Designgeschiedenis en Innovaties

Lesreeks Andreas Peeters, MSS 2

• De lessenreeks behandelt een historisch overzicht van kunst en design.
• Er is een nadruk op de rol van de ontwerper.
• De werkvorm is hoorcolleges.

Praktisch

• De evaluatie voor SEM 1 is een deelexamen van 40%
• Het deelexamen vindt plaats in januari tijdens het examenperiode.
• Er wordt een kennistoets afgenomen over de stof van SEM 1.
• Deze kennistoets bestaat uit meerkeuze- en open vragen.
• Het behaalde deelcijfer van de eerste examenkans wordt automatisch overgedragen naar de tweede kans bij een score van 10/20 of meer.

Te kennen stof

• De studenten dienen alle informatie die in de hoorcolleges besproken is te noteren, tenzij anders vermeld.
• Het is toegestaan om notities te gebruiken tijdens het deelexamen.
• De belangrijkste informatie die in de lessen is gegeven zal worden aangevuld en op digitaal formaat geplaatst na elke les.
• Studenten dienen sketches en/of notities in te leveren aan het einde van de hoorcolleges.

Thema's

• Leven in een wereld van door mensen gemaakte artefacten
• Natuur en cultuur
• Design- en kunstgeschiedenis
• De taal van objecten
• De rol van de designer in een systeem van betekenisgeving
• De designer als storyteller
• De raakvlakken /spanning tussen design en kunst

Introductie

• Het onderscheid tussen natuur en cultuur.

Introductie - Vervolg

• De mens als een speelbal van de elementen/ comfortabel op de golven, met dank aan de techniek.

Hoe verhouden we ons tot de natuur

• Vandaag associëren we natuur met welzijn, door de context vaak opgesloten te zijn.
• De oplossing ligt in een retraite in de natuur, een wandeling in het bos is het beste antidepressivum.
• Het idee dat een retraite in de natuur ontspannend zou zijn, bestaat eigenlijk niet zo lang.
• De natuur was voor de middeleeuwers een onveilige plek vol gevaren.
• De prehistorische mens was afhankelijk van de natuurelementen als een nomadische jager/verzamelaar

Mythos

• De postmoderne wereld verschilt van de Oudheid.
• De prehistorische mens leefde nomadisch in kleine groepen.
• De natuurelementen hadden een grote invloed op hun levensstijl. De jacht was gevaarlijk.

Mythos - Vervolg

• Ilias en Odyssee van Homeros
• "Mythos" van Stephen Fry
• De Griekse mythen herverteld

De sacrale natuur

• In de Oudheid ervoeren mensen de natuur als bezield:
• Alles rond hen was doordrongen van het goddelijke (boom, dier, een plaats).
• De natuurelementen werd toegedicht aan goddelijke ‘actoren’.
• De mens was een speelbal van hun intenties en onderlinge twisten.

Demythologisering

• In het Oude Griekenland ontstaat in de 6de eeuw vr. Christus de filosofie
• De eerste natuurfilosofen keken naar de natuur op basis van empirie.
• Ze zochten naar een “oerbeginsel” van alle dingen.
• Voor de eerste keer ging de mens op zoek naar beginselen en oorzaken.
• De moderne mens kijkt steeds kritischer naar de wereld (Europa) onder druk van de wetenschap.

Onderscheid natuur/cultuur

• Het begin van onze beschaving valt samen met de ontdekking van de landbouw.
• De oorsprong van ons begrip over cultuur komt van de Romeinen (Colere: cultiveert, zorgt voor, bewerkt, bewaart.)
• De natuur moet bewerkt worden zodat ze bewoonbaar wordt voor de mens.
• "Il faut cultiver son jardin".

Cultuur = cultiveren

• Het begrip cultuur werd voor het eerst buiten de landbouwcontext gebruikt door de Romeinse redenaar Cicero.
• Het begrip "Cultura animi" (cultiveren van de ziel) kwam later terug in de 17de eeuw.
• Synoniem voor het soort onderwijs dat collectieve en individuelle groei nastreeft.
• Mensen leven niet in de natuur, maar in hun eigen cultuur.
• Mensen kiezen grotendeels hoe hun wereld eruit ziet.
• Aandacht besteden aan mooie zaken, zoals kunst.

