Dylematy moralne w badaniach: Fabryka AGD

• Artykuł dotyczy dylematów moralnych, z którymi spotyka się badacz decydujący się na ukrytą obserwację uczestniczącą.
• Celem podjęcia tej metody było zatrudnienie się w fabryce produkującej sprzęt AGD, by zgłębić problematykę wewnętrzną.
• Artykuł skupia się na etycznych trudnościach wynikających z funkcjonowania w dwóch odmiennych światach: akademickim i fabrycznym.
• Należy godzić tożsamość badacza i robotnika, co wymaga ukrywania pewnych informacji i może być moralnie obciążające.
• W artykule poruszono problematykę etycznej strony ukrytej obserwacji uczestniczącej.
• Celem jest prezentacja moralnych dylematów, jakie pojawiły się podczas pracy w fabryce AGD w kontekście pracy doktorskiej.
• Przedstawione kwestie wynikają z etycznych trudności doświadczanych w trakcie i po zakończeniu badań.
• Omówione zostają:
• Zmiana statusu obserwowanych w oczach badacza.
• Problem zaufania opartego na „wspólnej” definicji sytuacji (instrumentalne zaufanie).
• Problem wzajemnego “zwierzania się”, implikacje etyczne.
• Postawa badacza wobec konfliktu i związany z tym problem zaangażowania.
• Moment zakończenia badań i ujawnienia „prawdziwej tożsamości”.

Metodologia badań

• Artykuł skupia się na opisaniu problemów etycznych wynikających z badań, a nie na udzielaniu wskazówek dotyczących postępowania w trakcie obserwacji.
• Wnioski powinny być interpretowane indywidualnie przez czytelnika.
• Pozostałe aspekty techniki obserwacji uczestniczącej (uzasadnienie, charakterystyka, warunki stosowania) są jedynie zasygnalizowane.
• Akcent położony jest na empiryczny charakter tekstu, kosztem teoretycznego.
• Interpretacje zdarzeń i wnioski mają charakter ograniczony, wynikają z doświadczeń zebranych podczas trwania badań.
• Terminy "moralny" i "etyczny" są używane zamiennie.

Obserwacja jawna i ukryta

• Obserwacja uczestnicząca to proces badawczy, w którym obserwator przebywa w środowisku społecznym w celach naukowych.
• Obserwator pozostaje w bezpośrednich relacjach z obserwowanymi, a współuczestnictwo w ich naturalnym życiu dostarcza materiałów badawczych.
• Technika obserwacji uczestniczącej jest często stosowana w naukach społecznych.
• Hammersley i Atkinson łączą ją z podejściem naturalistycznym, zakładającym, że świat społeczny powinien być badany w jego naturalnym stanie.
• Autorzy podkreślają, że prowadzenie badań w naturalnym środowisku zwiększa prawdopodobieństwo zrozumienia rzeczywistości poprzez odzwierciedlenie jej elementów.
• Rola obserwatora uczestniczącego pozwala badaczowi przybliżyć się do doświadczeń życiowych uczestników w większym stopniu, niż czyni to zwykła obserwacja.
• Rodowód obserwacji uczestniczącej sięga badań etnograficznych i antropologicznych.
• Badacze-uczestnicy koncentrowali się na poznawaniu zwyczajów kulturowych plemion.
• Obserwacja jest użyteczna dla poznania ludzkich zwyczajów, sposobów odnoszenia się do siebie nawzajem i wyznawanych idei.
• Technika ta z powodzeniem stosowana jest przez socjologów organizacji.
• Popularność wynika z możliwości obserwacji zachowania społecznego jednostek w toku wydarzeń.

