Untitled Quiz

राज्यसंस्था परिभाषा (Definition of State)

• मॅकआयव्हर महोदयांच्या मतानुसार, राज्यसंस्था ही सक्ती करण्याचा अधिकार लाभलेली तदंतर्गत असणारी शासनसंस्था आणि तिचे कायदे व त्यासाठी आवश्यक असणारा निश्चित भूभागातील लोकसमुदाय होय.
• ब्लंदली महोदयांच्या मते, राज्यसंस्था हा विशिष्ट भूभागावर राजकीयदृष्ट्या सुसंघटित असा लोक-समुदाय होय.
• मॉन्टेव्हिडिओ प्रमाणे, निश्चित भूप्रदेश, स्थायी लोकसंख्या, प्रदेशावर अंतर्गत नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि बाह्य वर्चस्वातून मुक्त राहण्यासाठी इतरांकडून मान्यता असलेला घटक म्हणजे 'राज्य' होय.

राज्यसंस्थाची वैशिष्ट्ये (Characteristics of the State)

• 'देश' ही संज्ञा 'भूगोल' या अर्थाने येते तर राज्य ही राजकीय संकल्पना आहे.
• प्रत्येक राज्य हे देश असतो, परंतु प्रत्येक देश स्वतंत्र असल्याशिवाय 'राज्य' असू शकत नाही.
• सार्वभौम लोक केवळ राज्यात असतात.
• 'राष्ट्र' हे संस्कृतीचे एकत्रीकरण असते तर 'राज्य' हे कायदेशीर आणि राजकीय अधिकारांचे एकत्रीकरण असते.
• 'राज्य' या घटकात राजकीय संघटन, वैधानिक हक्क, राजकीय-वैधानिक संघटन यात कायदाव्यवस्था राबविणे याचबरोबर अंतर्गत आणि बाह्य स्वायत्तता समावेश असतो.राज्याला दंडशक्ती (Coercive Power) चा अधिकार असतो.
• राज्यसंस्थेचे स्वतःचे पूर्वग्रह असतात.जसे ग्रीक राज्यात गुलामगिरीचे समर्थन; गरिबीचे समर्थन; रोमन राज्यात गरिबीचे समर्थन; मध्ययुगात भूमिहीनांचे समर्थन; औद्योगिक कालखंड, उत्पादन साधने नसणारे यांच्या विषयीचे विचार, समाजवाद.

राज्याच्या विकासाचे प्रमुख टप्पे (Major Stages in the Development of the State)

• राज्याचे अस्तित्व सर्व काळात व सर्व प्रकारच्या समाजात असले तरी त्याचे स्वरूप सर्वत्र सारखेच होते असे म्हणता येणार नाही.काळानुसार राज्याच्या स्वरूपात बदल होत आला आहे.'राज्य' ही संस्था वेगवेगळ्या अवस्थांमधून विकसित होत आलेली संस्था आहे.

टोळी अवस्था (Tribal Stage)

• प्राथमिक समाजातील टोळी अवस्था हा राज्याच्या विकासातील पहिला टप्पा मानला जातो.आधुनिक राज्यापेक्षा टोळी अवस्थेचे स्वरूप बरेच वेगळे असले तरी आधुनिक राज्याची सर्व प्रमुख लक्षणे टोळी जीवनात होती.

पूर्वेकडील साम्राज्य (Eastern Empires)

• प्राथमिक अवस्थेतील मानव भटके जीवन जगत होता.त्याला आपल्या उदरनिर्वाहासाठी अन्नाच्या शोधात स्थानांतर करावे लागत होते.शेतीच्या शोधानंतर नदीकिनाऱ्यांवर सुपीक प्रदेशात कायमची वस्ती केली.यातून मानवी जीवनाला स्थैर्य प्राप्त झाले.यातूनच मानवाच्या राजकीय व सांस्कृतिक विकासाला चालना मिळाली.म्हणून प्राचीन काळातील प्रमुख संस्कृती या नदीकाठच्या प्रदेशात उदयाला आल्या व या संस्कृती काळात पूर्वेकडील या देशामध्ये मोठी साम्राज्ये उदयाला आली.

