Podcast Beta
Questions and Answers
न्यूटन के गवत के अंतर्गत क्या अध्ययन किया जाता है?
वैज्ञानिक विधि में निम्नलिखित में से कौन सा चरण नहीं है?
ऊष्मागतिकी के अंतर्गत कौन सी अवधारणा शामिल है?
वैज्ञानिक विधि के कौन से चरण में परिकल्पना का निपुणता से परीक्षण किया जाता है?
Signup and view all the answers
ध्वनि तरंगों का अध्ययन वैज्ञानिक विधि के किस चरण में किया जाता है?
Signup and view all the answers
भौवतक विज्ञान किन वस्त्राणां अध्ययनं करोति?
Signup and view all the answers
साइंस शब्द की उत्पत्ति किस संस्कृत शब्द से हुई है?
Signup and view all the answers
भौवतक विज्ञान में किस प्रकार के प्रयोगों एवं प्रेक्षणों पर जोर दिया जाता है?
Signup and view all the answers
किस श्रेणी में समस्त जीवधारियों का अध्ययन किया जाता है?
Signup and view all the answers
भौवतक विज्ञान के अंतर्गत क्या अध्ययन किया जाता है?
Signup and view all the answers
विज्ञान का अंग्रजी में क्या अर्थ है?
Signup and view all the answers
भौवतक विज्ञान का दूसरा नाम क्या है?
Signup and view all the answers
भौवतक विज्ञान मुख्यतः किस विषय की शाखा है?
Signup and view all the answers
किस प्रक्रिया से भौवतक विज्ञान का ज्ञान प्राप्त होता है?
Signup and view all the answers
भौवतक विज्ञान में अध्ययन की विधि क्या है?
Signup and view all the answers
कोलशका की सं रचना समझने में कौन सी शक्ति सहायता करती है?
Signup and view all the answers
भूकंप विज्ञान का भौतिकी से क्या संबंध है?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल के अनुसार, दो पण्डों के बीच क्या होता है?
Signup and view all the answers
न्यूटरॉनों के विखंडन के अध्ययन से किसकी सं रचना को समझने में सहायता मिलती है?
Signup and view all the answers
नीचे दी गई में से कौन सी शक्ति गुरुत्वाकर्षण बल है?
Signup and view all the answers
प्रबि नालभकीय बल से क्या संयुक्त हो सकता है?
Signup and view all the answers
विद्युत् चुम्बकीय बल का उपयोग कहां हो सकता है?
Signup and view all the answers
भूकंप विज्ञान किस प्रकार का अध्ययन है?
Signup and view all the answers
विज्ञान के जनक के रूप में किसे माना जाता है?
Signup and view all the answers
भौतिक विज्ञान किस शाखा में आता है?
Signup and view all the answers
भौतिक विज्ञान मुख्यमंत्री तौर पर किस परिप्रेक्ष्य में अध्ययन करता है?
Signup and view all the answers
भौतिक विज्ञान के कितने भाग हैं?
Signup and view all the answers
भौतिक विज्ञान के स्थूल कार्यक्षेत्र का अध्ययन किसके द्वारा किया जाता है?
Signup and view all the answers
औपचारिक विज्ञान में किन विषयों का अध्ययन किया जाता है?
Signup and view all the answers
भौतिक विज्ञान की किस शाखा का अध्ययन परमाणुभौतिकी में किया जाता है?
Signup and view all the answers
कौन सा भौतिक विज्ञान का प्राचीन जनक नहीं है?
Signup and view all the answers
भौतिक विज्ञान की श्रेणियाँ क्या हैं?
Signup and view all the answers
भौतिकी का ग्रीक में अर्थ क्या है?
Signup and view all the answers
भौतिकी के अध्ययन में किस प्रकार की क्रियाएँ शामिल हैं?
Signup and view all the answers
भौतिकी में 'ऊष्मागतिकी' किसके संबंध में है?
Signup and view all the answers
भौतिकी का सिरिज़ कार्यक्षेत्र कौन सा है?
