үгілу - тау жыныстарының минералды құрамының өзгеріске ұшырамастан бұзылуы.
• Физикалық үгілу Арктика, Антрктика жерлерінде, биік тауларда, шөл мен шөлейттің аридтік аймақтарында кездеседі.
• Химиялық үгілу - тау жыныстарының маңызды химиялық, биогендік, биохимиялық реакциялар әсерінен бұзылуы.

Жер бедерінің қалыптасуы

• Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына ішкі және сыртқы күштер әсер етеді.
• Эндогендік күштер - жер бедерінің қалыптасуына әсер ететін ішкі күштер.
• Экзогендік күштер - жер бедерінің қалыптасуына әсер ететін сыртқы күштер.

Қатпарлану

• Қатпарланудың қарапайым түрлері: антиклиналь, синклиналь, моноклиналь.
• Антиклиналь - қатпарлану кезінде біртұтас жоғары көтерілген бөлігі.
• Синклиналь - қатпарлану кезінде майысып төмен түскен бөлігі.
• Моноклиналь - қатпарлану кезінде беті тегіс болып көтерілген бөлігі.

Жер қыртысының қозғалыстары

• Жер қыртысындағы қозғалыс түрлері:
  • Ендік бағытта қашықтау (субдукция)
  • Ендік бағытта жақындау (спрединг)
  • Қарама-қарсы бағытта ығысу

Литосфералық тақталар

• Тербелмелі қозғалыстар - жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуі, мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуі, материктердің жалпы биіктігінің өзгеруі.
• Ішкі күштер - литосфералық тақталарды қозғалысқа түсіретін, материк пішіндері мен мұхиттар айдынын өзгертуші басты күш.

Платформалар мен геосинклинальдар

• Платформа - жер қыртысының тұрақты бөліктері.
• Геосинклиналь - жер қыртысының қозғалмалы бөліктері.
• Жазық - платформаларға сәйкес келетін нысандар.
• Биік таулар - геосинклинальдарға сәйкес келетін нысандар.

Мұхит түбінің орографиялық құрылымдары

• Мұхиттың түпкі жер бедерінің орографиялық құрылымдары:
  • Материктің шеткі жағалық бөліктері (материктік қайраң, материктік беткей)
  • Өтпелі зона (шеткі теңіздердің қазаншұңқырлары, аралдар доғасы мен оларды бойлай орналасқан терең шұңғымалар)
  • Суасты орта жоталары (осьтік жоталар мен оларды бөліп жатқан көлденең тектоникалық аңғарлар)
  • Мұхит табаны (қазаншұңқырлар мен оларды бөліп жатқан жекелеген тау жоталары мен көтерілімдер)

Сыртқы күштер

• Жел, ағын су, мұздық, жерасты суларының әрекеті - жер бедерін қалыптастыратын сыртқы күштер.
• Үгілу - тау жыныстарының біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналуы.
• Химиялық үгілу - тау жыныстарының минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгілуі.
• Физикалық үгілу - тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамай отырып үгілуі.

Желдің әрекеті

• Жел - үгілу өнімдері мен бор жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде маңызды рөл атқарады.
• Жел - құмды төбелер мен шағылдардың толқын тәрізді пішіндерін қалыптастырады.

Ағын судың әрекеті

• Ағын су - үгілген тау жыныстарын тасымалдауда маңызды рөл атқарады.

Бедленд

• Бедленд - эрозия нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы рельефтің күрделі түрі.
• Бедлендтер кең таралған аудандар - АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар, Орталық Азия, Кіші Азия, Үндістан түбектерінің тауалды аймақтары, Шарын каньоны.

Мұздықтардың әрекеті

• Мұздық - биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші болады.
• Мұздықпен өңделген тау жоталарының пішіні - үшкір шыңды, беткейлері тік, терең шатқалды.
• Морена - мұздықтармен өңделіп, тасымалданған жыныстар.

Карст құбылысы

• Тау жыныстарының суда еруі - карст құбылысы.
• Үңгір - карст пішіндерінің ішіндегі ең кең тарағаны.
• Флинт-Мамонт - жер шарындағы ең ұзын үңгір.
• Флинт-Мамонт үңгірі Аппалач тауында орналасқан.
• Флинт-Мамонт үңгірінің жалпы ұзындығы - 587 км.
• Крубери-Воронья - жер шарындағы ең терең үңгір.
• Крубери-Воронья үңгірінің тереңдігі - 2256 метр.
• Крубери-Воронья үңгірі Кавказда орналасқан.
• Балқан, Кіші Азия түбектері, Оңтүстік-Шығыс Қытай, Аппалач - карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аумақтар.
• Қазақстандағы карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аудандар - Қаратау, Маңғыстау, Үстірт.

