Böbrek Anatomisi ve Yapısı

Böbreklerin Konumu

• Böbrekler karın bölgesinin arka bölümünde, retroperitoneal bölgede yer alır.
• Sağ böbrek diyaframın altında ve karaciğerin arkasında bulunur.
• Sol böbrek ise diyaframın altında ve dalağın arkasında yer alır.
• Her iki böbreğin üzerinde böbreküstü bezleri bulunur.
• Bir böbreğin ağırlığı yaklaşık 125-175 gram, uzunluğu 12 cm ve kalınlığı 6 cm'dir.

Böbreğin Bölümleri

• Böbreğin temel bölümleri şunlardır:
  • Üreter
  • Renal arter
  • Korteks
  • Medulla
  • Kaliks
  • Piramid
  • Renal ven

Böbreğin Damar Yapıları ve Kan Akımı

• Böbreğe kan getiren temel yapılar renal arter ve renal vendir.
• Böbrekler, kalp debisinin %20'sini alır, bu da yaklaşık 1200 ml/dakika'ya denk gelir.
• Böbrekte iki ayrı kapiller yatak bulunur: glomerül ve peritübüler kapiller yatak (vasa recta).

Nefronlar

• Nefronlar böbreğin işlevsel birimleridir.
• Her nefron, bağımsız bir süzme ünitesine sahiptir.
• Nefronlar aşağıdaki bölümlerden oluşur:
  • Malpighi cisimciği (glomerül ve Bowman kapsülü)
  • Henle kanalı
  • Boşaltım kanalı

Nefronun Yapısı

• Her nefronun kendine ait kılcal kan damarları vardır.
• Her nefron, idrar toplama kanalı içerir.
• Malpighi cisimciği, kılcal kan damarlarından oluşan glomerülü barındırır.
• Bowman kapsülü, glomerülü saran ve boşaltım kanalının başlangıcını oluşturan yapıdır.
• Boşaltım kanalı, medulla bölgesine inerek Henle kulbunu oluşturur.
• Kabuk bölgesinde kıvrımlar oluşturduktan sonra idrar toplama kanalına bağlanır.

Böbreklerin Görevleri

• Metabolik atıkları temizler.
• Vücut sıvılarını dengede tutar.
• İlaç ve toksinleri vücuttan uzaklaştırır.
• Kan basıncını düzenler.
• Hormon üretimi dahil, bazı maddelerin üretiminde görev alır.
• Metabolik süreçlerde rol oynar.
• Peptid hormonlarının yıkımında görev alır.
• Mineral metabolizmasını kontrol eder.

Böbreklerin Metabolik Atık Atımı ve Sıvı-Elektrolit Dengesi

• Metabolik atıklar arasında ürat ve sitrat gibi organik asitler bulunur.
• Kreatin ve antibiyotikler gibi organik bazlar da atılır.
• Diüretikler gibi ilaçlar da metabolik atık olarak atılabilir.
• Böbrekler, sodyum, potasyum, su ve asit-baz dengesini düzenleyerek sıvı ve elektrolit homeostazını sağlar.
• Magnezyum ve kalsiyum dengesi de böbrekler tarafından kontrol edilir.

Böbreklerin Asit-Baz Dengesi Üzerindeki Etkileri

• Böbrekler, vücudun asit-baz dengesinin düzenlenmesinde önemli rol oynar.
• pH düştüğünde (asidoz):
  • Böbrekler idrarla hidrojen iyonu atılımını hızlandırır.
  • Kandaki bikarbonat konsantrasyonunu artırır.
• pH yükseldiğinde (alkaloz):
  • Böbrekler idrarla bikarbonat atılımını hızlandırır.
• Vücut sıvılarının pH'ı dar sınırlar içinde tutulmaya çalışılırken idrarın pH'ı 4.5 ile 8.0 arasında değişebilir.