Signup and view all the answers
सामाजिक विज्ञान का अध्ययन किस पर विषय पर है?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल का केंद्रीय सिद्धांत क्या है?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल के गुण कौन से हैं?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल का गणितीय रूप क्या है?
Signup and view all the answers
भौतिकी में विद्युत् चुम्बकीय बल किसके बीच प्रभाव डालता है?
Signup and view all the answers
दुर्बल नाभकीय बल का एक प्रमुख गुण क्या है?
Signup and view all the answers
ऊर्जा संरक्षण का सिद्धांत किस बात को अभिव्यक्त करता है?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल के अधीन, पृथ्वी और चंद्रमा के बीच के संबंध का क्या महत्व है?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल और विद्युत् चुम्बकीय बल के बीच मुख्य अंतर क्या है?
Signup and view all the answers
कोणीय संवेग के संरक्षण का सिद्धांत किस पर आधारित है?
Signup and view all the answers
प्रकाश क्या है?
Signup and view all the answers
संरक्षण बल का कानूनी सिद्धांत क्या है?
Signup and view all the answers
विज्ञान में द्रव्यमान-ऊर्जा संरक्षण का सिद्धांत क्या बताता है?
Signup and view all the answers
गुरुत्वाकर्षण बल का मूल सिद्धांत किसका विवेचन करता है?
Signup and view all the answers
Study Notes
विज्ञानस्य प्रकार:
- विज्ञान, सावधानीपूर्वक प्रयोगाः एवम प्रेक्षणाः से प्राप्त ज्ञानम्।
- सन्स्कृतायां विज्ञान उच्यते।
- अङ्ग्रेजी भाषायां विज्ञान "Science" इति उच्यते ।
- Science शब्दः "scientia" शब्दात् आगतः यस्य अर्थः - ज्ञानम्।
- विज्ञानस्य जनकः गैलिलियो माना जाता।
- प्राचीनकालीन विज्ञानस्य जनकः थेल्स अफ माइलेटस (624 – 546 ईसा पूर्व)।
- आधुनिक विज्ञानस्य जनकः गैलिलियो गैलीली (1564 – 1642) ।
- विज्ञानस्य मुख्यतः तीन शाखाः सन्ति - प्राकृतिक विज्ञान, सामाजिक विज्ञान, तथा औपचारिक विज्ञान ।
प्राकृतिक विज्ञान:
- विज्ञानस्य शाखा या भौतिक संसार एवम ब्रह्माण्डस्य प्रकृतेः अध्ययनम् करोति, तां प्राकृतिक विज्ञान कहते हैं |
- प्राकृतिक विज्ञानस्य दो शाखाः भौतिक विज्ञान, जैविक विज्ञान |
भौतिक विज्ञान:
- विज्ञानस्य शाखा या प्रकृत्याः घटनानाम् अध्ययनम् कुरुते, तां भौतिकी इति उच्यते ।
- अङ्ग्रेजी भाषायां भौतिक विज्ञान "Physics" इति उच्यते । "Physics" शब्दः ग्रीक भाषायाः "Fusis" शब्दात् आगतः।
- भौतिक विज्ञानस्य जनकः सर इसाक न्यूटन ।
- प्राचीन भौतिक विज्ञानस्य जनकः गैलिलियो । आधुनिक भौतिक विज्ञानस्य जनकः अल्बर्ट आइन्स्टाइन ।
भौतिक विज्ञानस्य कायक्षेत्र:
- भौतिक विज्ञानस्य कायक्षेत्र बहुत विस्तृत अस्ति। तेषां दो भागः:
- स्थूल कायक्षेत्र
- सूक्ष्म कायक्षेत्र
स्थूल कायक्षेत्र:
- भौतिक विज्ञानस्य शाखा या प्रयोगशालायां एवम पृथ्वी सम्बन्धित घटनानाम् एवम खगोलीय स्तरस्य घटनानाम् अध्ययनम् करोति, तां स्थूल कायक्षेत्र कहते हैं।