Hannah Arendt (1906-1975)

• Duits-Amerikaanse Joodse filosofe en politiek denker.
• "The Crisis in Culture"; Essay over de verhouding van de mens tot natuur en cultuur.
• onderscheid tussen de wereld waar wij zelf iets creëren (bouw) en de aarde waar wij invloed op hebben.

The Human Condition

• Een boek van Hannah Arendt, gestart met de maanlanding in 1969.
• Het nieuws van de maanlanding werd positief ontvangen, maar om een dubbele reden. We zijn niet beperkt tot deze aardbol.
• Als de aarde onbewoonbaar wordt kunnen we op een andere planeet gaan leven.
• Mensen hebben hun eigen wereld gemaakt, los van de natuur.
• We leven in een wereld van “manmade artefacts”, objecten en bouwwerken, bedacht en gemaakt door de mens.
• De aarde waarop we leven speelt in de zelf-gemaakte wereld geen rol.
• Onze cultuur staat los van de natuur

The Crisis in Culture

• Een politiek essay van Hannah Arendt in het boek Between Past and Future
• Massaproductie en massacultuur zijn recente fenomenen van de massamaatschappij
• In de 20e eeuw verliezen kunst en cultuur hun oorspronkelijke en intrinsieke waarde.
• Het ontstaan van de fotografie maakt de reproductie van kunstwerken veel eenvoudiger.
• Kunstwerken en handgemaakte objecten waren van enorme waarde en werden meer waard naarmate ze ouder werden.
• Voor moderne consumenten moeten objecten vooral nieuw en betaalbaar zijn.
• Massacultuur “consumeert” de artistieke objecten van het verleden (kunstwerken), recycleert ze en verspreidt ze op grote schaal.
• De originele objecten devalueren (minder waard worden).
• We leven in een beeldcultuur, met beeld-inflatie en minder waarde voor een individueel beeld.
• Weten hoe een kunstwerk eruitziet is iets anders dan het echt zien en beleven.

Wat heeft er nog waarde?

• Arendt bespreekt hoe de scheiding van Kerk en Staat leidde tot een ecosysteem zonder autoriteit, ontleend aan het bestaan van God.
• Bij vragen over het belangrijkste in het leven, zal men in de 16e eeuw waarschijnlijk 'God' antwoorden.
• In de postmoderne massamaatschappij bestaan er allerlei verschillende levensstijlen.
• De moderne mens moet zelf zijn keuzes maken.

Deel 1: De taal van het object

• Wat verstaan we onder objecten?
• De kruisafneming van Rubens
• Referentie 1: P.P. Rubens
• Referentie 2: Bauhaus
• Referentie 3: Arts & Crafts
• Referentie 4: Paul Rand
• Ik bezit dus ik ben
• Taal van het object
• Referentie 5: Raymond Loewy
• Referentie 6: Philippe Starck
• Referentie 7: Dieter Rams

Start van een drieluik

• De taal van het object
• De designer als storyteller
• Het spanningsveld tussen design en kunst

Belang van referentiekaders én "cultureel kapitaal"

• Het belang van cultuur en opvoeding.
• Identiteit.
• Hoe meer je weet, hoe groter je bereik in de samenleving (Pierre Bourdieu)

De taal van het object

• Op welke vlakken communiceren objecten met ons?
• De rol van design en designer
• Hoe kijken we naar objecten als consument en als maker?
• Waarom doen makers objecten los op de wereld?

Peter Paul Rubens: de kruisafneming

• Schilderij van William Turner - Snow Storm - Steam-Boat off.
• Het schilderij begint al bij de naam van de schilder. Rubens was tijdens zijn leven al succesvol.
• Rubens was tijdens zijn leven al heel succesvol en leidde een groot atelier. Klantennaamgeving kwam van de 'hoge regionen van de samenleving'.
• Historische waarde van het werk: Na de Beeldenstorm werd dit werk besteld om de ontheiligde altaren terug hun oude pracht te geven.
• Dit werk is gekend ver buiten Vlaanderen.
• Het is één van de zeven wonderen van België.
• Rubens is niet de enige middeleeuwse schilder die een kruisafneming heeft geschilderd, maar in de middeleeuwen bezat dit thema een grote symbolische waarde. Reden tot meesterwerk?

