Dolaşım Sistemi ve Kalbin Yapısı

Dolaşım Sistemi

• Dolaşım sistemi, canlıların yaşamlarını sürdürebilmesi için gerekli olan besin ve oksijen gibi maddeleri hücrelere taşır.
• Ayrıca hücrelerde oluşan atık maddelerin uzaklaştırılmasını ve hormonlar gibi kimyasalların vücutta taşınmasını sağlar.
• Dolaşım sistemi, vücudun savunmasında görev alır.
• Dolaşım sistemi kan ve lenf dolaşımından oluşur.
• İnsan kan dolaşım sistemi kalp, damarlar ve kan olmak üzere üç temel öğeden oluşur.

Kalbin Yapısı ve Çalışma Şekli

• Kalp göğüs boşluğunun merkezinde, göğüs kemiğinin altında, sol akciğere daha yakın konumdadır.
• Yaklaşık bir yumruk büyüklüğünde, kaslı bir organdır.
• Kalp üstte iki kulakçık, altta iki karıncık olmak üzere dört odacıktan oluşur.
• Sol kulakçık ve sol karıncıkta temiz kan (oksijence zengin kan) bulunur.
• Sağ kulakçık ve sağ karıncıkta kirli kan (karbondioksitçe zengin kan) yer alır.
• Sağ kulakçığa üst ana toplardamar ve alt ana toplardamar bağlanır.
• Sağ karıncıktan akciğer atardamarı çıkar.
• Sağ kulakçık ile karıncık arasında üçlü kapakçık (triküspit) bulunur.
• Sol kulakçığa akciğer toplardamarı açılır ve sol karıncıktan aort atardamarı çıkar.
• Sol kulakçık ile karıncık arasında ikili kapakçık (biküspit) bulunur.
• Karıncıklardan çıkan atardamarların ağzında, kanın kalbe geri dönmesini engelleyen yarım ay kapakçıkları bulunur.
• Kalbin katmanları dıştan içe doğru perikard, miyokard ve endokard olarak adlandırılır.
• Perikard kalbin dışını saran bağ dokudan oluşan çift katlı zardır ve arasında sürtünmeyi azaltan sıvı bulunur.
• Miyokard kalp kaslarından oluşur; kulakçıklarda incedir, karıncıklarda kalındır. Sol karıncık duvarı, sağ karıncık duvarından daha kalındır.
• Kalbi besleyen "koroner damarlar" miyokard tabakasında bulunur.
• Koroner damarlar aorttan çıkan damarların kılcallara ayrılmasıyla oluşur.
• Kalp içerisindeki kanı kullanmaz, beslenmesi koroner damarlardaki kanla sağlanır.
• Endokard tek sıralı yassı epitel dokudan oluşur ve kalbin iç yüzeyini örter.
• Endokard aşınmayı önleyen kaygan bir yapıdır ayrıca kanın akışını kolaylaştırır.
• Endokard tabakasında kan damarları bulunmaz, bu nedenle kalbin içindeki kanın bileşimi değişmez ve bu kandan faydalanamaz.