### सूक्ष्म कायक्षेत्र.
- भौतिक विज्ञानस्य शाखा या परमाण्विक, आण्विक, एवम नाभिकीय घटनानाम् अध्ययनम् करोति, तां सूक्ष्म कायक्षेत्र कहते हैं ।
- सूक्ष्म कायक्षेत्रस्य व्याख्या भौतिकी क्वाण्टम सिद्धान्तेन करी जाता।
भौतिकी के उपविषयः:
- यांत्रिकी - न्यूटनस्य गतिक नियमानाम्, गुरुत्वाकर्षणस्य नियमानाम्, भार, द्रव्यमान, त्वरण, जड़त्व, रेखीय संवेग, कार्य, ऊर्जा, रॉकेट, प्रणोदन, ज्वालामुखी तरंगो का संचरण, एवम वायु में ध्वनि तरंगो का संचरण आदि का अध्ययन करोति।
- ऊष्मागतिकी - ताप, उष्मा, कार्य ⇋ उष्मा का रूपांतरण, आन्तरिक ऊर्जा, एन्ट्रापी आदि का अध्ययन करोति।
- ध्वनि - ध्वनि तरंगो का अध्ययन करोति।
- विद्युत-चुम्बकत्व - विद्युत एवम चुम्बकत्व सम्बन्धित घटनानाम् अध्ययान करोटी।
- प्रकाशिकी - प्रकाशस्य गुणधर्मानाम् एवम प्रकाश सम्बन्धित घटनानाम् अध्ययन करोटी।
वैज्ञानिक विधि:
- अनुसंधान कार्यानां लिए अपनायी जाने वाली सुव्यवस्थित, लक्ष्यबद्ध एवम तार्किक विधि।
- वैज्ञानिक विधि के पांच चरण:
- लक्ष्यबद्ध प्रेक्षण
- परिकल्पना की स्थापना
- परिकल्पना का परीक्षण
- निष्कर्ष
- सार्वजनिक
प्राकृतिक बल:
- ब्रह्माण्ड में चार प्राकृतिक बल ज्ञात हैं:
- गुरुत्वाकर्षण बल - ब्रह्माण्ड में प्रत्येक पिण्ड, एक दूसरे को एक बल द्वारा आकर्षित करता है, जिसे गुरुत्वाकर्षण बल कहते हैं।
- विद्युत चुम्बकीय बल
- प्रबल नाभिकीय बल
- दुर्बल नाभिकीय बल
भूकंप विज्ञान
- भूकंप विज्ञान पृथ्वी के भीतर तरंगों का अध्ययन करता है जो भूकंपों की तीव्रता का अनुमान लगाने में सहायक होता हैं।
विद्युत चुम्बकीय बल
- विद्युत चुम्बकीय बल दो आवेशों के बीच आकर्षण या प्रतिकर्षण बल होता है।
- यह बल आवेशों के परिमाण के गुणनफल के समानुपाती और उनके बीच की दूरी के वर्ग के व्युत्क्रमानुपाती होता है।
गुरुत्वाकर्षण बल
- गुरुत्वाकर्षण बल दो पिंडों के बीच आकर्षण बल होता है।
- यह बल पिंडों के द्रव्यमान के गुणनफल के समानुपाती और उनके बीच की दूरी के वर्ग के व्युत्क्रमानुपाती होता है।
- न्यूटन ने गुरुत्वाकर्षण बल के नियमों की खोज की।
गुरुत्वाकर्षण बल के गुण
- यह एक केन्द्रीय बल है।
- यह पिंडों के बीच के माध्यम पर निर्भर नहीं करता है।
- यह एक दीर्घ-परासी बल है।
- यह एक संरक्षित बल है।
- यह सदैव आकर्षक होता है।
गुरुत्वाकर्षण बल के उदाहरण
- पृथ्वी और सूर्य के बीच गुरुत्वाकर्षण बल के कारण पृथ्वी सूर्य के चारों ओर घूमती है।
- पृथ्वी पर वस्तुओं को नीचे गिरने का कारण भी गुरुत्वाकर्षण बल है।
- चंद्रमा और समुद्र के बीच गुरुत्वाकर्षण बल के कारण समुद्र में ज्वार-भाटा आता है।
