گسترش علم و ادب در دوران خلفای اسلامی

مهمترین رخدادهای تاریخی در تمدن اسلامی

• نهضت علمی جهان اسلام، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری و رشد تمدن اسلامی داشته است.
• دستاوردهای علمی این نهضت، عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی را رقم زدند.
• مسلمانان عرب نخستین گام‌های معرفتی خود را با فراگیری قرآن آغاز کردند.
• دوری از نگارش در برخی دوره‌ها ، مانع از ثبت آموخته‌ها و پیشرفت تمدن اسلامی شد .
• رویارویی فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف در عصر فتوحات اسلامی ، بسیار مهم بود.
• قرآن کریم، مهمترین منبع الهی در جهت تعلیم و تعلم است.
• قرآن ، علم را برابر با شهادت خدا و فرشتگان می‌داند و این موضوع ، فضیلت علم را نشان می‌دهد .
• علم طلبی، از نظر اسلام، بر همه مسلمانان واجب است.
• پیامبر اکرم (ص) اهمیت علم اندوزی را تأکید کرده و برکت دانش را بیان نموده است.
• امام علی (ع) پاداش عالم نزد خداوند را از پاداش روزه دار، نماز شب خوان و مجاهد در راه خدا، برتر دانسته است.

عصر فتوحات اسلامی و مشکلات آن

• رویارویی با فرهنگهای مختلف، از مهمترین رخدادهای این دوره بود.
• مشکلات این عصر، مانع از فعالیت جدی دانشمندان اسلامی بر روی علوم شد.
• خلافت امویان در شام، زمینه ساز حرکت علمی مسلمانان شدند.
• نخستین ترجمه عهد اموی، به خالد بن یزید بن معاویه (حکیم آل مروان) اختصاص دارد.
• عمر بن عبدالعزیز ، خلفای برجسته اموی، در جمع آوری کتاب بسیار فعال بودند.
• او اثر ارزشمندی از علم پزشکی به نام اهرن، از بهترین کتب پزشکی آن زمان، را یافت و این اثر توسط ماسرجویه یا ماسرجیس به عربی ترجمه شد.

عصر طلایی خلافت عباسیان

• عصر عباسیان، به عنوان عصر طلایی اسلام، دوره مدنیت اسلامی و عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی شناخته شده است.
• منصور، نخستین خلیفه ای بود که ستاره شناسان را از ایران و هند به دربار فراخواند.
• نوبخت، منجم معروف، در دربار منصور بود و دارای زیج‌های مشهوری بود.
• ستاره شناسان هندی نیز اطلاعات علمی خود را در اختیار دربار منصور قرار دادند.
• ابراهیم فزاری و فرزندانش در ترجمه مطالب نجوم و حساب به زبان عربی نقش مهمی داشتند.
• علی بن عیسی اسطرلابی، مترجم مشهوری در دربار منصور بود.
• مسعودی معتقد است که منصور، اولین خلیفه ای بود که از زبانهای بیگانه برای او آثار ترجمه شده عربی ارسال کردند.
• ابن ندیم معتقد است که نخستین ترجمه‌ها به امویان اختصاص دارند.
• کلیله و دمنه از اولین ترجمه هایی بود که از زبان پهلوی به عربی ترجمه شد.

خلافت عباسیان: توجه به علوم و انتقال دانش

• منصور اولین خلیفه ای بود که به نقل و ترجمه متون علمی در زمینه طب و نجوم توجه کرد.
• مهدی، اولین خلیفه ای بود که متکلمان را برای تالیف آثار کلامی ترغیب کرد.
• صلح و آسایش، لازمه پیشرفت فرهنگی و علمی است.
• دوران هارون، بغداد را به شهر افسانه ای هزار و یک شب تبدیل کرد.
• بیت‌الحکمه، کتابخانه عمومی مهمی در بغداد بود.
• هارون الرشید، به علوم فلسفه و منطق علاقه مند شد.
• مامون عباسی، با پشتیبانی وزیر ایرانی خود، فضل بن سهل، توانست رقیبان را کنار بگذارد و قدرتمند شود.
• مامون به پیشرفت دانشمندان و فعالیتهای فرهنگی آن ها توجه نشان داد.
• مامون به دانش افزایی توجه کرد و لقب "حکیم آل عباس" را به او دادند.
• گشاده دستی خلیفه در اهدای هدایا ، موجب ماندگاری دانشمندان در دربار شد.
• کاغذ، در عصر هارون، به عنوان یک اختراع مهم، نقش بزرگی در نشر علم ایفا کرد.
• مامون، نخستین فرهنگستان بزرگ علمی در جهان اسلام را پایه گذاری کرد.
• معتزله، از مهمترین ابزارهای فکری در دوران مامون بودند.
• امام رضا (ع)، در مجالس مناظره در دوران مامون شرکت می کردند.
• عصر مامون، به عنوان دوره‌ای از اعتلای اندیشه اسلامی شناخته می‌شود.

نتایج ترجمه آثار به عربی

• ورود اندیشه های علمی به عالم اسلام و تلاش و مساعی معتزله ، منجر به پیدایش و رواج علم کلام شد.
• عصر مامون، به عصر طلایی ترجمه و تالیف در جهان اسلام انجامید.
• مکتب فکری و کلامی معتزله در عصر مامون رشد کرد.
• مامون برای تثبیت آرای معتزله، به ترجمه و جمع آوری تالیفات فلسفی اقدام کرد.
• انحطاط و افول نهضت ترجمه ، در دوره معتصم شروع شد.
• عصر متوکل، دوره ای برای بهترین و کاملترین ترجمه ها است.
• ترقی در انتقال علوم پیشینیان به زبان عربی، به ویژه در دوره مامون و هارون رخ داد.
• پس از دوران عباسی , کتابخانه های عمومی در ایران، به سامانیان و آل بویه تعلق داشتند.
• سه دوره نهضت ترجمه عصر عباسی وجود دارد.

دلایل توجه به ترجمه و نتایج آن

• علل داخلی: تأکید قرآن بر علم اندوزی، توصیه های پیامبر اکرم (ص)، درک ضعف علمی مسلمانان و نیاز به علوم مختلف.
• علل بیرونی: فتوحات اسلامی، انتقال مرکز خلافت به بغداد، نزدیکی بغداد به مراکز علمی دیگر، مهاجرت دانشمندان از مناطق دیگر به بغداد.
• پیامدها: توسعه تمدن اسلامی، ظهور استعدادهای علمی و خلاق، رشد علم کلام، تشکیل گروه های اجتماعی و فرهنگی، خروج مسلمانان از حالت تعبد ساده.

پیامدهای منفی نهضت ترجمه و واکنش‌ها

• انحصار علم و فن ترجمه در دست خاندان های مشهور
• واکنش سخت اهل تسنن به علوم یونانی (مانند مخالفت برخی از علما با برخی از علوم یونانی)