Conclusie: De Kruisafneming

• Observaties hebben weinig te maken met de intrinsieke waarde van het werk.
• Voor de middeleeuwers ging het om de gebeurtenissen op het schilderij.
• Tegenwoordig passeren er op onze smartphones meer beelden dan de gemiddelde middeleeuwer in zijn hele leven.
• In Antwerpen werd het schilderij enkel te zien op bepaalde hoogdagen, zoals Pasen.
• Mensen reisden kilometers om het werk met eigen ogen te zien.
• Het is meer de compositie, dramatische effect, realisme en stijl van Rubens waarmee we het werk vandaag nog waarderen.

Ref #1: Pieter Paul Rubens

• Rubens is een van de belangrijkste schilders uit de Europese kunstgeschiedenis
• Meester van de Vlaamse barok.
• liet 2.500 composities en zo’n 10.000 kunstwerken achter
• Schilderijen, tekeningen, boekillustraties en zelfs wandtapijten.
• Hij was een artistieke duizendpoot; voerde diplomatieke missies uit en had acht kinderen.
• Hij woonde en werkte lange tijd in Italië en Spanje en maakte kennis met de kunst van de klassieke oudheid.

Ref #2: Bauhaus (1919-1932)

• Bauhaus was een opleiding voor beeldend kunstenaars, ambachtslieden en architecten.
• Van 1919 tot 1932 begonnen ze in Weimar, Dessau en later in Berlijn.
• Bauhaus was een belangrijke hervormer in het kunstonderwijs.
• Eerste moderne school die kunst combineerde met toegepaste kunst, design en architectuur.

Belangrijke vertegenwoordigers van Bauhaus

• Johannes Itten, Walter Gropius, Wasilly Kandinsky, Làszló Moholy-Nagy, Paul Klee, Mies van der Rohe

Neo-Plasticisme: De Stijl (1917)

• Internationaal gerenommeerde kunstbeweging
• Opgericht door Theo van Doesburg en Piet Mondriaan
• Invloed van deze radicale nieuwe beweging op Bauhaus, van expressionisme naar modernisme.
• Elementaire middelen beperkt tot rechthoek en de drie basiskleuren, aangevuld met wit, zwart en grijs.
• Studenten van Bauhaus moesten deze elementen gebruiken bij hun kleurenstudies.

Onderwijs

• Nieuwe leerstijl van lessen: Studenten diende hun eigen creativiteit te exploreren door te werken met materialen.
• Architectuur die een maatschappelijke impact had
• Massaproductie = ambachtelijk
• Meubels en gebruiksobjecten voor de gewone medemens creëren en democratiseren.

De producten en ideeën van Bauhaus

• Geometrische vormen
• Modernisme
• Oorsprong van design vandaag

Ref #3: Arts & Crafts

• Bauhaus zag massaproductie als iets dat nog steeds ambachtelijk kon zijn (eenvoud en bruikbaarheid).
• Pioniers zoals William Morris, de geestelijke vader van de Arts & Crafts-beweging, wilden eerder al de traditie van het ambacht in ere herstellen.
• Voorwerpen die industrieel gecreëerd werden waren in zijn ogen van slechte kwaliteit en zielloos.

Ref #4: Paul Rand (1914-1996)

• Amerikaanse vormgever

Brand Identitites

• Gedurende zijn 60 jaar lange carrière veranderde Paul Rand de mening van Amerika over visuele communicatie en visuele identiteit
• Typisch voor Rand waren de felgekleurde, geïnspireerde combinaties en typografie.
• Het design van Rand heeft bijgevolg nog steeds een impact.

Everything is Design

• Rand drukte zijn stempel in de jaren ‘30 met een modernistische stijl.
• Hij stimuleerde nieuwe manieren van denken over design door creatief op te lossen in advertenties, geïnspireerd door Bauhaus, De Stijl en constructivisme.
• Als artistiek directeur van de reclame-industrie hielp hij andere bedrijven met de vormgeving van producten en logo's
• "Everything is Design"

Electrische step van Bird

• Gebruiksvoorwerpen van veel meer

Bijzondere objecten

• Moleskine notitieboek (ca. 1850)
• Stoel nr. 14 (1859)
• Zwitsers zakmes
• Rits
• Dixon Ticonderoga potlood (1913)
• Krantenhouder
• Martini glas
• Le Creuset gietijzeren kookpotten
• LC4 Chaise Longue
• Kurkentrekker met dubbele hendel
• Standard stoel Jean Prouvé
• Melkfles

Voorbeeldvragen

• Beeldvragen: 12 tot 16 objecten die kunnen worden geduid,
• Open vragen: 3 thema's (taal van het object, de designer als storyteller, spanning tussen design en kunst)
• Reproductie: Historische chronologie, definities & stellingen, designstijlen & kenmerken.