Kalbin Çalışma Mekanizması

• Kalbin çalışması, kasılıp gevşemesi ile gerçekleşir.
• Kalp kasının kasılmasına sistol, gevşemesine ise diastol denir.
• Kulakçıklar aynı anda kasılırken karıncıklar gevşer; karıncıklar kasıldığında ise kulakçıklar gevşer.
• Sağlıklı bir insanın kalbi dakikada 70-80 kez atar ve her kalp atışı yaklaşık 0.85 saniye sürer.
• Kulakçıkların kasılması 0.15 saniye, karıncıkların kasılması 0.30 saniye sürer ve kalan 0.40 saniyede kalp dinlenir.
• Kalbin ritmik çalışması sinoatrial (SA) düğüm ve atriyoventriküler (AV) düğüm tarafından düzenlenir.
• Sinoatrial (SA) düğüm sağ kulakçık duvarında, üst ana toplardamarın kalbe girdiği bölgenin yakınında bulunur.
• Otonom sinir sistemi tarafından uyarılmasıyla kalbin çalışmasını başlatan elektriksel uyarılar üretir. SA düğüm, kasılma ritmini de denetler ve uyarılar kulakçıkların kasılmasını sağlar.
• Atriyoventriküler (AV) düğüm sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında bulunur ve uyartıları SA düğümden alır.
• His demetleri AV düğümden çıkan özelleşmiş kas telcikleridir ve uyartıları purkinje liflerine aktarır.
• Purkinje lifleri His demetlerinin karıncık duvarında dallanması ile oluşur ve uyartıları karıncıklara ileterek kasılmalarını sağlar.
• Otonom sinirlerle SA uyarılır ve bu, bir dizi olayı tetikler.
• SA uyarıları kulakçıklara iletir, kulakçıklar kasılır ve kan karıncıklara dolar.
• Uyarılar AV'ye ve sonra sırasıyla his demetleri ve purkinje liflerine geçer.
• Son olarak karıncıklar kasılır ve kan atardamarlara geçer.
• Kalbin ritmik kasılma ve gevşemesinin atardamarlarda hissedilmesine nabız denir.
• Nabız kalp atış sayısını verir.
• Kalbin kasılıp gevşemesi sırasında kanın atardamar duvarına yaptığı basınca tansiyon denir.
• Büyük tansiyon karıncıkların kasılması sırasında kanın atardamar duvarına yaptığı basınçtır.
• Küçük tansiyon karıncıkların gevşemesi anında kanın atardamar duvarına yaptığı basınçtır.
• Sağlıklı bir insanda dinlenme hâlinde büyük tansiyon 120 mm Hg, küçük tansiyon ise 80 mm Hg civarındadır.
• Hipertansiyon büyük tansiyonun 140'dan ve/veya küçük tansiyonun 90'dan yüksek olması demektir.

Kalp Atım Hızını Etkileyen Faktörler

• Kalbin çalışmasını yavaşlatan faktörler; parasempatik sinir uyarısı ile salgılanan asetil kolin, vücut ısısının azalması, ortam sıcaklığının belirli oranda artışı ve Ca++ gibi minerallerin eksikliğidir.
• Kalbin çalışmasını hızlandıran faktörler; sempatik sinirler, adrenalin ve tiroksin hormonları, kanda CO2 artışı, vücut ısının yükselmesi, nikotin, kafein gibi kimyasallar ve ilaçlar, ayrıca ortam sıcaklığının azalmasıdır.

Kan Damarlarının Yapısı ve Görevleri

• İnsan dolaşım sistemindeki kan damarları; atardamar, kılcal damar ve toplardamar olmak üzere üç çeşittir.

Atardamarlar

• Kalpteki kanı diğer organlara taşıyan damarlardır ve kan akış yönü kalpten vücuda doğrudur.
• Akciğer atardamarı hariç, vücuttaki tüm atardamarlar oksijence zengin (temiz kan) taşır.
• Atardamarlar kan götürdüğü organa göre isimlendirilir.
• Atardamarlar dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur:
  • Dış tabaka lifli bağ dokusundan yapılmıştır ve kan basıncına karşı damarın dayanıklı olmasını sağlar.
  • Orta tabaka düz kaslardan oluşmuştur ve elastik lifler sayesinde kanın hareketini kolaylaştırır.
  • İç (endotel) tabaka tek katlı yassı epitel dokudan oluşur ve kaygan bir yüzey sağlayarak kanın kolayca hareket etmesini sağlar.
• Atardamarlarda kanın hareketini sağlayan faktörler şunlardır: karıncıkların kasılmasıyla oluşan kan basıncı, damar duvarındaki düz kasların kasılma ve gevşeme hareketi, arkadan gelen kanın öndeki kanı itmesi ve kalpten aşağı inen damarlarda yer çekiminin etkisi.
• Kalpteki kanı diğer organlara taşır.
• Akciğer atardamarı hariç, temiz kan taşır.