Przykłady badań

• Anson D. Shupe i David G. Bromley stosowali jawną obserwację uczestniczącą w badaniach dwóch konfliktowych grup: Sekty Moon'a i grupy byłych jej członków.
• Richard Wilmot wykorzystał tę technikę w badaniach domów pomocy dla alkoholików.
• Robert Power podjął się obserwacji narkomanów, a Martin A. Plant i Charles E. Reeves zastosowali metodę kuli śnieżnej w podobnych badaniach.
• W każdym z tych przypadków badani byli wcześniej poinformowani o celu obserwacji i wyrazili na to zgodę, co eliminuje problem oszustwa.
• Badani są świadomi roli swojej i badacza w procesie zbierania informacji, mają możliwość rozszerzać bądź ograniczać zakres ujawnianych informacji.
• Odmianą obserwacji uczestniczącej jest obserwacja uczestnicząca ukryta, nazywana też zamaskowaną, w której obserwator ukrywa swoją tożsamość przed badanymi.
• Technika ta posiada zarówno zwolenników, jak i przeciwników.
• Do wad zalicza się: niewielki stopień zdefiniowania, niezamierzony wpływ badacza na obserwowaną rzeczywistość, utratę obiektywizmu, niemożność zaplanowania swojej roli,
• Należy wziąć pod uwagę bezużyteczność dla grup funkcjonujących na pograniczu prawa czy angażowanie emocji badacza w stopniu trudnym do kontrolowania.
• Za stosowaniem techniki przemawia jej szerokie zastosowanie w badaniach różnego rodzaju grup.
• Badania: Whyte'a Street Corner Society, Lyndów Middletown, Alice Farringtona i Petera Robinsona nad podtrzymywaniem tożsamości wśród ludzi bezdomnych.
• Leona Festingera i zespołu, którzy przedostali się do sekty wierzącej w nadejście końca świata.
• Przykład Ervinga Goffmana który zamknął się w szpitalu psychiatrycznym nie ujawniając swej tożsamości.
• Wśród polskich naukowców można wymienić Janiszewskiego oraz Doktóra który prowadził badania w Zakładach Cegielskiego czy Koneckiego w polskich i japońskich przedsiębiorstwach.
• Ujawnienie celu badań zniweczyłoby wszelkie próby poznania prawdy, ludzie inaczej zachowują się wiedząc, że są obserwowani.

Dylematy etyczne

• Dylematy etyczne związane z ukrytą obserwacją uczestniczącą wynikają z konieczności tworzenia i podtrzymywania fałszywej tożsamości.
• Tożsamość ta powiązana jest z rolą, jaką badacz narzuca na siebie w oczach innych i poprzez którą chce być postrzegany (Całkowity uczestnik).
• Przez cały czas trwania obserwacji badacz zmuszony jest grać swoją podwójną rolę względem aktorów społecznych, nieustannie dbając o wykreowany wizerunek.
• Laudera opowiada się za użyciem tej techniki w badaniach nad nowymi ruchami religijnymi i nacjonalistycznymi.
• Dylematy moralne pojawiają się, gdy weźmie się pod uwagę fakt, że badacz jest jedynie współtwórcą własnego wizerunku.
• Postulat neutralności badawczej nie zawsze może być spełniony, postawa neutralna stanowi wyraz zajęcia pewnego stanowiska.
• Analizując źródła dylematów moralnych, warto zastanowić się nad kwestią neutralności badacza i jego dystansu wobec zjawisk.
• Po pewnym czasie badacz może dojść do wniosku, że nie jest w stanie zachowywać się w sposób neutralny.
• Badacz nawiązuje coraz bardziej osobiste relacje ze swym otoczeniem i staje się aktywnym uczestnikiem interakcji.
• Buduje relacje w grupie i rozpoznaje akceptację (bądź brak).
• Emocje są częścią obserwacji uczestniczącej, różnica między obserwatorem a innymi polega raczej na odmienności odczuwania stanów emocjonalnych, lecz na kwestii ich świadomości i sposobu wykorzystania.
• "Neutralność badawcza" przyjmowana w przypadku ukrytej obserwacji o całkowitym stopniu uczestnictwa jest trudna w zastosowaniu, a także sztuczna.
• Należy sprecyzować termin "neutralności badawczej" i określić, czy pod tym pojęciem rozumie się emocje, czy też zachowania lub też jedno i drugie.
• Neutralność emocjonalna opierać się na dominacji tożsamości badacza, mogłaby powodować niedostatek rozumowania opartego na mechanizmie empatii.
• Empatia ma instrumentalny charakter- stanowi klucz do właściwej analizy, interpretacji i zrozumienia postaw i motywów.
• Zbytni dystans prowadzić do wyobcowania ze społeczności, co wpłynie na ocenę wniosków.
• Określone emocje są elementem weryfikacji badań.
• Badacz nie pozwalający sobie na odczuwanie emocji dystansuje się przede wszystkim psychicznie od ludzi, których bada.
• Mówiąc o "neutralności zachowania" ze strony badacza, mam na myśli intencjonalne postępowanie polegające na sprowadzeniu kontaktów z badanymi do jak najbardziej "neutralnej formy".
• Oznacza to niski stopień okazywanej identyfikacji badacza z badanymi (pozostają oni dla obserwatora "obiektami").
• Moralne dylematy są konsekwencją intencjonalnego odrzucenia obydwu poziomów neutralności.
• Zyskuje się naturalność, ale przyzwala na awans "badanych" do roli przełożonych i kolegów.
• Omawiając problematykę etycznej strony ukrytej obserwacji uczestniczącej, należy także odnieść się do miejsca, gdzie została ona przeprowadzona.
• Decydując się na zastosowanie tej techniki w organizacji formalnej, jaką jest fabryka, napotyka się na problemy specyficzne dla danego miejsca.
• Uczestnicząc w aktywności grupy pracowniczej, badacz musi podporządkować się woli przełożonych, a niekiedy także kolegów.
• Wypełniając je, badacz zyskuje rolę członka określonej grupy zawodowej, przez co posiada prawa i obowiązki typowe dla niej.
• Jednakowe warunki, podobny charakter wykonywanych prac, sposób spędzania przerw - zbliża go do ludzi.
• Rodzą się sympatie i antypatie, które mogą rzutować na podejmowane przez niego decyzje i wywoływać rozterki etyczne.
• Zdarza się, że zbieg okoliczności krystalizuje tożsamość badacza w grupie, niezgodnie z jego osobistymi preferencjami.
• Od badacza postrzeganego jako "jednego ze swoich" wymaga się opowiedzenia po którejś ze stron konfliktu w miejscu pracy. Funkcjonowanie w strukturze formalnej utrudnia wycofanie się.
• Istotne jest respektowanie przez badacza-uczestnika norm, nakazów i zakazów odnoszących się do pracy, nawet wtedy, gdy są one niezgodne z osobistymi przekonaniami.
• Ukryta obserwacja w grupie zawodowej może wiązać się także z koniecznością zachowania konformistycznego wobec przekonań grupy bądź jej części.