De designer als een storyteller

• Als objecten tekens zijn in een betekenissysteem, vertelt de designer dan een verhaal met die objecten?
• Over welke mogelijkheden beschikken designers? En met welke beperkingen moeten ze rekening houden?

Historisch overzicht

• Historisch overzicht, overzicht van de verschillende kunststromingen in de les, bv. Fauvistsme, expressionisme, Futurisme, Dadaïsme, Neoplasticisme and Popart,
• Overzicht van de verschillende kunstenaars van de periode, hun tijd en stijl

De Academische Kunst

• Schilderkunst is gebonden aan academische regels.
• Nadruk op techniek en studie van de menselijke anatomie.
• Representaties van het klassieke ideale figuur- en lichaamstype.

Het Fauvisme

• Grote experimenten met kleuren
• Schilderkunstenaars die gebruik maakten van felle, pure kleuren.
• De kunstenaars werken met penseelstreken.
• Veel aandacht voor de weergave van de essentie van de emoties en gevoelens van het onderwerp.

Het expressionisme

• Nieuwe stijl en benadering uitgebracht tijdens de Eerste Wereldoorlog in Duitsland.
• Belangrijke aandacht voor emoties, gevoelens en expressie.
• Gebruik van levendige kleuren, wat een expressieve en emotionele ervaring creeërd.
• De kunstenaars waren niet geïnteresseerd in realisme maar in het overbrengen van hun innerlijke ervaringen.

Het Dadaïsme

• Kunststroming met een focus op protest en het uitdagen van traditionele waarden.
• Kunststroming die ontstond tijdens de Wereldoorlog
• Dadaisten waren anti-kunst en anti-esthetiek.
• Collage en fotomontages.

Het Constructivisme

• Avant-gardekunst- en designbeweging
• Ontstaan in Rusland
• Visuele taal die industrieel, maatschappelijk en revolutionaire idealen uitdrukte.
• Veel gebruik van geometrische vormen, primaire kleuren en abstractie.
• Konden allerlei materialen gebruiken die met elkaar verbonden werden, zonder logica maar met een bedoeling.

De Stijl (1917-1931)

• Nederlandse kunst- en designbeweging
• Opgericht door Theo van Doesburg
• Radicale vernieuwing, met een focus op gestroomlijnde vormen en eenvoudige geometrische vormen.
• Een beperkt palet aan kleuren, die vrij was van individuele expressie, en streeft naar harmonie en een betere samenleving.

Modernisme

• In de eerste twee decennia van de twintigste eeuw waren er grote veranderingen in het sociale, politieke, culturele en economische leven.
• Monarchieën werden vervangen en nieuwe en gevaarlijke politieke stromingen verschenen. Deze periode zag een groeiend vertrouwen in technologie en industrie als middel voor een betere toekomst.
• Er ontstond een nieuw beeld van de kunstenaar en een meer democratische manier van denken over kunst. Er komen nieuwe kunstenaars op, die met het dagelijkse leven gingen werken in plaats van in hoge regionen.

Het Bauhaus (1919-1933)

• Duitse kunst- en designschool in Weimar, Dessau en Berlijn.
• Opgericht door architect Walter Gropius
• Doel: eenheid te creëren tussen kunst, ambacht en technologieën.
• Focus op functionaliteit en eenvoud en op de behoeften van de industriële samenleving.

Tim Brown (IDEO)

• "Change By Design": inspirerende handboek over design thinking.

Design vandaag en morgen

• De aard van objecten is hard aan het veranderen
• Onder druk door digitale convergentie
• Productie in China
• OUDE definities van design en nodige vaardigheden zijn niet meer van toepassing/ overbodig.
• Designer is geaccepteerd en onderdeel van onze cultuur.