Toplardamarlar

• Vücuttan toplanan kanı kalbin sağ kulakçığına getiren damarlardır.
• Kanın akış yönü vücuttan kalbe doğrudur.
• Akciğer toplardamarı hariç vücuttaki tüm toplardamarlar kirli kan taşır.
• Toplardamarlar da atardamarlar gibi dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur; fakat atardamarlardan farklı olarak dışta bulunan bağ doku lifleri azdır, kas dokusu incedir ve orta tabakada elastik lifler daha az bulunur.
• Vücuttan toplanan kanı kalbe getirir.
• Akciğer toplardamarı hariç, kirli kan taşır.
• Toplardamardaki kanın kalbe geri dönüşünde etkili faktörler: iskelet kaslarının kasılıp gevşemesi sırasında damarları sıkıştırması, kulakçıkların gevşemesi sırasında oluşan emme basıncı, nefes alıp verme sırasında oluşan göğüs kafesindeki basınç değişiklikleri, atar ve kılcal damarların içindeki kanın itme basıncı, vücudun üst bölgesindeki toplardamarlar için yer çekimi kuvveti ve kalp seviyesinin altında kalan toplardamarlarda kanın geriye kaçışını önleyen tek yönlü kapakçıklar.

Kılcal Damarlar

• Genellikle atardamarlar ile toplardamarlar arasında bulunur.
• Tek katlı yassı epitel dokudan (endotel) oluşur.
• Kan ile doku sıvısı arasında madde alışverişini sağlar.
• Toplam çap alanı en geniş olduğundan kan akış hızı en yavaş olan damarlardır.
• Kan kılcal damarlarda madde alışverişi, Starling hipotezine göre gerçekleşir.
• Starling hipotezine göre kan ile vücut hücreleri arasındaki madde alışverişinde kan basıncı ve ozmotik basınç etkilidir, burada kan basıncı kanı damar dışına iterken ozmotik basınç doku sıvısını damar içine çeker.
• Kan basıncının etkisiyle damardan doku sıvısına geçen su ve maddeler, doku sıvısından damara geçen su ve maddelerden fazladır.
• Bu durumda kan su ve madde kaybeder, kanın hacmi azalır ve doku sıvılarındaki su ve madde miktarı artar.
• Artan su ve maddeler kılcal lenf damarlarına geçer ve lenf dolaşımı ile tekrar kan dolaşımına katılır; böylece kanın hacimce azalması engellenmiş olur.
• Doku sıvısının artması olayına ödem denir.
• Ödemin oluşma sebepleri: kılcal lenf damarlarının tıkanması, kılcal kan damarında basıncın normalden yüksek olması, kılcallardaki kan proteinlerinin azalması ile ozmotik basıncın düşmesi, doku sıvısı ozmotik basıncının artması, histaminin aşırı artışı ve kandaki aldosteron hormonunun aşırı artması.
• Damarlarda kan basıncı atardamardan toplardamara doğru azalır. (Atardamar>Kılcaldamar>Toplardamar)
• Kan akış hızı atardamardan kılcal damara doğru azalır, toplardamarda tekrar artar. (Atardamar>Toplardamar>Kılcaldamar)
• Damarların vücuttaki toplam kesit alanı kılcaldamardan atardamara doğru azalır. (Kılcaldamar>Toplardamar>Atardamar)
• Bir damarın çap alanına göre sıralanışı ise: Toplardamar>Atardamar>Kılcaldamar şeklindedir.

Büyük Kan Dolaşımı

• Kalpteki temiz kanın vücut dokularına dağıtılması ve dokularda kirlenen kanın kalbe geri getirilmesidir.
• İzlediği yol: Sol karıncık → Aort → Dokular → Alt ve Üst Ana Toplardamarlar → Sağ kulakçık

Küçük Kan Dolaşımı

• Kalpteki kirli kanın akciğerde temizlenerek kalbe geri getirilmesidir.
• İzlediği yol: Sağ karıncık → Akciğer Atardamarı → Akciğer → Akciğer Toplardamarı → Sol kulakçık