ग्रीक नगरराज्ये (Greek City-States)

• प्राचीन ग्रीसमध्ये नगरराज्य अस्तित्वात होती.नगरराज्य म्हणजे एखाद्या शहरापुरते मर्यादित असलेले राज्य होय.ग्रीसमधील विशिष्ट भौगोलिक परिस्थिती नगरराज्यांच्या विकासाला कारणीभूत होती..ही नगरराज्ये आकाराने लहान असली तरी मानवी सांस्कृतिक-राजकीय-सामाजिक विकासातील त्यांचे योगदान अतिशय महत्त्वाचे होते.

रोमन साम्राज्य (Roman Empire)

• ग्रीक नगरराज्यांच्या ऱ्हासानंतर युरोपमध्ये रोमन साम्राज्याचा उदय झाला.आधुनिक युरोपचा मोठा भूप्रदेश या साम्राज्याच्या नियंत्रणाखाली होता.राज्याच्या विकासक्रमातील रोमन साम्राज्याचा कालखंड महत्त्वपूर्ण समजला जातो.कारण, आधुनिक राज्याची प्रमुख अंगे याच कालखंडात विकसित झाली.कायदेविषयक आधुनिक दृष्टिकोनही याच काळात मान्य झाला होता.

सरंजामी राज्ये (Feudal States)

• इसवी सनाच्या चौथ्या-पाचव्या शतकामध्ये रोमन साम्राज्याचे विघटन झाले.युरोपात या साम्राज्यातून फुटून अनेक छोटी-छोटी सरंजामी राज्ये अस्तित्वात आली.स्थानिक नागरिकांच्या संरक्षणाची जबाबदारी त्यांनी पार पाडली हे त्यांचे महत्त्वाचे कार्य होय.

राष्ट्र-राज्ये (Nation-States)

• मध्ययुगीन कालखंडाच्या अखेरीस (16 व्या-17 व्या) शतकानंतर सरंजामी राज्यांचा अस्त झाला आणि त्यांची जागा राष्ट्र-राज्यांनी घेतली.राष्ट्र-राज्ये ही राज्याच्या विकासातील आधुनिक अवस्था होय.युरोपात झालेला राष्ट्रवादाचा विकास हा राष्ट्र-राज्यांच्या निर्मितीमधील सर्वांत महत्त्वाचा घटक होता.राष्ट्रवाद हा आधुनिक राज्याचा प्रमुख आधार बनला आहे.

प्रबलतेचा सिद्धान्त (Theory of Power)

