ବାହି(BAHI) : ଓଡ଼ିଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉଦୟ

ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀ ବାହି(BAHI) ଇତିହାସ ସମ୍ମାନରେ ସ୍ନାତକ ଡିଗ୍ରୀ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ (DSE-3) ର ଇତିହାସ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତି ଉପରେ ଆଧାରିତ । ବ୍ଲକ-୧ରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉଦୟ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଅବଦାନ, ଓଡ଼ିଶାରେ ଜୈନ ଧର୍ମ ଏବଂ ଶୈବ ଧର୍ମ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

ୟୁନିଟ୍-୧: ଓଡ଼ିଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉଦୟ

• ଓଡ଼ିଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବିକାଶ ଏବଂ ଉଦୟ ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି।
• ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ବିଷୟରେ ବୁଝାଯାଇଛି।
• ଓଡ଼ିଶାର ରାଜବଂଶ ଦ୍ୱାରା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି।
• ଓଡ଼ିଶାର ରାଜ ପରିବାର ଦ୍ୱାରା ସ୍ଥାପିତ ବୌଦ୍ଧ ସ୍ମାରକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି।
• ଓଡ଼ିଶାର ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ-ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନ ଉପରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରଭାବ ସମ୍ପର୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଶିକ୍ଷା, ନୀତି ଏବଂ ସରଳତା ଓଡ଼ିଶାର ଲୋକଙ୍କ ମନକୁ ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲା ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ଭିକ୍ଷୁମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ଭାଷା ସହଜରେ ସାଧାରର ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ସହଜ ହୋଇଥିଲା ।
• ମୌର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ରାଟ ଅଶୋକଙ୍କ ଉଦ୍ୟମ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ରାଜବଂଶମାନଙ୍କର ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମକୁ ସମର୍ଥନ କରିବାଦ୍ୱାରା ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର ଶୀଘ୍ର ହୋଇପାରିଥିଲା।
• ସାରନାଥ ନିକଟସ୍ଥ ଡିଅର ପାର୍କରେ (Deer park) ଭଗବାନ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରବଚନରୁ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉତ୍ଥାନ ହୋଇଥିଲା।
• ଓଡ଼ିଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଉପସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୂଚନା ବୌଦ୍ଧ ସିଂହଳୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଦାଥାଭାଂସାରେ ଅଛି ।
• ଅଶୋକଙ୍କ କଳିଙ୍ଗ ଯୁଦ୍ଧ (261 BC) ପରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର ହୋଇଥିଲା ।
• କଳିଙ୍ଗର ଲୋକଙ୍କୁ ଶାନ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଅଶୋକ ତାଙ୍କ ଭାଇ ତିସାଙ୍କୁ ଉପରାଜ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ କଲେ ଏବଂ ଭୋଜାଗିରି ବିହାରରେ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ମଠ ନିର୍ମାଣ କଲେ।
• ଅଶୋକଙ୍କ ସମୟରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ରାଜ୍ୟର ପ୍ରମୁଖ ଧର୍ମ ଥିଲା ଏବଂ ସେ 84000 ସ୍ତୂପ ନିର୍ମାଣ କରିଥିବାର କୁହାଯାଏ ।
• ଥେରବାଦ (Theravada), ମହାସାଙ୍ଘିକ (Mahasanghika) ଏବଂ ଶ୍ରାବସ୍ତିବାଦିନ (Sravastivadin) ଭଳି ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ତିନୋଟି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଲୋକପ୍ରିୟତା ହାସଲ କରିଥିଲେ ।
• ଅଶୋକଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରସାରରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଯୁଗରେ ଏହା ୭ମ ଶତାବ୍ଦୀ ଯାଏଁ ରହିଥିଲା ।
• ତିବ୍ବତୀୟ ଐତିହାସିକ ତାରାନାଥଙ୍କ କହିବାନୁସାରେ ଅଶୋକଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଓଡିଶା ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଏକ ମହାନ ଗଡ଼ ଥିଲା।
• ସାତବାହନ ରାଜା ଗୌତମୀପୁତ୍ର ଶାତକର୍ଣ୍ଣୀ ଖ୍ରୀଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ପରିମାଳଗିରିରେ ମହାବିହାର ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ।

