Filipino sa STEM: Yunit 3

Narito ang mga study notes mula sa teksto:

Yunit 3: Filipino sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya, at Matematika

• Layunin ng yunit na ito na maipaliwanag ang ugnayan ng pagpapalakas ng wikang pambansa, pagpapatibay ng kolektibong identidad, at pambansang kaunlaran.
• Layunin din nito na makapagsalin ng mga artikulo at pananaliksik na makakatulong sa intelektwalisasyon ng wikang Filipino.
• Ang yunit na ito ay naglalayong malinang ang Filipino bilang daluyan ng inter/multidisiplinaryong diskurso at pananaliksik na nakaugat sa lipunang Pilipino.

Panimula

• Mahalaga ang pag-aaral ng agham at teknolohiya para sa pag-unlad ng bansa.
• Kadalasang Ingles ang ginagamit na wikang panturo sa agham at teknolohiya.
• Ang mga guro at propesor ay nagsasabing walang katumbas sa Filipino ang mga teknikal na terminolohiya.
• Patuloy ang pagtataguyod ng ilang samahan para sa paglinang at pagpapayaman ng wikang Filipino.
• Gumamit si Dr. Fortunato Sevilla III ng Filipino sa kanyang klase sa kemistri sa UST.
• Malaya ang mga estudyante sa pagtatanong at mas buhay ang talakayan kapag Filipino ang gamit.
• Iminungkahi na kung sumusulong ang ibang bansa sa agham gamit ang sariling wika, dapat paunlarin din ang Filipino.
• May ilang siyentipiko na tutol dahil makapipigil ito sa pagiging globally competitive ng mga estudyante.
• Tatalakayin sa yunit na ito ang mga disiplina sa agham at teknolohiya at kung paano nagagamit ang Filipino sa pagsulat sa mga larangang ito.

Intelektwalisasyon ng Wikang Filipino sa Larangang Siyentipiko-Teknikal

• Maraming mag-aaral ang nahihirapan sa pag-aaral ng agham at teknolohiya dahil sa mga terminolohiya.
• Maraming siyentipiko ang nahihirapan gamitin ang Filipino bilang wikang panturo dahil limitado ang bokabularyo sa teknikal na konsepto.
• May mga diksyunaryo na nabuo noong dekada 60 at 80s gaya ng "Ang Talahuluganang Pang-agham: Ingles Pilipino” ni Dr. Jose Sytangco at “English-Pilipino Vocabulary for Chemistry" nina Bienvenido at Salome Miranda.
• Ang UP lamang ang may librong pang-agham sa Filipino dahil sa panghihikayat ng Sentro ng Wikang Filipino at pagsusulong ng mga propesor.
• Kailangan ang intelektwalisasyon ng wika sa pagtataguyod ng Filipino bilang wika ng pagtuturo.
• Intelektwalisasyon ay ang "pagpaksa ng mga ideya sa pinakamataas na lebel sa akademya".
• Dalawang proseso sa pagtatamo ng intelektwalisasyon ng wika sa akademya: linggwistiko at ekstra-linggwistiko.
• Ilan sa mga propesor na gumamit ng Filipino sa pagtuturo ng siyentipiko at teknikal na kurso ay sina John Pellas, Lea Soriano, Nathaniel Oco, Elimar, at Rosemary Seva.
• May mga kagamitang panturo sa siyensya at matematika na nailimbag ang Sentro ng Wikang Filipino ng UP.
• Ang pagsasalin at pagbuo ng mga aklat sa Filipino ay nakakatulong sa intelektwalisasyon ng wika sa akademya.