• ग्रेगरी सातवा (इ.स. 1080) याने लिहिले की, सत्ताधीशाने सर्व प्रकारे स्वतःची सत्ता टिकविली पाहिजे.
• आधुनिक राजकीय विचारवंत ई-जेन्क्स (E-Jenks) (इ.स. 1900) यांनी आपल्या 'A History of Politics' या ग्रंथामध्ये प्रबलतेच्या सिद्धान्ताचे समर्थन केले आहे.
• युद्धामुळे राज्यसंस्थेवर कायमस्वरूपी नियंत्रण ठेवता येते, हे दोन प्रकारे घडविता येते.(अ) दुसऱ्यावर विजय मिळवून, (ब) स्वतःचा पराभव होऊ न देणे.
• राज्यसंस्था ही विविध घटकांचा परिणाम आहे.मार्क्सवादी विश्लेषणाने हा सिद्धान्त स्वीकारला आणि राज्यसंस्थेमार्फत 'प्रबळ / शक्तिशाली' शोषण करतात असे मानले.
• "जे सर्वोत्तम असेल तेच टिकेल" असे प्रतिपादन केले.दुबळे नष्ट होणे आणि सामर्थ्यवान टिकून राहणे हा उत्क्रांतीचा नियम आहे.
• शोषणव्यवस्था टिकून राहावी म्हणून महात्मा गांधींनीही असे म्हटले की, प्रबलतेचा/शक्तीचा सिद्धान्त सत्ताश्रेष्ठांकडून वापरला जातो.
• टी.एच.ग्रीन यांच्या मते, राज्याच्या शक्तींचा सिद्धान्त फारसा टिकणारा नाही.पाशवी बळाच्या आधारावर असलेली सत्ता टिकत नाही म्हणजे "राज्याचा पाया बळात नसून लोकांच्या इच्छेत आणि पाठबळात असतो."
• मानव हा इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळा आहे.त्याचे वेगळेपण त्याच्या विवेकशक्ती (Reason) आणि नैतिक धारणा (Ethics) यामुळे अस्तित्वात येतो.सत्य आणि नीतिमत्ता यांपासून फारकत घेतलेले सामर्थ्य हे पराभूत होते.लोकसंमती आणि नैतिकता हेच 'स्थिरपद' राज्याचे खरे आधार असतात.
• गांधीजींनी नैतिकतेच्या आधारे शक्ती सिद्धान्तावर आधारलेल्या राज्यसत्तेला आव्हान दिले आणि प्रबलतेची सत्ता नष्ट झाली.

पितृसत्ताक सिद्धान्त (Patriarchal Theory)

• सर हेन्री मैन (इ.स. 1822-88) यांनी 'प्राचीन कायदा' (Ancient Law) 1861 या ग्रंथात आणि नंतर 'Early History of Institutions' - 1875 या ग्रंथामध्ये राज्यसत्तेच्या उगमाचा पितृसत्ताक सिद्धान्त मांडला आहे.
• मैन यांनी:
  • काही संस्कृतीचा होणारा ऱ्हास किंवा त्याचे मागास असणे उदा., इन्का, माया सुमेरियन;
  • विशिष्ट वांशिकता आणि त्यांचा इतिहास उदा., रोमन, तैगा;
  • प्राचीन कायदा (रोमन आणि हिंदू) उदा., राजसत्तेची वस्त्रे इत्यादी - या तीन घटकांच्या आधारे राज्याच्या निर्मितीच्या पितृसत्ताक सिद्धान्ताची चर्चा केली आहे.
• मैन यांच्या मते, कुटुंब हा आदिम समाजाचा आधार होता.ज्येष्ठ पुरुषांचे यावर नियंत्रण होते.त्याचबरोबर त्यांचे संपूर्ण जीवनावर नियंत्रण होते.या पुरुषप्रधान कुटुंबातून पुरुषप्रधान अशी अनेक कुटुंबे निर्माण झाली.यातून पितृसत्ताक जमातींची निर्मिती झाली या जमातींनी 'राज्य' निर्माण केले.
• कूळ -> गृहे -> जमात/जनपदे/महाजन पदे -> राज्य - अशी वर्गवारी मैन यांनी केली आहे.म्हणजेच 'राज्य' हे कुटुंबाचाच विस्तार तर 'पिता' हा कुटुंबप्रमुख ठरतो.हा कुटुंबप्रमुख जुन्या करारातील 'पेट्रीआर्क' होय.
• भारतातील कुटुंब पद्धतीच्या आधारे मैन यांनी पुढील प्रकारे विश्लेषणं केले आहे.- 'कूळ-गृह-जनपदे-महाजनपदे-राज्य' या राज्यसंस्थेचे आधार पितृसत्ताक अधिकार वंशपरंपरेने प्राप्त झाले आहेत.पुरुषी नातेसंबंध, कायमस्वरूपी विवाह हे आहेत.विवाह नावाच्या सामाजिक संस्थेने राज्यसंस्थेला बळकटी येते.यातूनं पितृसत्ताक संबंध टिकून राहतात.बहुपत्नीत्वाच्या पद्धतीने राज्यसत्तेवर पितृसत्ताक वर्चस्व टिकून राहते.पितृसत्ताक अधिसत्ता ही या प्रकारे पितृसत्ताक कुटुंबातून निर्माण होते.
• गार्ड लाहिनर यांच्या मते राज्य निर्माण होण्यापूर्वीपासून पितृसत्ता अस्तित्वात आहे.