ଉପ-୨: ଓଡିଶା ସଂସ୍କୃତିକୁ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଅବଦାନ

• ଓଡିଶାରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ମହାଯାନ ଏବଂ ହିନାୟନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥିଲା।
• ମହାଯାନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ନାଗାର୍ଜୁନ (Nagarjuna) ଏବଂ ଆର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କ (Aryadeva) ଭଳି ଦାର୍ଶନିକମାନେ ସ୍ଥାପନା କରିଥିଲେ।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରଭାବରେ ଓଡିଶାରେ ଅନେକ ମଠ ଏବଂ ସଂଘ ଗଢିଉଠିଥିଲା ଯାହାଦ୍ଵାରା ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ସଂସ୍କୃତିର ବିକାଶ ହୋଇଥିଲା।
• ଓଡିଶାରେ ବରାସାଇଲ ମଠ, ତମ୍ରାଲିପ୍ତି ଏବଂ ରତ୍ନଗିରି ଭଳି ସ୍ଥାନଗୁଡ଼ିକରେ ବୌଦ୍ଧ ବିହାର ଏବଂ ଶିକ୍ଷା କେନ୍ଦ୍ରମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥିଲା।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ଶିକ୍ଷାଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇପାରିବ।
• ଏହା ସମାଜରେ ସମାନତା, ସ୍ଵାଧୀନ ଏବଂ ଭାଇଚାରା ଭଳି ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିଥିଲା ।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ପ୍ରଚଳିତ ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ କୁପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏକ ବିଦ୍ରୋହ ଭାବରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
• ଏହା ବ୍ରାହ୍ମଣବାଦୀ ଆଧିପତ୍ୟକୁ ଏକ ବଡ଼ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଥିଲା ଏବଂ ଜାତିଭେଦ ପ୍ରଥାକୁ ବିରୋଧ କରି ସମାନତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଥିଲା।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର ପ୍ରଭାବରେ କଳା ଏବଂ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ମଧ୍ୟ ବିକାଶ ହୋଇଥିଲା ।
• ଲଳିତଗିରିରେ ସବୁଠାରୁ ପୁରାତନ ବୌଦ୍ଧ ସ୍ତୂପ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି।
• ରତ୍ନଗିରିରେ ଏକ ବିରାଟ ଇଟା ସ୍ତୂପ ମିଳିଛି, ଯାହା ଏକ ବୌଦ୍ଧ ସ୍ତୂପ ଅଟେ।
• ଉଦୟଗିରିରେ ଆଉ ଏକ ଇଟା ସ୍ତୂପ ମିଳିଛି ।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମଦ୍ୱାରା ବାଣିଜ୍ୟ ଏବଂ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ବ୍ୟବସାୟୀ ଏବଂ ବୈଶ୍ୟମାନେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବାରୁ କଳିଙ୍ଗର ବାଣିଜ୍ୟ ସମ୍ପର୍କ ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଥିଲା।
• ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଶିକ୍ଷା ଦେଲା ଯେ ଭଲ କାମ କଲେ ଭଲ ଫଳ ମିଳିବ ଏବଂ ଖରାପ କାମ କଲେ ଖରାପ ଫଳ ମିଳିବ ।

unit-3 ଜୈନ ଧର୍ମ ଓଡିଶାରେ

• ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀ ଓଡିଶାରେ ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରଭାବ, ଉତ୍ଥାନ, ଏବଂ ଅବଦାନ ଉପରେ ଆଧାରିତ ।
• ଓଡିଶା ଅନେକ ପୁରାତନ ଧର୍ମର ଉତ୍ପତ୍ତି ସ୍ଥଳ ଥିଲା ଏବଂ ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ଜୈନ ଧର୍ମ ଅନ୍ୟତମ ।
• ଜୈନ ଧର୍ମର ଅନେକ ଶିକ୍ଷକ ଓଡିଶା ଆସି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ସେମାନଙ୍କର ମତ ପ୍ରଚାର କରିବା ପାଇଁ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବସବାସ କରିଥିଲେ।
• ତେବେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ନାହିଁ ଯେ ଓଡିଶାରେ କେବେ ଜୈନ ଧର୍ମର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
• ୨୩ତମ ତୀର୍ଥଙ୍କର ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ଜୈନ ଧର୍ମର ମତ ପ୍ରଚାର କରିବା ପାଇଁ ଓଡିଶା ଗସ୍ତ କରିଥିବାର ଜଣାଯାଏ।
• ମହାବୀରଙ୍କ ପରେ ଜୈନ ଧର୍ମରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଏବଂ ମୋକ୍ଷ ମାର୍ଗକୁ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥିଲା।
• ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୬ଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମହାବୀର କଳିଙ୍ଗ ଗସ୍ତ କରିଥିବାର କିଛି ତଥ୍ୟ ଅଛି।
• ନନ୍ଦ ରାଜା ମହାପଦ୍ମନନ୍ଦ କଳିଙ୍ଗରୁ ଜିନାଙ୍କ ପ୍ରତିମା ନେଇଯାଇଥିଲେ ବୋଲି ହାତୀଗୁମ୍ଫା ଶିଳାଲେଖରୁ ଜଣାଯାଏ।
• ଖାରବେଳଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ ଓଡିଶାରେ ଜୈନ ଧର୍ମ ପୁଣିଥରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇପାରିଥିଲା।
• ଖାରବେଳଙ୍କ ରାଣୀ ସିଂହପାଠାଙ୍କ ଅନୁରୋଧରେ କୁମାର ଏବଂ କୁମାରୀ ପାହାଡ଼ରେ ଜୈନ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଗୁମ୍ଫା ତିଆରି କରାଯାଇଥିଲା।
• ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟରୁ ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ଓଡିଶାରେ ଶୈବ ଧର୍ମ ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଜୈନ ଧର୍ମରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା।
• ଉଦ୍ୟୋତକେଶରୀଙ୍କ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫାରେ ଜୈନ ଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅନେକ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା।
• ଗଙ୍ଗ ବଂଶ ଏବଂ ଗଜପତି ବଂଶ ସମୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଧର୍ମ ଏବଂ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରଭାବ ବଢିଯିବା କାରଣରୁ ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରଭାବ କମିଗଲା।
• ଜୈନ ଧର୍ମର ମୁଖ୍ୟ ଦର୍ଶନଗୁଡିକ ହେଲା ଆତ୍ମାର ଉତ୍ପତ୍ତି, ଜୀବନର ଅସ୍ତିତ୍ଵ, ସତ୍ୟ, ଅହିଂସା ତଥା ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ।
• ଜୈନ ଧର୍ମରେ ଜାତି ପ୍ରଥାକୁ ବିରୋଧ କରାଯିବା ସହ ମାନବିକ ସମାନତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି।
• ଅଭିଚନ୍ଦ୍ର ରାଜେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ କହିବାନୁସାରେ ଭଗବାନ ଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଥମ ଜୈନ ତୀର୍ଥଙ୍କର ରିଷଭଦେବଙ୍କ ଅବତାର।
• ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମର ଲୋକମାନେ ଏକାଠି ଓ ସଦ୍ଭାବ ସହ ବଞ୍ଚିବା ଉଚିତ ବୋଲି ଜୈନ ଧର୍ମ ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥାଏ।

