Апоптоз типтері мен генетика

Жасуша өлімінің программаланған түрі, организмнің дамуында маңызды рөл атқарады.

Ішкі апоптоз - бұл жасушаның өзіндік, ішкі сигналдар арқылы өлімге бағдарламаланған процесс. Бұл жасуша ішіндегі ДНК зақымдануы, оксидативті стрес немесе генетикалық мутация сияқты факторлар арқылы іске қосылады.

Бұйрықтық апоптоз - бұл басқа жасушалардан келетін сигналдар арқылы іске қосылатын апоптоздың түрі. Мысалы, иммундық жасушалардан шығарылған киллер лигандалар (Fas-L, TNF-α) апоптозды іске қосу үшін жасушаның бетіндегі рецепторлармен әрекеттесе алады .

Ішкі апоптоз кезінде митохондрия мембранасының өткізгіштігі артады. Нәтижесінде цитохром c және AIF сияқты ақуыздар митохондриядан цитоплазмаға шығарылады. Бұл ақуыздар апоптозды іске қосатын каскадты процестерді бастайды.

Киллер лигандалар - иммундық жүйе жасушаларының бетінде орналасқан ақуыздар, олар жасушаларды жоюға қатысады. Бұйрықтық апоптозды іске қосатын, апоптоздық рецепторлармен (Fas Killer/DRS5) әрекеттеседі.

Каспазалар - апоптоздың маңызды ферменттері, жасушалардың ыдырауына қатысады. Каспазалардың белсенділенуі апоптоздың каскадты процесінің жалғасын табуына әкеп соғады.

Апоптоз кезінде белсенділенетін каспазалар, олардың қызметі – жасуша ішіндегі құрылымдардың ыдырауын және жасушаның ақырғы жоюын қамтамасыз ету.

OMIM (Online Mendelian Inheritance in Man) - генетикалық аурулар туралы ақпаратты жинайтын медициналық мәліметтер базасы.

pRB (Retinoblastoma Protein) гені жасуша циклының реттелуінде маңызды рөл атқарады, оның ақауы ретинобластома сияқты ісіктерге әкеп соғуы мүмкін.

BRCA1 және BRCA2 гендері ДНК-ның жөнделуінде қатысады, олардың ақауы сүт безінің қатерлі ісігінің даму қаупін арттырады.

p16 гені G1-фазадағы жасуша циклының реттелуінде маңызды рөл атқарады, оның ақауы әр түрлі ісіктердің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Bcl-2 гені апоптоздың реттелуінде қатысады, оның ақауы жасушалардың өлімге қарсы тұруына әкеп соғуы мүмкін және ісіктердің дамуын жеңілдетеді.

Cyclin D және E гендері жасуша циклының реттелуінде қатысады. Олардың ақауы жасушаның бақылаусыз өсуіне әкеп соғуы мүмкін және ісіктердің дамуын жеңілдетеді.

Ісіктік жасушалардың табиғи жасушалардан айырмашылығы бар. Олар бақылаусыз өседі, жылжымалы, метастаза бере алады, иммундық жүйенің әсеріне бейім емес және апоптозға төзімді болады.

Ісік дамуына әкеп соғатын факторларды екі негізгі топқа бөлуге болады: ішкі (генетикалық предраспозиция, мутациялар) және сыртқы (канцерогендер, вирустар) факторлар.

Механикалық канцерогендер - тірек-қимыл аппаратының жарақаттары немесе жасушаларға механикалық әсер ету нәтижесінде пайда болады, мысалы, көмір шаңымен жұмыс істеу.

Физикалық канцерогендер - радиация, ультракүлгін сәулелену, жылу сияқты факторлар. Радиация ДНК-ны зақымдайды, ал ультракүлгін сәулелену тері ісігінің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Химиялық канцерогендер - сіңіргіш заттар (бензол, кеңсе құралдары арқылы шығарылатын булар), ауыр металдар (мышьяк, қорғасын), пестицидтер және т.б. Бұл заттар ДНК-ны зақымдайды немесе жасуша циклын бұзады.

Биологиялық канцерогендер - вирустар, бактериялар, паразиттер. Мысалы, вирустар жасушалардың генетикалық материалына өз материалын енгізіп, ісіктің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Ісіктің супрессор гендері – жасуша циклын реттейтін және ісіктің дамуын тежейтін гендер тобы.

p53 гені - жасушаның ДНК-сы зақымданған кезде апоптозды іске қосуға қатысады. Осы геннің ақауы ісіктің дамитын қаупін арттырады.