Opis badań

• Badania stanowią część pracy doktorskiej skoncentrowanej wokół problemu nękania psychicznego w miejscu pracy.
• Zastosowano triangulację metodologiczną (narracyjne i pogłębione wywiady, analiza dokumentów oraz ukryta obserwacja uczestnicząca).
• Obserwacja trwała miesiąc (7 marca - 7 kwietnia 2006 roku), przepracowano 21 dni roboczych.
• Przeszedł jednodniowe szkolenie w zakresie BHP oraz wstępne badania lekarskie.
• Miejscem obserwacji była fabryka produkująca sprzęt AGD, zatrudniająca około 1400 pracowników.
• Zatrudniony na stanowisku pomocnika w dziale produkcji, awansował na stanowisko operatora gilotyny hydraulicznej.

Dylematy etyczne związane z ukrytą obserwacją uczestniczącą

• Świadomość badacza w chwili rozpoczęcia i zakończenia ukrytej obserwacji uczestniczącej różnią się pod względem zaangażowania.
• Osoba planująca badania koncentruje się na kwestiach formalnych (rozpoczęcie obserwacji, sporządzanie notatek, kontakty, strategia interakcyjna).
• Przemyślenia obejmują relacje interpersonalne, jakie obserwator będzie starał się wytworzyć i utrzymać z osobami.
• Świadomość badacza przed rozpoczęciem obserwacji znajduje odzwierciedlenie w profesjonalnym języku.

Zmiana statusu obserwowanych

• Nastawienie badacza do ludzi, z którymi rozpoczyna szkolenie jest pełne rezerwy, przeważa uważna obserwacja.
• Zauważalne poczucie wyższości wynikające z dystansu.
• Uwaga skupiona na działaniach na rzecz "wczucia się" w nową rolę (kontrola wypowiedzi, sposób zachowania, mimika).
• Pod koniec trwania szkolenia zaczyna się rozmowy i bliższe poznawanie nowych współpracowników.
• Wraz z zacieśnianiem relacji z współpracownikami narastała we mnie chęć dbania o jakość własnej pracy, niezależnie od celów badania.
• Powolna zmiana nastawienia do ludzi i obowiązków.
• Znajomość i poleganie na opiniach bardziej doświadczonych pracowników.
• Pewne standardy koleżeńskości funkcjonujące wśród członków zespołu, pojawiła się odpowiedzialność za kolegów.
• Po raz pierwszy badacz przestaje myśleć kategoriami "strategii badawczej", a zaczyna czuć się kolegą.
• Istnienie istniejące reguły preferowanego zachowania, liczyła się postawa kierownika, który cenił sobie koleżeńskość.
• Ukształtowała się tożsamość robotnicza, inicjowała poczucie lojalności.
• Niemożność bycia lojalnym- powodował dyskomfort na tle etycznym.