Mga Disiplina sa Larangan ng Agham

• Siyensiya o science ay mula sa Latin na "scientia" na nangangahulugan ng karunungan, mas kilala sa tawag na agham.
• Tumutukoy sa sistematikong pag-aaral gamit ang sistematikong pamamaraan upang subukin ang katotohanan sa likod ng mga haka-haka.
• Ang layunin nito ay maparami at mapalawak ang datos upang makapagbuo ng teorya.
• Mga disiplina sa larangan ng Agham:
  • Biyolohiya: Nakatuon sa pag-aaral ng buhay at mga organismo.
  • Kemistri: Nakatuon sa komposisyon, properties at reaksyon ng mga substance.
  • Pisika: Nakatuon sa mga property at interaksyon ng panahon, espasyo, enerhiya at matter.
  • Earth Science/Heolohiya: Ito ay sumasaklaw sa pag-aaral sa mga planeta sa kalawakan, ng mga bato kung saan gawa ito at ang mga proseso ng kanilang pagbabago pati na rin ang penomena nito.
  • Astronomiya: Pag-aaral at pagpapaliwanag ng kaganapan sa labas ng daigdig at himpapawid.
  • Matematika: Siyensiya ukol sa sistematikong pag-aaral sa lohika at ugnayan ng numero, simbolo, at estruktura.

Mga Disiplina sa Larangan ng Teknolohiya

• Teknolohiya ay pinagsamang salitang Griyego na "techne" (sining, kakayahan) at "logos" (salita, pahayag).
• Ito ang praktikal na aplikasyon ng mga impormasyon at teoryang pansiyensiya.
• Umaasa sa mga teoryang pansiyensya.
• Ito ang paglikha at paggamit ng iba't ibang pamamaraan o kaugnayan ng buhay, kapaligiran, kalikasan at lipunan.
• Mga disiplina sa Larangan ng Teknolohiya:
  • Information Technology (IT): Pag-aaral at gamit ng teknolohiya sa pagbibigay at paglilipat ng impormasyon, datos at pagpoproseso.
  • Inhinyeriya: Mula sa salitang Kastila na "ingenieria", nakatuon sa paglalapat ng agham upang matugunan ang pangangailangan ng sangkatauhan.

Filipino sa Pagsulat sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya, at Matematika

• Kadalasang nakasulat sa paraang paglalahad, paglalarawan at pangangatwiran ang mga teksto sa disiplinang ito.
• Naglalaman ng mga paktuwal at produkto ng mga eksperimento, lalo na sa mga teksto sa agham at teknolohiya.
• Metodong IMRAD ang kadalasang ginagamit sa Siyensiya at Teknolohiya.
  • I - Introduksyon: Nakapaloob ang problema, motibo, layunin, background, at kahalagahan ng pag-aaral.
  • M - Metodo: Modelo, panukat, Respondente at paraan ng pagpili, Lugar ng Pag-aaral, Hakbang na Isasagawa, Instrumentong gagamitin, Istatistikang Panunuri.
  • R - Resulta: Nakapaloob ang resulta ng ginawang empirikal na pag-aaral, tsart, graph at iba pang graphic organizer.
  • A - Analisis: Nakapaloob ang analisis ng isinagawang pag-aaral batay sa resulta.
  • D - Diskusyon: Nakapaloob ang diskusyon at konklusyon ng isinagawang pag-aaral.

Ilang Kumbensyon sa Pagsulat

• Gumagamit ng atin, kami, tayo sa sulating siyentipiko at teknikal, hindi personal.
• Hindi pasibo kundi aktibo.
• Nasa pangkasalukuyan.
• Maraming drowing.

Ilang Halimbawa ng mga Sulatin

• Teknikal na Report
• Artikulo ng Pananaliksik
• Instruksyunal na polyeto o handout
• Report Panlaboratoryo
• Plano sa Pananaliksik
• Katalogo
• Teknikal na Talumpati o Papel na Babasahin sa Komprehensya
• Report ng Isinagawang Gawain (Performance Report)