ୟୁନିଟ୍-୪: ଓଡ଼ିଶାରେ ଶୈବ ଧର୍ମ

• ଶୈବ ଧର୍ମ ହେଉଛି ଭାରତର ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ଧର୍ମ ଏବଂ ବିଶ୍ୱାସ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ।
• ଏହାର ଉତ୍ପତ୍ତି ହରପ୍ପା ସଭ୍ୟତାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା କୁହାଯାଏ।
• ଶିବଙ୍କୁ ପଶୁପତି ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଥିଲା।
• ହିନ୍ଦୁ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ଭଗବାନ ଶିବ ହେଉଛନ୍ତି ପଶୁପତି।
• ଭଗବାନ ଶିବ ହେଉଛନ୍ତି ସମସ୍ତଙ୍କର ପିତା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତି।
• କୁଶାଣ ସମୟରେ ଶୈବ ଧର୍ମ ରାଜକୀୟ ସମର୍ଥନ ପାଇଥିଲା ଏବଂ କୁଶାଣ ରାଜାମାନଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଏହା ଏକ ଲୋକପ୍ରିୟ ଧର୍ମ ହୋଇପାରିଥିଲା।
• ନାଗବଂଶର ଶତୃଭଞ୍ଜଦେବଙ୍କ ଆସନପାଟ ଶିଳାଲେଖରୁ ଜଣାପଡେ ଯେ ସେ ଶିବଙ୍କର ଏକ ମନ୍ଦିର ତୋଳାଇଥିଲେ।
• ଏହି ସମୟରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନେକ ଶିବମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ।
• ଗୁପ୍ତ ରାଜବଂଶର ପତନ ପରେ ଏହା କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଇଥିଲା।
• ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶଶାଙ୍କ ଓଡ଼ିଶାରେ ଶୈବ ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ।
• ଶୈବ ଧର୍ମ ଓଡିଶାର ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ତଥା ଧାର୍ମିକ ଜୀବନକୁ ଗଭୀର ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା।
• ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ସମସ୍ତଙ୍କର ପିତା ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ।
• ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟ ୮ମ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ ବୌମକରମାନେ ଶୈବ ଉପାସକ ଥିଲେ ।
• ଏହି ସମୟରେ ଲକୁଳିଶା ପଶୁପାତ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା।
• ଗଙ୍ଗବଂଶ ରାଜାମାନେ ଶୈବ ଉପାସକ ଥିଲେ।
• ଏହାପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଅବତାର ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ଓ ଜଗନ୍ନାଥ ଧର୍ମ ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଧର୍ମ ହୋଇଗଲା।
• ତେଣୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଶୈବ ଧର୍ମର ଅବନତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।
• ଶୈବ ଧର୍ମର ଅନୁଗାମୀମାନେ ଶିବଲିଙ୍ଗକୁ ପୂଜା କଲେ ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ।
• ଶିବଙ୍କୁ ପ୍ରସନ୍ନ କରିବା ପାଇଁ ମନନମ୍, ଶ୍ରବଣମ୍ ଏବଂ କୀର୍ତ୍ତନମ୍ ନାମକ ତିନୋଟି ମାଧ୍ୟମ ରହିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
• ସମୟକ୍ରମେ ଶୈବ ଧର୍ମରେ ଶାକ୍ତ ଧର୍ମର କିଛି ଅଂଶ ମିଶିଗଲା। ଫଳରେ ଏଥିରେ କିଛି କୁସଂସ୍କାର ଦେଖାଦେଇଥିଲା।
• ତେବେ ଓଡ଼ିଶାର କଳା ଏବଂ ସ୍ଥାପତ୍ୟକୁ ଶୈବ ଧର୍ମ ଯୋଗୁଁ ଅନେକ ସମୃଦ୍ଧି ମିଳିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ।