Атмосфера туралы негізгі деректер

Атмосфера дегеніміз – Жерді қоршап тұрған газды қабық. Грек тілінен аударғанда «атмос» - бу, «сфера» - шар дегенді білдіреді.
Атмосфера Жермен бірге айналады және ғарыштық кеңістікпен шектеседі.
Атмосфера Жер мен ғарыш арасындағы зат алмасу процесін жүзеге асырады.
1756 жылы Михаил Васильевич Ломоносов металды тескенде ауаның жиналуын анықтады.
1774 жылы Антуан Лавуазье ауаның құрамдас бөліктерін зерттеп, оларға атау берді.
Атмосфера ауадан, яғни газдардың механикалық қоспасынан тұрады.
Су буы жоқ ауа құрғақ ауа деп аталады.
Тропосферада сұйық және қатты күйдегі аэрозольдер кездеседі.
Табиғи аэрозольдерге жанартаулардың күлі, өрттің түтіні, топырақ, тау жыныстарының шаңы, теңіз тұзы, метеориттік шаң және су буының молекулалары жатады.
Атмосфераның маңызды компоненттеріне су буы, озон және көміртек диоксиді жатады.
Күн радиациясы атмосфералық газдарды ыдыратады және атомдарды иондайды.
Атмосфераның жоғарғы бөлігінде иондар басым болатын ионосфера орналасқан.
Озон атмосфераның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Озон өте тұрақсыз газ, оның пайда болуы мен ыдырауы Күннің ультракүлгін сәулелерінің әсеріне байланысты.
Жер атмосферасында секундына 100 тонна озон пайда болады.
Озон қабаты Жерді ультракүлгін сәулелерден қорғайды.
Озонның негізгі массасы 10-50 км биіктікте шоғырланған.
Озон қабатының ең тығыз бөлігі 18-26 км биіктікте орналасқан.

Атмосфера қабаттары

Атмосфера бес қабаттан тұрады: тропосфера, стратосфера, мезосфера, термосфера және экзосфера.
Тропосфера – атмосфераның ең төменгі және тығыз қабаты, жер бетіне жақын орналасқан. Онда атмосфера массасының негізгі бөлігі шоғырланған. "Тропосфера" сөзінің грек тілінен аудармасы – "өзгеріс".
Тропосфераның биіктігі географиялық орналасуына байланысты өзгереді: экваторда 16-18 км, поляр маңында 8-9 км, орталық белдеулерде 10-11 км.
Тропосферада әр 1 км биіктікке көтерілген сайын температура шамамен 6°C төмендейді.
Тропосферада ауаның көлденең қозғалысы батыстан шығысқа қарай бағытталған.

Стратосфера

Стратосфера тропосфераның үстінде орналасқан, 50-55 км биіктікке дейін жетеді.
Стратосферада ауа тығыздығы төмен, оттегі аз, су буы жоқ, температура ауытқуы аз.
10-35 км биіктікте озон қабаты орналасқан, ол ультракүлгін сәулелерді жұтады.

Мезосфера

Мезосфера 80 км биіктікке дейін созылады.
Биіктік артқан сайын температура төмендейді.
Жаз айларында 75-89 км биіктікте күміс тәрізді бұлттар пайда болады.

Термосфера

Термосферада биіктік артқан сайын температура жоғарылайды.
750 км биіктікте температура +1000°C жетеді.
Термосфера иондалған газ қабаттарынан тұрады және жердегі радио байланысына әсер етеді.
Полярлық ендіктерде поляр шұғыласы байқалады.

Экзосфера

Экзосфера атмосфераның ең жоғарғы және сыртқы қабаты.
Онда газдар сиретіліп, планетааралық кеңістікке таралады, осылайша жер тәжі қалыптасады.
Экзосфера толық зерттелмеген, температурасы шамамен +2000°C деп есептеледі.

Жердегі тіршілік

Жердегі тіршіліктің даму ортасы – атмосфера.

Ауа райы және оны болжау

Ауа райы – белгілі бір жерде, белгілі бір аймақта болып тұратын атмосфераның жай-күйі.
Метеорологиялық элементтер: ауа температурасы, бұлттылық, атмосфералық жауын-шашын, жел. Осы элементтер ауа райының сипатын анықтайды.
Синоптикалық метеорология – ауа райын болжаумен айналысатын метеорологияның бөлімі.
Мемлекеттік қазгидромет – ауа райы туралы деректерді қабылдап, болжам жасайтын мекеме.
Синоптикалық карта – атмосфераның жай-күйіне және кез-келген аймақтың ауа райына бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін карта. Бұл карта жер бетіндегі метеорологиялық стансалардың деректері бойынша жасалады.
Метеорологиялық стансалар бірыңғай желіге еніп, бірдей бағдарлама бойынша 00, 03, 06 гринвич уақытымен бір уақытта бақылау жүргізеді.
Ауа райын бақылау атмосфераға зонд шарларын, радиозондтарды, ұшақтарды және арнайы зымырандарды ұшыру арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті жердің ауа райы белгілері белгілі бір жердегі ауа райына қысқа мерзімді болжам жасау үшін ескеріледі.
Жер бетіндегі синоптикалық карталар 6 сағат сайын жасалып отырады.
Синоптикалық карталар ауа райын болжаудың негізгі материалы болып табылады (қысқа мерзімді болжамдар – 1-2 күн, ұзақ мерзімді болжамдар – 3-10 күн).