Тау Жыныстарының Үгілуі

• Тау жыныстарының минералды құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгілуі - Химиялық Үгілу
• Тау жыныстарының минералдық құрамы өзгеріске ұшырамай отырып үгілуі - Физикалық Үгілу

Тау Жасалу

• Тау жыныстарының минералды құрамының өзгеріске ұшырамастан бұзылуы - Физикалық Үгілу
• Арктика, Антрктика жерлері, биік таулар, шөл мен шөлейттің аридтік аймақтарына тән үгілу түрі - Физикалық Үгілу
• Тау жыныстарының маңызды химиялық, биогендік, биохимиялық реакциялар әсерінен бұзылуы - Химиялық Үгілу
• Тау құрылымдарын қалыптастыратын геологиялық үдеріс - Тау жасалу

Жер Бедерінің Қалыптасуы

• Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына әсер етуші күштер - Ішкі және Сыртқы күштер
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші ішкі күштер - Эндогендік күштер
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші сыртқы күштер - Экзогендік күштер

Қатпарлану

• Қатпарланудың қарапайым түрлері - Антиклиналь, синклиналь, моноклиналь
• Қатпарлану кезінде біртұтас жоғары көтерілген бөлігі - Антиклиналь
• Қатпарлану кезінде майысып төмен түскен бөлігі - Синклиналь
• Қатпарлану кезінде беті тегіс болып көтерілген бөлігі - Моноклиналь

Литосфералық Тақталардың Қозғалысы

• Ендік бағытта қашықтау (субдукция)
• Ендік бағытта жақындау (спрединг)
• Қарама-қарсы бағытта ығысу

Тербелмелі Қозғалыстар

• Жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуіне, соның нәтижесінде мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне, материктердің жалпы биіктігінің өзгеруіне себепші болатын қозғалыстар - Тербелмелі қозғалыстар

Жер Қыртысының Тұрақты және Қозғалмалы Бөліктері

• Жер қыртысының тұрақты бөліктері - Платформа
• Жер қыртысының қозғалмалы бөліктері - Геосинклиналь
• Платформаларға сәйкес келетін нысандар - Жазық
• Геосинклинальдарға сәйкес келетін нысандар - Биік таулар

Жер Бедерінің Сыртқы Күштермен Қалыптасуы

• Жер бедерін қалыптастыратын сыртқы күштер - Жел, ағын су, мұздық, жерасты суларының әрекеті
• Сыртқы күштің ең басты әрекеті - Үгілу кезінде жер бедерін құрайтын түрлі сипаттағы тау жыныстары біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналады
• Тау жыныстарының біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналуы - Үгілу
• Үгілу өнімдері мен бор жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде маңызды рөл атқарады - Жел
• Құмды төбелер мен шағылдардың толқын тәрізді пішіндерін қалыптастырады - Жел
• Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда ерекше орын алады - Жел, ағын су әрекеті
• Эрозияның әрекеті нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы рельефтің күрделі түрі - Бедленд
• Бедлендтер кең таралған аудандар - АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар, Орталық Азия, Кіші Азия, Үндістан түбектерінің тауалды аймақтары, Шарын каньоны

Мұздықтардың Әсері

• Биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші - Мұздық
• Мұздықпен өңделген тау жоталарының пішіні - Үшкір шыңды, беткейлері тік, терең шатқалды
• Мұздықтармен өңделіп, тасымалданған жыныстар - Морена

Карст Құбылысы

• Тау жыныстарының суда еру құбылысы - Карст құблысы
• Карст пішіндерінің ішіндегі ең кең тарағаны - Үңгір
• Жер шарындағы ең ұзын үңгір - Флинт-Мамонт
• Флинт-Мамонт үңгірі орналасқан таулы өлке - Аппалач тауы
• Флинт-Мамонт үңгірінің жалпы ұзындығы - 587 км
• Жер шарындағы ең терең үңгір - Крубери-Воронья
• Жер шарындағы ең терең үңгір - 2256 метр
• Жер шарындағы ең терең үңгір орналасқан аймақ - Кавказ
• Карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аумақтар - Балқан, Кіші Азия түбектері, Оңтүстік-Шығыс Қытай, Аппалач
• Қазақстандағы карст нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндері таралған аудандар - Қаратау, Маңғыстау, Үстірт

Мұхиттың Түпкі Жер Бедерінің Орографиялық Құрылымдары

• Материктің шеткі жағалық бөліктері (материктік қайраң, материктік беткей)
• Өтпелі зона (шеткі теңіздердің қазаншұңқырлары, аралдар доғасы мен оларды бойлай орналасқан терең шұңғымалар)
• Суасты орта жоталары (осьтік жоталар мен оларды бөліп жатқан көлденең тектоникалық аңғарлар)
• Мұхит табаны (қазаншұңқырлар мен оларды бөліп жатқан жекелеген тау жоталары мен көтерілімдер)

Бұл тест тау жасалуы және үгілу процестерін зерттеуге арналған. Сіз жер бедерінің қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы күштер туралы біле аласыз. Білімді тексеру үшін әр түрлі терминдер мен концепциялар қамтылған.