Böbreklerin Hormonal Düzenleme Görevleri

• Eritropoetin hormonunun üretimi böbreklerde gerçekleşir.
• D vitamininin aktif forma dönüşümü (1.25 (OH)₂ kolekalsiferol) böbreklerde olur.
• Eritropoetin, kemik iliğini uyararak alyuvar üretimini artıran bir hormondur.
• Kan yapımının düzenlenmesinde önemli bir rol oynar.

Renin-Anjiyotensin-Aldosteron Sistemi

• Renin, jukstaglomerüler hücreler tarafından üretilip salgılanır.
• Anjiyotensin II üretimini artırır.
• Aldosteron salınımını uyarır.
• Sodyumun geri emilimini (alımını) ve potasyumun atılımını artırır.

ADH Üretimi ve Metabolizması

• Kanın ozmotik basıncı arttığında (su kaybı veya aşırı tuz alımı), hipotalamus uyarılır.
• Hipotalamus, hipofiz bezinden ADH (antidiüretik hormon) salgılanmasını tetikler.
• ADH, böbreklerde suyun geri emilimini artırarak idrarı daha konsantre hale getirir.
• Suyun geri emilimiyle kan hacmi artar ve ozmotik basınç dengelenir.
• Normal ozmotik basınç sağlanınca ADH salınımı azalır (geri bildirim mekanizması).
• Bu süreç, vücudun su dengesini koruyarak (homoestazı) çalışır.

Glomerüler Filtrasyon ve Ultrafiltrat

• Normal bir insanda glomerüler filtrasyon hızı yaklaşık 125 ml/dakikadır.
• Böbrek glomerüllerinden süzülen sıvı Bowman kapsülüne geçer.
• Ultrafiltratın %99'u böbrek tüpleri tarafından geri emilir.
• Geri emilim olmasaydı, vücut günde 180 litre sıvı kaybederdi.

Glomerulus Kapiller Duvarının Yapısı

• Glomerulus kapillerlerinde 3 tabaka bulunur:
  • Kapiller endoteli
  • Bazal membran
  • Epitel hücreleri
• Su, Bowman kapsülüne geçmeden önce bu 3 tabakadan geçmelidir.
• Bu tabakalar geçirgendir, ancak tabakalardaki deliklerin büyüklüğü sınırlıdır.
• Deliklerdeki yük negatiftir, bu nedenle negatif yüklü iyonlar ve proteinler geçemez.

Böbrek Fonksiyonlarının Kontrolü

• Böbrek fonksiyonları sinirsel, böbrek içi (renorenal refleksler) ve hormonal mekanizmalarla kontrol edilir.
• Prostoglandinler böbreklerde sentezlenen hormon benzeri maddelerdir; en çok sentezlenen PGE2'dir.
• PGE2 bir vazodilatördür ve özellikle kalp yetmezliği ve siroz gibi durumlarda etkilidir.
• Prostoglandinlere ek olarak, prostosiklin, lökotrien ve tromboksan da böbreklerde sentezlenir.

Böbrek Metabolizmasında Vazoaktif Maddelerin Rolü

• ADH (antidiüretik hormon): Vazokonstriktördür, renal plazma akımını (RPA) ve glomerüler filtrasyon hızını (GFH) azaltır.
• Serotonin: Vazokonstriktördür, RPA ve GFR'yi azaltır.
• Dopamin: Vazodilatördür, RPA ve GFR'yi artırır.
• ANF (atrial natriüretik faktör): Vazodilatördür, RPA ve GFR'yi artar.
• Protein zengini diyet: RPA ve GFR'yi artırır.

Anjiotensin II'nin Böbrek Üzerindeki Etkileri

• Anjiotensin II güçlü bir vazokonstriktördür, böbrek içi kan akımını azaltır.
• Ekstrasellüler osmolalitenin azalmasına yanıt olarak böbreği etkiler.
• Sempatik sinir sistemi aktivasyonu ile böbreği etkiler.
• Böbrek hücrelerinde sodyum (Na+) ve bikarbonat (HCO3-) taşınmasını kolaylaştırır.
• Düz kaslarda büyümeyi sağlar.
• Glomerüler hipertansiyon ve hiperfiltrasyona yol açabilir.

Tübüler Transport Mekanizmaları

• Ultrafiltratın yaklaşık %99'u proksimal tübülde geri emilir (reabsorbe edilir).
• Tübüler reabsorpsiyon aktif veya pasif mekanizmalarla gerçekleşebilir.
• Pasif reabsorpsiyon mekanizmaları:
  • Ürenin tamamı plazmadan süzülür.
  • Yarısı geri emilirken yarısı idrarla atılır; geçiş hızı atılımı etkiler.
  • Zayıf asitler ve bazlar noniyonik difüzyonla geri emilir, iyonize halde atılır.
• Aktif reabsorpsiyon mekanizmaları:
  • Glikoz, sodyuma bağlı taşıyıcı bir sistemle hücre içine alınır. Kandaki glikoz seviyesine göre tamamı geri alınabilir veya eşik madde olarak idrarla atılabilir.
  • Amino asitlerin tamamı aktif taşıyıcılarla geri alınır.
  • Tübüllere sızan proteinler proksimal tübülde pinositoz ile geri alınır.
  • Proksimal tübülde organik asitler ve bazlar aktif sekresyona uğrar.
  • Proksimal tübüllerden günde yaklaşık 120 litre su ve 1.5 kg NaCl geri alınır; bu taşıma mekanizması böbreğin oksijen tüketiminin yüksek olmasına neden olur.

İdrarın Fiziksel Özellikleri

• İnsanlar günde 1000-1500 cc idrar çıkarır ve yoğunluğu 1015-1020 aralığında değişir.
• İdrar hacmini etkileyen faktörler şunlardır:
  • Sıvı alım miktarı
  • Alınan yiyecekler
  • Çevre ısısı, nem derecesi
  • Ruhsal durum
  • Terleme
  • Ağırlık, cinsiyet ve yaş

Günlük İdrar Miktarını Etkileyen Faktörler

• Alınan su miktarı ile idrar miktarı doğru orantılıdır.
• Böbrek dışı su kayıpları (deri, akciğerler, barsaklar) idrar miktarını azaltır.
  • Yüksek çevre ısısı veya kas çalışmaları terleme yoluyla su kaybını artırır.
  • İshal, barsaklardan su kaybına neden olur.
• Proteinden zengin diyetler, protein metabolizmasının son ürünleri (fosforik asit, üre, sülfürik asit) yoluyla idrar hacmini artırır.
• Vücut pozisyonu, horizontal pozisyonda iken dik pozisyona göre idrar oluşumunu artırır.

İdrarda Görülen Değişiklikler

• Poliüri: Günde 2 litreden fazla idrar çıkarılmasıdır. Diabetes mellitus, diabetes insipidus, böbrek hastalıkları, ödem çözülmesi, hipopotasemi ve hiperkalsemi gibi durumlarda görülür.
• Oligüri: İdrar hacminin azalmasıdır. Böbrek hastalıkları, dolaşım bozuklukları ve zehirlenmeler gibi durumlarda görülür.
• Anüri: İdrarın hiç çıkarılamaması veya çok az çıkarılmasıdır. İdrar normal üretilir ancak mesaneden boşaltılamaz.
• Pollaküri: Sık idrara çıkmadır. Sık idrara çıkılır ancak idrar miktarı artmaz.
• Noktüri: Gece sık sık idrara çıkmadır.
• Enürezis noktüria: Uyurken idrar yapmadır.
• Bakteriüri: İdrarda bakteri bulunmasıdır.
• Glikozüri: İdrarda glikoz bulunmasıdır.
• Hematüri: İdrarda eritrosit bulunmasıdır.