Proseso, Layon at Kahalagahan ng Pagsasaling Siyentipiko at Teknikal

• Pagsasalin ay hindi lamang paghahanap ng katumbas na salita.
• Ito ay isang sining at agham na nangangailangan ng malawak at malalim na kaalaman sa lingguwistika at gramatika.
• May dalawang uri ang pagsasalin: teknikal/siyentipiko at pampanitikan.
• Malaki ang naitutulong ng pagsasaling teknikal sa pagpapalaganap ng impormasyon at pagkakaroon ng mas mabilis na komunikasyon gamit ang Filipino.
• Binanggit nina San Juan et al. na ang pagsasaling teknikal ay espesyalisado sapagkat isang tiyak na disiplina ang pinagtutuunan nito.
• Bukod sa lalim at lawak ng kaalaman ng tagasalin sa dalawang wikang kasangkot, nangangailangan din ito ng malalim at malawak na kaalaman sa disiplinang gagawan ng pagsasalin.
• Ayon kay Alamario, ang mga panukalang hakbang sa pagsasalin na ayon sa praktika ng UP ay ito: pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino, panghihiram sa Español o Ingles at Paglikha.

Mga Katangian ng Tagasalin ng Tekstong Siyentipiko at Teknikal

• Malawak na kaalaman sa tekstong isasalin.
• Mayamang imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang kasangkapan o prosesong tinatalakay.
• Katalinuhan upang mapunan ang mga nawawala o malalabong bahagi ng teksto.
• Kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na termino.
• Kasanayan sa paggamit ng pinagsasalinang wika nang may kalinawan, katiyakan, at bisa.
• Karanasan sa pagsasalin sa kaugnay na larangan o disiplina.

Pamamaraan sa Pagsasaling Siyentipiko at Teknikal

• Saling-angkat (direct borrowing): Paggamit ng salita o ideya mula sa ibang wika. Halimbawa: Edukasyon, Tsuper, Kompyuter, Bisikleta, Komedya.
• Salíng-paimbabaw (surface assimilation): Naiiba ang ispeling ngunit nananatili ang kahulugan. Halimbawa: Pridyider, Bolpen, Tisyu, Basketbol, Bintana.
• Saling-panggramatika (grammatical translation): Pinapanatili ang estruktura ng gramatika ng orihinal. Halimbawa: I slept all day - Ako ay natulog buong araw.
• Saling-hiram (loan translation): Isinasalin nang literal sa ibang wika. Halimbawa: Brainwash - Hugas Utak.
• Saling-likha (word invention): Nilikha batay sa konsepto ng orihinal na salita. Halimbawa: Sapatos - Pangyapak.
• Saling-daglat (abbreviated word): Pinaikling salita o paggamit ng akronim. Halimbawa: AWOL, LOL, ASAP.
• Saling-tapat (parallel translation): Kung ano ang aktwal na salitang panawag sa orihinal na ideya. Halimbawa: Library - Aklatan
• Saling-taal (indigenous-concept oriented translation): Salitang taal o purong Pilipino. Halimbawa: Napkin - Pasador.
• Saling-sanib (amalgamated translation): Kombinasyon ng hiram na salita at sariling wika. Halimbawa: Chancing.

Ilang Halimbawa ng mga Salita na Isinalin sa Filipino

• Ang bahagyang paglaki ng espasyo ng wikang Filipino sa teknikal at siyentipiko ay nararamdaman na.
• Ang mga sumusunod ay mga salita na isinalin sa Filipino, kabilang ang mga salitang medikal mula sa Philippine Council for Health Research and Development tulad ng:
  • Haynayan (biology)
  • Mikhaynayan (microbiology)
  • Mulating Haynayan (molecular biology)
  • Palapuso (cardiologist)
  • Palabaga (pulmonologist)
  • Paladiglap (radiologist)
  • Sihay (cell)
  • Muntilipay (platelet)
  • Kaphay (plasma)
  • Iti, daragis, balaod (tuberculosis)
  • Sukduldiin, altapresyon (hypertension)
  • Mangansumpong (arthritis)
  • Piyo (gout)
  • Balinguyngoy (nosebleed)