बी.एड. मूल्यमापन धोरणे

• बी.एड. (B.Ed) म्हणजे बॅचलर ऑफ एज्युकेशन, हा एक पदवीपूर्व व्यावसायिक अभ्यासक्रम आहे, जो उत्तीर्ण झाल्यावर विद्यार्थ्यांना शाळांमध्ये शिक्षक म्हणून काम करण्यासाठी पात्र ठरवतो.
• बी.एड.चा कालावधी साधारणतः २ वर्षांचा असतो.
• यात अध्यापन तंत्र (pedagogical techniques), मूल्यमापन धोरणे (assessment strategies), अभ्यासक्रम (curriculum studies) आणि शैक्षणिक मानसशास्त्र (educational psychology) यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

मूल्यमापन धोरणे (Assessment Strategies)

• मूल्यमापन धोरणे म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या निष्कर्षांचे (learning outcomes) मोजमाप करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धती आणि साधने.
• ही धोरणे विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीवर आणि अध्यापन पद्धतींच्या प्रभावीतेवर माहिती प्रदान करतात.
• मूल्यमापन हे शैक्षणिक निर्णय (instructional decisions) घेण्यासाठी आणि विद्यार्थी व शिक्षक दोघांनाही अभिप्राय (feedback) देण्यासाठी उपयुक्त आहे.
• मूल्यमापन दोन प्रकारचे असू शकते: रचनात्मक (formative) आणि संकलित (summative).
  • रचनात्मक मूल्यमापन हे सतत चालणारे असते आणि विद्यार्थ्यांच्या शिकण्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि अभिप्राय देण्यासाठी वापरले जाते.
  • संकलित मूल्यमापन हे अभ्यासक्रमाच्या शेवटी विद्यार्थ्यांचे शिक्षण तपासते.
• मूल्यमापन धोरणांचे प्रकार:
  • चाचण्या आणि प्रश्नमंजुषा (Tests and quizzes): विशिष्ट विषयाच्या ज्ञानाचे आणि आकलनाचे (comprehension) मोजमाप करतात.
  • निबंध आणि अहवाल (Essays and reports): critical thinking, लेखन कौशल्ये (writing skills) आणि संशोधन क्षमतांचे (research abilities) मूल्यांकन करतात.
  • सादरीकरण (Presentations): communication skills आणि विषयाच्या आकलनाचे मूल्यांकन करतात.
  • प्रकल्प (Projects): विद्यार्थ्यांना ज्ञान आणि कौशल्ये वापरून समस्या सोडवण्यास किंवा उत्पादने तयार करण्यास सांगतात.
  • पोर्टफोलिओ (Portfolios): विद्यार्थ्यांच्या कामांचे संकलन, जो कालांतराने त्यांची वाढ आणि यश दर्शवितो.
  • कार्यप्रदर्शन कार्ये (Performance tasks): वास्तविक जगात ज्ञान आणि कौशल्ये उपयोजित करण्याची क्षमता तपासतात.
  • निरीक्षणे (Observations): शिक्षक विद्यार्थ्यांचे कौशल्ये, वर्तन किंवा शिकण्याची प्रगती तपासण्यासाठी त्यांचे निरीक्षण करतात.
  • स्व- आणि सहकारी मूल्यमापन (Self and peer assessment): विद्यार्थी स्वतःच्या किंवा त्यांच्या मित्रांच्या शिकण्याचे आणि कामगिरीचे मूल्यांकन करतात.
• प्रभावी मूल्यमापन धोरणे:
  • अध्ययन उद्दिष्टांशी जुळलेली असावी (Aligned with learning objectives): विद्यार्थ्यांनी काय शिकायला हवे, याचे मूल्यमापन केले पाहिजे.
  • वैध आणि विश्वसनीय असावी (Valid and reliable): मूल्यमापनाने अचूकपणे आणि सातत्याने मोजमाप करायला हवे.
  • निष्पक्ष आणि पूर्वग्रहदूषित नसावी (Fair and unbiased): मूल्यमापनात असे घटक नसावेत, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना अन्यायकारक फायदा किंवा तोटा होईल.
  • व्यावहारिक आणि व्यवस्थापित करण्यायोग्य असावी (Practical and manageable): अंमलबजावणी आणि स्कोअरिंग करणे शक्य असावे.
  • अभिप्राय-आधारित असावी (Feedback-oriented): विद्यार्थ्यांन वेळेवर आणि रचनात्मक अभिप्राय मिळाला पाहिजे.
• मूल्यमापनाचा उपयोग केवळ ग्रेड देण्यासाठीच नाही, तर अध्यापन आणि शिक्षण सुधारण्यासाठी केला जाണം विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याचं अधिक संपूर्ण चित्र मिळवण्यासाठी विविध मूल्यमापन पद्धतींचा वापर करणे महत्त्वाचे आहे.
• तंत्रज्ञान (Technology) मूल्यमापनात भूमिका बजावू शकते, जसे की ऑनलाइन क्विझ, स्वयंचलित स्कोअरिंग आणि डेटा विश्लेषण.
• मूल्यमापनातील नैतिक विचार (Ethical considerations):
  • विद्यार्थ्यांच्या नोंदींची गोपनीयता (confidentiality) राखणे.
  • मूल्यमापन तयार करताना आणि प्रशासित करताना bias टाळणे.
  • दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी सोयी उपलब्ध करणे.
  • मूल्यमापन निकष आणि प्रक्रियांबद्दल पारदर्शकता (transparency) राखणे.

अध्यापनशास्त्रविषयक सिद्धांत (Pedagogical Theories)

• अध्यापनशास्त्रविषयक सिद्धांत हे असे framework आहेत, जे शिक्षण कसे होते हे स्पष्ट करतात आणि Instructional practices मार्गदर्शन करतात.
• हे सिद्धांत शिक्षकांना विद्यार्थ्यांचे शिक्षण वाढवण्यासाठी Instructional design आणि delivery कशी करावी हे सांगतात.
• प्रमुख अध्यापनशास्त्रविषयक सिद्धांत:
  • वर्तनवाद (Behaviorism):
    • निरीक्षणीय वर्तनांवर (observable behaviors) आणि कंडिशनिंगद्वारे (conditioning) ते कसे शिकले जातात यावर लक्ष केंद्रित करते.
    • वर्तनाला आकार देण्यासाठी reinforcement आणि punishment च्या भूमिकेवर जोर देते.
    • बी.एफ. स्किनर (B.F. Skinner) आणि इव्हान पाव्हलोव्ह (Ivan Pavlov) यांच्याशी संबंधित आहे.
    • Direct instruction, drills आणि practice यांसारख्या Instructional strategies वर्तनवादावर आधारित आहेत.
  • बोधनवाद (Cognitivism):
    • स्मरणशक्ती (memory), आकलन (perception) आणि समस्या- निराकरण (problem-solving) यांसारख्या मानसिक प्रक्रिया (mental processes) वर लक्ष केंद्रित करते.
    • बोधात्मक रचना (cognitive structures) आणि स्कीमा (schemas) यांच्या भूमिकेवर जोर देते.
    • जीन पियाजे (Jean Piaget) आणि लेव्ह वायगोत्स्की (Lev Vygotsky) यांच्याशी संबंधित आहे.
    • संकल्पना नकाशा (concept mapping), समस्या-आधारित शिक्षण (problem-based learning) आणि scaffolding यांसारख्या Instructional strategies बोधनवादावर आधारित आहेत.
  • रचनावाद (Constructivism):
    • विद्यार्थी अनुभवातून स्वतःचे ज्ञान आणि आकलन कसे तयार करतात यावर लक्ष केंद्रित करते.
    • सामाजिक संवाद (social interaction) आणि सहकार्याच्या (collaboration) भूमिकेवर जोर देते.
    • जॉन ड्यूई (John Dewey) आणि जेरोम ब्रूनर (Jerome Bruner) यांच्याशी संबंधित आहे.
    • चौकशी-आधारित शिक्षण (inquiry-based learning), प्रकल्प-आधारित शिक्षण (project-based learning) आणि सहकारी शिक्षण (cooperative learning) यांसारख्या Instructional strategies रचनावादावर आधारित आहेत.
  • मानवतावाद (Humanism):
    • व्यक्तीच्या गरजा, मूल्ये आणि विकासाच्या संभाव्यतेवर लक्ष केंद्रित करते.
    • supportive आणि विद्यार्थी-केंद्रित (student-centered) शिक्षण वातावरण तयार करण्याच्या महत्त्वावर जोर देते.
    • अब्राहम मास्लो (Abraham Maslow) आणि कार्ल Rogers यांच्याशी संबंधित आहे.
    • विद्यार्थ्यांची निवड (student choice), आत्म-चिंतन (self-reflection) आणि वैयक्तिक शिक्षण (personalized learning) यांसारख्या Instructional strategies मानवतावादावर आधारित आहेत.
  • सामाजिक बोधनवाद (Social Cognitivism):
    • शिक्षणाच्या सामाजिक संदर्भावर (social context) आणि निरीक्षण व मॉडेलिंगच्या (modeling) भूमिकेवर लक्ष केंद्रित करते.
    • self-efficacy आणि reciprocal determinism च्या महत्त्वावर जोर देते.
    • अल्बर्ट बांदुरा (Albert Bandura) यांच्याशी संबंधित आहे.
    • मॉडेलिंग (modeling), mentoring आणि collaborative projects यांसारख्या Instructional strategies सामाजिक बोधनवादावर आधारित आहेत.
• प्रभावी अध्यापनात अनेकदा अनेक अध्यापनशास्त्रविषयक सिद्धांतांचे एकत्रीकरण (integrating) केलेले असते.
• शिक्षक त्यांच्या विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार आणि विषयानुसार त्यांची Instructional approach बदलू शकतात.
• अध्यापनशास्त्रविषयक सिद्धांतांची समज शिक्षकांना Instructional design आणि delivery बद्दल माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास मदत करते.
• हे सिद्धांत विद्यार्थी शिक्षण आणि वर्तणूक पाहण्यासाठी आणि त्याचे विश्लेषण करण्यासाठी एक दृष्टिकोन प्रदान करतात.
• अध्यापनशास्त्रविषयक सिद्धांत स्थिर नाहीत आणि नवीन संशोधनानुसार ते विकसित होत असतात.
• culturally responsive pedagogy हा एक दृष्टिकोन आहे, जो विद्यार्थ्यांच्या सांस्कृतिक पार्श्वभूमीच्या (cultural backgrounds) आणि अनुभवांच्या महत्त्वाला शिक्षणामध्ये महत्त्व देतो.
  • याचा उद्देश inclusive आणि equitable शिक्षण वातावरण तयार करणे आहे, जे विविधतेला महत्त्व देते.
• Universal Design for Learning (UDL) हे एक framework आहे, जे सर्व विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षण सुलभ करण्यासाठी Instructional design तयार करते.
  • हे representation, action and expression आणि engagement च्या multiple means प्रदान करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.