ऐतिहासिक/उत्क्रांतिवादी सिद्धान्त (Historical/Evolutionary Theory)

• राज्याच्या उदयासंबंधी वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोनातून विश्लेषण करणारा सिद्धान्त म्हणून उत्क्रांतिवादी सिद्धान्त ओळखला जातो.यालाच राज्याच्या निर्मितीचा ऐतिहासिक सिद्धान्त असेही म्हणतात.
• उत्क्रांतिवादी सिद्धान्तानुसार, राज्याची निर्मिती अचानक किंवा एकाएकी झालेली नसून त्याचा इतिहासाच्या ओघात हळूहळू विकास होत गेला आहे.तसेच राज्याच्या विकासाला अनेक घटक कारणीभूत झाले आहेत.

रक्तसंबंध (Blood Relation)

• प्राथमिक समाजातील सर्व संस्था रक्तसंबंधावर आधारित होत्या.

धर्म (Religion)

• रक्तसंबंध व धर्म ही प्राथमिक समाजातील मानवी जीवनाचे दोन महत्त्वपूर्ण भाग होते.त्यांनी मानवाला एकत्र आणण्याचे आणि त्यांच्यात सामाजिक जाणीव निर्माण करण्याचे कार्य केले.धर्मामुळे समाज संघटित होण्यास मदत झाली.

संपत्तीचे संरक्षण (Protection of Property)

• संपत्तीच्या संरक्षणासाठी आणि तिच्या वाटपाचा प्रश्न सोडविण्यासाठी सामाजिक नियंत्रणाची गरज निर्माण झाली व यातूनच राज्याची निर्मिती झाली.

समूहाचे संरक्षण (Protection of Group)

• समाजाच्या प्राथमिक अवस्थेमध्ये टोळीच्या संरक्षणाचा प्रश्न निर्माण झाल्यावर नेतृत्वाची गरज निर्माण झाली.तेव्हा सामाजिक नियंत्रण आणि नेतृत्वाची गरज यामुळे औपचारिक राज्याची स्थापना करणे आवश्यक ठरले.

शक्ती (Power)

• शक्ती हा देखील राज्याच्या निर्मितीमधील महत्त्वाचा घटक होता.कारण प्रारंभीच्या काळात नेतृत्वाचा प्रश्न शक्तीच्या आधारावरच सोडविण्यात आला होता.

राजकीय जागृती (Political Awareness)

• राजकीय जागृती म्हणजे आपली राजकीय उद्दिष्टे राजकीय संघटनेमार्फतच साध्य करण्यासंबंधीची लोकांमध्ये निर्माण झालेली जाणीव होय.

सामाजिक करार सिद्धान्त (Social Contract Theory)

• राज्यसंस्था अस्तित्वात येण्यापूर्वी मानव निसर्गावस्थेमध्ये राहत होता.
• निसर्गावस्था ही राज्यविहीन अवस्था होती.या अवस्थेत नैसर्गिक कायदे अस्तित्वात असतात.
• राज्याची निर्मिती ही दैवी इच्छा नाही तर ती लोकांमधील करार आहे.
• भारताच्या संदर्भात महाभारत, मनुस्मृती, बौद्ध वाङ्मय व कौटिल्याचे अर्थशास्त्र यांमध्ये राज्याच्या निर्मितीचा उल्लेख आढळतो.
• बौद्ध वाङ्मयात पृथ्वीच्या उदयापासून राज्याच्या उदयापर्यंतची कल्पना मांडली आहे.