Untitled Quiz

Атмосфера және оның қабаттары

• Атмосфераның маңызды құрамдас бөлігі - Озон.
• Озон - өте тұрақсыз газ.
• Күннің ультракүлгін сәулелері озонның пайда болуына және ыдырауына әсер етеді.
• Жерде секундына 100 тонна озон пайда болады.
• Озон - Жерді ультракүлгін сәулелерден қорғайтын қабат.
• Озон қабаты 10-50 км биіктікте орналасқан.
• Озон қабатының тығыздығы 18-26 км биіктікте жоғары.

Тропосфера

• Тропосфера - атмосфераның жер бетіне жақын орналасқан тығыз қабаты.
• Тропосферада атмосфера массасының негізгі бөлігі шоғырланған.
• Тропосфера қабатының жоғарғы шегарасы 17-18 км.
• Экватор үстінде Тропосфераның жоғарғы шегарасы 16-18 км, поляр maңында 8-9 км, орталық белдеулерде 10-11 км.

Стратосфера

• Стратосфера - Тропосфераның жоғарғы жағында орналасқан атмосфера қабаты.
• Стратосфераның жоғарғы шегарасы 50-55 км.
• Стратосферада ауа тығыздығы төмен, оттегі мөлшері аз, су буы жоқтың қасы.
• Стратосферада температура ауытқуы аз.
• Озон қабаты Стратосфераның 10-35 км биіктігінде орналасқан.
• Озон қабаты ультракүлгін сәулелерді сіңіріп, жоғары жұтады.

Мезосфера

• Мезосфера - 80 км биіктікке дейін таралған атмосфера қабаты.
• Биіктеген сайын Мезосферада температура төмендейді.
• Мезосферада күміс тәріздес бұлттар пайда болады.

Термосфера

• Термосфера - биіктеген сайын температура жоғарылайтын атмосфера қабаты.
• Термосферада температура 750 км биіктікте + 1000°C жетеді.
• Термосфера - иондалған газдың бірнеше қабатынан тұрады.
• Термосфера радио байланысқа әсер етеді.
• Термосферада поляр шұғыласы пайда болады.
• Поляр шұғыласы Күннің әсерінен пайда болады.

Экзосфера

• Экзосфера - Жердің тәжі қалыптасатын атмосфера қабаты.
• Экзосферада жеңіл газдар планетааралық кеңістікке шашырайды.
• Экзосфераның температурасы + 2000°C дейін жетеді.

Ауа райы және климат

• Ауа райы - белгілі бір жерде, белгілі бір аймақта болып тұратын атмосфераның жай-күйі.
• Ауа райын синоптикалық карталар арқылы бақылайды.
• Синоптикалық карта - Жердегі метеорологиялық стансылардың деректері бойынша жасалады.
• Метеорологиялық стансылар 00, 03, 06 гринвич уақытымен бірдей бағдарлама бойынша бақылау жүргізеді.
• Ауа райын зонд шарларын, радиозонд, ұшақ және арнайы зымырандар арқылы бақылайды.
• Синоптикалық карталар 6 сағат сайын жаңартылады.

Атмосфера құбылыстары

• Мұнар, тұман, түнек - атмосфераның электрленуінен және төменгі температурада пайда болатын құбылыстар.
• Аспанда ақтаңдақтар пайда болатын процесс - мұнарлану.
• Тұман - ауаның көмескіленуіне әкеледі.
• Тұман ауадағы ұсақ су тамшыларының және мұз кристалдарының жиналуынан пайда болады.
• Өрттің немесе құмды шаңның әсерінен пайда болатын түнек дала, шөлейт, шөл зоналарында кездеседі.
• Түнек топырақ бетінен ауаға шаңның көтерілуінен пайда болады.
• Шаңды боран топырақ эрозиясына әкеледі.
• Шық - 0°C -тан жоғары температурада жапырақтарда және топырақта пайда болатын судың ұсақ тамшылары.
• Шық түнде ауа суындай бастағанда пайда болады.
• Кемпірқосақ - күн сәулесінің жаңбыр тамшыларынан өткенде сынып, әртүрлі түстерге бөлінуінің нәтижесі.
• Кемпірқосақ радиусы 42° шамасында болатын ашық доға.
• Сырғама - қардың жиналуынан пайда болады.
• Қылау - жіңішке және ұзын нысандардың үстінде қатып қалған ұсақ мұз кристалдары.
• Қылау суық және тұманды ауа райында пайда болады.
• Қылау - ауаның мұздап тұрған денемен жанасқанда мұз кристалдарын түзуі.
• Көкмұз - жауын-шашынның бір түрі.
• Көкмұз - жерт бетіне және заттардың үстіне түсетін мұздан түзіледі.
• Көкмұз - байланыс желілері мен көлік қатынасына қатер төндіреді.
• Жай - бұлттарда, бұлтардың арасында немесе бұлт пен жер арасында пайда болатын электр қуаты.
• Найзағай - күн күркіреуі мен жай қатар жүреді.
• Найзағай жаз айларында Еуразияның қоңыржай белдеуінде байқалады.
• Бұршақ - найзағаймен қатар нөсерлі жаңбыр жауғанда пайда болады.
• Орталық Қазақстанда бұршақ жиілігі 40%.
• 1950 жылдың 17 маусымында Көкпектіде бұршақ жауып өткен.
• 2750 гектар егістік алқаптары бұршақтан зардап шеккен.
• Көше бойындағы жасыл желек қала шуын 20% азайтады.