De rol van de designer

• De rol is geëvolueerd naar die van een storyteller.
• Nu veel meer dan alleen het maken van een mooi object.
• Design is de taal geworden waarmee we onze objecten opladen met boodschappen.

Vooruitblik op het examen

• De evaluaties voor de eerste examenkans en een vooruitblik op het deelexamen.

Voorbeeldvragen

• Voorbeeldvragen om studenten voor te bereiden op het examen.

Theoretische vraagstukken

• Wat is kunst en design?
• Wat is het verschil tussen high-brow en low-brow Kunst?
• Wat zijn de verschillen tussen de visie van George Bataille en David Hockney over de kunst?
• Wat zijn de overeenkomsten tussen storytelling en design?
• Hoe zagen de objecten in de verschillende historische periodes eruit?

Historisch overzicht Kunst en Design

• Evolueren historisch van perioden zoals Gotiek, Renaissance, Barok, Academische Kunst, Romantiek, Impressionisme, Realisme, Fauvisme, Kubisme, Expressionisme, Dadaïsme, Neoplasticisme, Surrealisme, Pop Art en Postmodernisme.

De Renaissance (15de-16de eeuw)

• Ontstaan in Italië
• Overgang van middeleeuwse naar moderne wereld
• Herontdekking van de klassieke oudheid van Griekenland en Rome.
• Grote veranderingen in kunst (o.a. realisme), wetenschap, literatuur en filosofie (renaissance).

Humanisme

• De mens centraal in de kunst en menselijke ervaring
• Humanisten (Erasmus) stelden de mens centraal als maatstaf van alle dingen.

Wetenschappelijke vooruitgang

• Dit markeerde een verschuiving van een op geloof gebaseerde wereld naar een empirisch en rationeel denkkader.

Vernieuwing in de kunst

• Bekende kunstenaars in deze periode: Leonardo da Vinci, Michelangelo en Raphael, brachten nieuwe mate van realisme, anatomische nauwkeurigheid en emotionele diepgang in hun werken

Secularisatie van kunst en wetenschap

• Kunstenaars en wetenschappers werden onafhankelijk van de Kerk.

Belangrijke omwentelingen van de Renaissance

• Ontwikkeling van de boekdrukkunst (Gutenberg)
• Herontdekking van het persepectief (Brunelleschi, Leonardo da Vinci)

Brunelleschi's lineair perspectief

• Brunelleschi gebruikte een consistente horizonlijn, gelegen op ooghoogte van de kijker.
• Langs de horizonlijn stelde hij een verdwijnpunt in.
• Vanuit het verdwijnpunt liepen alle orthogonale lijnen samen

De Gulden Snede

• Een geometrische ratio (1; 1.618)
• Het komt neer op een verhouding (Fibonacci-reeks) waarbij het kleinere deel zich verhoudt tot het grotere deel. Deze verhouding wordt vaak geassocieerd met schoonheid en harmonie in kunst en natuur.

De Barok (17de -begin 18de eeuw)

• Intense expressie, beweging, en een intens gebruik van licht en schaduw.
• Chiaroscuro: Meesters zoals Caravaggio gebruikte sterke contrasten tussen licht en donker om emoties en spanning weer te geven.
• Tenebrisme: Extensieve schaduw, en projecteer sterke lichtbronnen om drama te creëren.

Kunst in serie

• Rubens maakte reproducties/kopieën van zijn werken in oplage.
• Rubens had een groot atelier met vele assistenten en leerlingen om kopieën of variaties van zijn schilderijen te maken
• Reproducties werden vaak aangepast aan de wensen van de verschillende klanten.

Academische kunst (17de-19de eeuw)

• Academische kunst is gebonden aan academische regels
• Thema's en onderwerpen zijn vaak verbonden met idealen uit de klassieke wereld

Schilderij van de Kunstacademie

• Veel focus op realisme
• De kunstenaar is de grootste autoriteit
• Veel details die perfect nagemaakt moesten worden

Test je kennis over baanbrekend ontwerp en architectuur. Dit quizje behandelt iconische producten, ontwerpers en de invloed van kunststromingen zoals kubisme en futurisme. Ontdek hoe design ons dagelijks leven heeft gevormd!