प्रबल नाभिकीय बल
- परमाणु के नाभिक में प्रोटॉन और न्यूट्रॉन के बीच लगने वाले आकर्षण बल को प्रबल नाभिकीय बल कहते हैं।
प्रबल नाभिकीय बल के गुण
- यह बल आकर्षक होता है।
- यह एक अल्प-परासी बल है।
- यह विद्युत चुम्बकीय बल से 100 गुना और गुरुत्वाकर्षण बल से 1039 गुना अधिक शक्तिशाली है।
- यह एक केन्द्रीय बल नहीं है।
- यह एक संरक्षित बल नहीं है।
- यह व्युत्क्रम वर्ग नियम का पालन नहीं करता है।
दुर्बल नाभिकीय बल
- इलेक्ट्रॉन और न्यूट्रॉन के बीच लगने वाले बल को दुर्बल नाभिकीय बल कहते हैं।
दुर्बल नाभिकीय बल के गुण
- यह बल अल्प-परासी है।
- यह प्रबल नाभिकीय बल और विद्युत चुम्बकीय बल से कमजोर और गुरुत्वाकर्षण बल से मजबूत होता है।
भौतिकी के प्रमुख संरक्षण नियम
- ऊर्जा संरक्षण का सिद्धांत: ऊर्जा को न तो उत्पन्न किया जा सकता है और न ही नष्ट किया जा सकता है, इसे केवल एक रूप से दूसरे रूप में परिवर्तित किया जा सकता है।
- आवेश संरक्षण का सिद्धांत: किसी विलगित निकाय में कुल आवेश सदैव संरक्षित रहता है.
- द्रव्यमान-ऊर्जा संरक्षण का सिद्धांत: किसी निकाय का द्रव्यमान ऊर्जा में और ऊर्जा द्रव्यमान में परिवर्तित हो सकती है, लेकिन निकाय के द्रव्यमान और ऊर्जा का योग सदैव संरक्षित रहता है।
- रेखीय संवेग संरक्षण का सिद्धांत: किसी विलगित निकाय का कुल रेखीय संवेग हमेशा संरक्षित रहता है।
- कोणीय संवेग संरक्षण का सिद्धांत : किसी निकाय का कुल कोणीय संवेग संरक्षित रहता है यदि उस पर कोई बाह्य बल-आघूर्ण न लगे।
बल के एकीकरण
- न्यूटन ने गुरुत्वाकर्षण बल के लिए सामान्य नियमों की खोज की।
- हांस क्रिश्चियन ओर्सटेड और माइकल फैराडे ने विद्युत चुम्बकीय क्षेत्र में विद्युत और चुंबकत्व को एकीकृत किया ।
- जेम्स क्लर्क मैक्सवेल ने विद्युत चुम्बकत्व और प्रकाश को एकीकृत किया।
- शल्डन ग्लाशो, अब्दुस सलाम और स्टीफन वाइनबर्ग ने दुर्बल नाभिकीय बल और विद्युत चुम्बकीय बल को एकीकृत किया।
- आइंस्टीन ने गुरुत्वाकर्षण बल और विद्युत चुम्बकीय बल को एकीकृत करने का प्रयास किया लेकिन सफल नहीं हो सके।
Studying That Suits You
Use AI to generate personalized quizzes and flashcards to suit your learning preferences.
Related Documents
Description
इस प्रश्नपत्र में भौतिकी कक्षा 10 के अंतर्गत वैज्ञानिक विधि के विभिन्न चरणों का अध्ययन किया जाता है। इसमें न्यूटन के गवत, ऊष्मागतिकी और ध्वनि तरंगों के संबंधित प्रश्न शामिल हैं। प्रश्नों का उद्देश्य वैज्ञानिक परिकल्पनाओं और सिद्धांतों को समझाना है।