Problem zaufania

• Wspólne położenie i podobieństwa miały decydujące znaczenie w budowaniu zaufania.(robotnik/robotnik)
• Wskaźnikiem zaufania w grupie było wypowiadanie na jej forum niepopularnych opinii o sposobie organizacji pracy i kierownictwu.
• Osoby "zaufane" były informowane, a osoby włączane do grupy musiały mieć coś na sumieniu by potwierdzać zażyłość ze współpracownikami.
• Niezbyt wysokie wykształcenie, niska pozycja w zawodowej hierarchii jak i te społeczne tworzyły grupę robotników.
• Przeciętne zarobki i małe ambicje to również elementy pozwalające zintegrować się pracownikom.
• Częsty język wulgarny i ten który opierał się a branżowym słownictwie także integrowały grupę i odróżniały od innych.
• Osoby po cywilnemu budziły nieufność a poczucie odrębności było tak silne, że przekładało się nawet na relacje damsko-męskie.
• Narasta dylemat moralny słuchanych treści ponieważ te w perspektywie miały być publikowane(bez wskazywania na konkretne osoby).
• Zaufanie do osób, starających się je zdobyć zaufaniem- ma charakter stricte instrumentalne ponieważ służą one tylko do ich celów i niczego poza tym.
• Zdobywana sympatia ułatwiała kontakt i pozwalała spojrzeć na osoby w roli "szpiega od podszewki".

Problem wzajemnego zwierzania się

• Budowanie zaufania ma charakter instrumentalny ponieważ służy gromadzenia zebranych informacji
• Celem jest jak największy kontakt ze środowiskiem ponieważ dzięki temu informacje które posiadają od wewnątrz, odbiegają od tych które mieli możliwość mówić na początku.
• Autoprezentacja jest procesem który wymaga coraz większej inwestycji ponieważ aby być wiarygodnym musi składać coraz dalej posuniętych deklaracji" o swoich preferencjach.
• Zdobywanie informacji przybiera formę zwierzania, bo to że słuchacza wybranego pracownika, daje im psychiczną ulgę.
• Inicjowanie dialogu następuje jednak bardzo uważnie aby osoba nie poczuła że pytana jest" za język" Swoje poglądy były czasami kontrowersyjne aby móc wywołać lawinę emocji z rozmówcą(kolegą). Moralny dylemac polegał na tym że badacz manipulował rozmówca aby zyskiwać informację

Postawa wobec konfliktu

• Problemem jest konflikt w badanej grupie.
• Należy się wystrzegać pokazywania swojego zaangażowania w spór.
• W konflikcie badacz staje się jedną ze stron(w zależność od podjętej decyzji).
• Efektem staje się wykluczenia(częściowe lub całkowite).
• Za zachowaniem takiej postawy przemawia jednak realizm, który podpowiada zachowywać się jak pozostali pracownicy.

Problem ujawnienia tożsamości

• Ukrywanie prawdy rodzi chęć jej wyjawienia.
• Spaliły na panewce opowieści które planowałem powiedzieć Marcinowie.
• Skłamałem Marcinowie(wymyślając historię), że mój krewny zaproponował mi stanowisko.
• Z perspektywy czasu myślę, że ulgę którą wiązałem z powiedzeniem prawdy poczułbym sam przez krótki okres czasu
• Poza tym wyjawienie tożsamości mogłoby przynieść negatywne konsekwencje dla osób, które zajęły się moją rekrutacją.
• Okazało się, że naszą rozmowę zauważyli inni kierownicy, którzy po jakimś czasie zadali mu pytanie na mój temat(student).
• Argumentem było że ujawnienie tożsamości na koniec badań stało się w zasadzie niemożliwe.

Wnioski

• Dylematy które zostały tu przedstawione nie są oczywiście jedynymi jakich dane było doświadczyć
• Powyższe problemy etyczne powodowały we mnie najsilniejsze emocje co w pewnym stopniu oddaję ich ważność
• Trudno jednoznacznie stwierdzić że gdybym napotkał środowisko wrogo do mnie nastawione to decyzję etyczne byłoby takie same.

Artykuł analizuje dylematy moralne związane z ukrytą obserwacją uczestniczącą, gdzie badacz zatrudnia się w fabryce AGD. Opisuje trudności etyczne wynikające z łączenia tożsamości badacza i robotnika, ukrywania informacji oraz problemów z zaufaniem i wzajemnym 'zwierzaniem się'. Rozważane kwestie wynikają z doświadczeń etycznych podczas i po badaniach.