Климат және оның негізгі факторлары

• Климат - белгілі бір ауа режимімен анықталатын және сол жерге тән атмосфераның жай-күйі.
• Климат құрушы негізгі факторлар:
  • Географиялық ендік (күн радиациясы),
  • Жердің төсеніш беті (жер бедері, төсеніш бетінің сипаты),
  • Ауа массасының циркуляциясы (атмосферадағы ауа массасы, ауа ағындары, циклондар, антициклондар).
• Қазақстан 40-55°с.е қоңыржай белдеуінде орналасқан.
• Киевте жылдық күн сәулесі 1786 сағат, Өскеменде 2287 сағат.
• Радиациялық баланс - жиынтық радиациясының шағылысуға және жылу тиімділігіне жіберген шығыны арасындағы айырмашылық.
• Қазақстанның оңтүстігінде радиациялық баланс 1-2 ай теріс көрсеткішті көрсетеді.
• Фен - Тау жотасының бір жағында қысым төмен, ал екінші жағында жоғары болғанда пайда болатын құрғақ жел.
• Бриз - теңіз жағалауларында соғатын жел.
• Бриз құрлық пен судың бірқалыпты емес жылынуынан пайда болады.
• Бриз бағытын күніне 2 рет өзгертеді.
• Бора - теңіз жағалауына жақын орналасқан аласа таулардан теңізге қарай соғатын суық жел.
• Сарма - Байкалда күзде солтүстік-батыстан соғатын жел.
• Мистраль - Франция жағалауларында соғатын суық жел.

Климаттың метеорологиялық элементтері

• Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында биіктік белдеулік климат қалыптасқан.
• Қазақстанның солтүстік және шығыс аймақтарында қаңтардың орташа температурасы -18°С.
• Қазақстанның оңтүстігіндегі жазықтарда қаңтардың орташа температурасы -3°С.
• Қазақстанның қаңтар және шілде айларының орташа температурасы арасындағы айырмашылық (жылдық амплитуда) 41°С.
• Қазақстанның оңтүстігіндегі жазықтарда жылдық амплитуда 37-39°С.
• Қазақстанның қиыр оңтүстігінде жылдық амплитуда 30-35°С.
• Тұман - судың сұйық күйден газға айналуынан пайда болады.
• Бұлт - жер бетінен белгілі бір биіктікте шоғырланған су тамшылары.
• Бұлттардың 10 түрі бар.
• Орманды дала зонасындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 300-400 мм.
• Дала зонасындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм.
• Сарыарқадағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 350 мм.
• Ертіс маңы жазығындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 200-250 мм.
• Шөл және шөлейт зоналарындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 100- 200 мм.
• Тауалды және таулы аймақтардағы жауын-шашын мөлшері 400-1600 мм.
• 1979 жылы Алтайдағы ылғалдың мөлшері 4000 мм болған.
• Зайсан қазаншұңқырындағы жауын-шашын мөлшері 119-220 мм.
• Булану - судың сұйық күйден газ күйіне айналуы.
• Арал теңізінің оңтүстігіндегі булану мөлшері 1000 мм.
• Қазақстанның таулы аймақтарындағы булану мөлшері 200 мм.
• Орманды дала және дала зоналарында қар 135-167 күн жатады.
• Қазақстанның қиыр оңтүстігінде қар 50-80 күн жатады.

Синоптикалық картамен жұмыс істеу

• Жоғары атмосфералық қысым 1030 мб.
• Төменгі атмосфералық қысым 1000 мб.
• Изобара - қысымы бірдей нүктелерді қосатын сызық.
• Циклон - атмосфералық қысым ортасына қарай төмендеп, шетіне қарай жоғарылайды.
• Антициклон - атмосфералық қысым ортасында жоғарылап, шетінде төмендейді.
• Атмосфералық фронттар - синоптикалық картада ирек сызықтармен белгіленеді.
• Үшбұрыштар немесе сызықтар - синоптикалық картада жел жылдамдығын көрсетеді.
• Жауын-шашын мөлшері миллиметрмен өлшенеді.
• Изотерма - температуралары бірдей нүктелерді қосатын сызық.
• Бірдей жылдамдықпен соғатын желдердің арасын біріктіретін ирек сызық - изотаха.