Rb гені - жасуша циклының реттелуінде маңызды рөл атқарады. Оның ақауы ретинобластома ісігінің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Ішкі апоптоз - бұл жасушаның өзіндік сигналдар арқылы өлімге бағдарламаланған процес. Бұл жасуша ішіндегі ДНК зақымдануы, оксидативті стрес немесе генетикалық мутация сияқты факторлар арқылы іске қосылады.

Бұйрықтық апоптоз - бұл басқа жасушалардан келетін сигналдар арқылы іске қосылатын апоптоздың түрі. Мысалы, иммундық жасушалардан шығарылған киллер лигандалар (Fas-L, TNF-α) апоптозды іске қосу үшін жасушаның бетіндегі рецепторлармен әрекеттесе алады.

Ішкі апоптоз кезінде митохондрия мембранасының өткізгіштігі артады. Бұл цитохром c және AIF сияқты ақуыздардың митохондриядан цитоплазмаға шығуына әкеп соғады. Бұл ақуыздар апоптозды іске қосатын каскадты процестерді бастайды.

Киллер лигандалар - иммундық жүйе жасушаларының бетінде орналасқан ақуыздар, олар жасушаларды жоюға қатысады, апоптоздық рецепторлармен (Fas Killer/DRS5) әрекеттеседі.

Каспазалар - апоптоздың маңызды ферменттері, жасушалардың ыдырауына қатысады. Каспазалардың белсенділенуі апоптоздың каскадты процесінің жалғасын табуына әкеп соғады.

Апоптоз кезінде белсенділенетін каспазалар, олардың қызметі – жасуша ішіндегі құрылымдардың ыдырауын және жасушаның ақырғы жоюын қамтамасыз ету.

OMIM (Online Mendelian Inheritance in Man) - генетикалық аурулар туралы ақпаратты жинақтайтын медициналық мәліметтер базасы.

pRB (Retinoblastoma Protein) гені жасуша циклының реттелуінде маңызды рөл атқарады, оның ақауы ретинобластома сияқты ісіктерге әкеп соғуы мүмкін.

BRCA1 және BRCA2 гендері ДНК-ның жөнделуінде қатысады, олардың ақауы сүт безінің қатерлі ісігінің даму қаупін арттырады.

p16 гені G1-фазадағы жасуша циклының реттелуінде маңызды рөл атқарады, оның ақауы әр түрлі ісіктердің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Bcl2 гені апоптоздың реттелуінде қатысады, оның ақауы жасушалардың өлімге қарсы тұруына әкеп соғуы мүмкін және ісіктердің дамуын жеңілдетеді.

Cyclin D және E гендері жасуша циклының реттелуінде қатысады. Олардың ақауы жасушаның бақылаусыз өсуіне әкеп соғуы мүмкін және ісіктердің дамуын жеңілдетеді.

Ісіктік жасушалардың табиғи жасушалардан айырмашылығы бар. Олар бақылаусыз өседі, жылжымалы, метастаза бере алады, иммундық жүйенің әсеріне бейім емес және апоптозға төзімді болады.

Ісік дамуына әкеп соғатын факторларды екі негізгі топқа бөлуге болады: ішкі (генетикалық предраспозиция, мутациялар) және сыртқы (канцерогендер, вирустар) факторлар.

Механикалық канцерогендер - тірек-қимыл аппаратының жарақаттары немесе жасушаларға механикалық әсер ету нәтижесінде пайда болады, мысалы, көмір шаңымен жұмыс істеу.

Физикалық канцерогендер - радиация, ультракүлгін сәулелену, жылу сияқты факторлар. Радиация ДНК-ны зақымдайды, ал ультракүлгін сәулелену тері ісігінің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Химиялық канцерогендер - сіңіргіш заттар (бензол, кеңсе құралдары арқылы шығарылатын булар), ауыр металдар (мышьяк, қорғасын), пестицидтер және т.б. Бұл заттар ДНК-ны зақымдайды немесе жасуша циклын бұзады.

Биологиялық канцерогендер - вирустар, бактериялар, паразиттер. Мысалы, вирустар жасушалардың генетикалық материалына өз материалын енгізіп, ісіктің дамуына әкеп соғуы мүмкін.

Ісіктің супрессор гендері – жасуша циклын реттейтін және ісіктің дамуын тежейтін гендер тобы.

p53 гені - жасушаның ДНК-сы зақымданған кезде апоптозды іске қосуға қатысады. Осы геннің ақауы ісіктің дамитын қаупін арттырады.

Rb гені - жасуша циклының реттелуінде маңызды рөл атқарады. Оның ақауы ретинобластома ісігінің дамуына әкеп соғуы мүмкін.