Deney Hayvanlarında İlaç Verme ve Enjeksiyon Teknikleri PDF

Deney Hayvanlarında İlaç Verme ve Enjeksiyon Teknikleri Araş. Gör. Dr. Yiğit GÜNEŞ Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı, Veteriner Fakültesi, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa İÜC-HADYEK-DETALAB-DENEY HAYVANLARI KULLANIM KURSU (FARE –...

Deney Hayvanlarında İlaç Verme ve Enjeksiyon Teknikleri Araş. Gör. Dr. Yiğit GÜNEŞ Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı, Veteriner Fakültesi, İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa İÜC-HADYEK-DETALAB-DENEY HAYVANLARI KULLANIM KURSU (FARE –SIÇAN –TAVŞAN) SERTİFİKA EĞİTİM PROGRAMI Temel uygulamalar; Elle tutuş, İlaç verme ve enjeksiyon, Kan ve örnek alma tekniklerini içerir. Deneysel çalışmalarda hayvanlarda oluşacak ağrı ve acı; ancak uygun anestezi tekniğinin, uygun anestetik madde ve dozunun, deney protokolünü en az etkileyecek biç̧imde ve doğru yere uygulanması ile en aza indirilebilmektedir. Her müdahale tür özellikleri dikkate alınarak, deneyin sonuçlarını etkilemeyecek, insani bir yöntemle yapılmak zorundadır. İlaç verilirken kullanılabilen çözücüler Saf su PBS (fosfat tamponlu izotonik tuzlu su) Hanks BSS (balanced tuz solüsyonu) Bitkisel yağlar (zeytinyağı, fıstık yağı vb.) Propan %60 (v/v) Etanol %10 (v/v) DMF (dimetilformamid) %50 (v/v) DMSO (dimetilsülfoksit) %50 (v/v)  İlaç Uygulama Yolları  Parenteral İntramuskuler (IM) İntraperitoneal (IP) Subkutan (SC) Intravenöz (IV)  Enteral Gastrik gavaj Madde yem veya suya karıştırılabilir Supozituvar ile rektuma verilebilir (zor)  Dermal  Organ içi  Diğer Farklı uygulama yollarında önerilen uygulama hacimleri (Diehl ve ark. 2001) Parenteral uygulama En uygun uygulama yolu, hacim, bölge ve iğne seçilmelidir. Tüm enjeksiyonlar, onaylanmış protokolde tanımlı olmalıdır. Tüm enjeksiyonlar steril iğne ve şırıngalar kullanılarak yapılmalıdır. Her sıçan kafesi için yeni bir iğne ve şırınga kullanılmalıdır. İntramuskuler Enjeksiyon (İM) Siyatik sinir femur boyunca uzanmaktadır ve enjeksiyon yaparken bu sinire zarar vermemek oldukça önemlidir. Örneğin; ketamin İM İM enjeksiyon bölgesi İntramuskuler Enjeksiyon (İM) İntramuskuler Enjeksiyon Aşamaları 1. Sıçan veya fare uygun şekilde zapturapt altına alınır. 2. Enjeksiyon yapılacak alan %70 etanol ile temizlenir. 3. İğne kranialden daha çok kaudale doğrultulur. 4. İğne 45° açıyla femurun kaudaline doğru uygulanır. 5. Bir kan damarına girmediğimizden emin olmak için aspire edilir ve ardından enjeksiyon yapılır. 6. Çoklu doz çalışmaları için enjeksiyon bölgeleri değiştirilmelidir.  İntraperitoneal enjeksiyon (İP) En sık kullanılan parenteral uygulama yoludur (basit, kolay ve büyük hacimde uygulanabilir). Karın boşluğunun geniş yüzey alanı ve bol kan akışına sahip oluşu hızlı emilime izin verir (İV yoldan yarım ila dörtte bir oranında daha hızlı). Bölgenin irrite edici maddelere duyarlılığı ve fizyolojik olmayan pH'daki çözeltilere karşı daha az toleranslı olması uygulamayı sınırlandıran durumlardır. Bu nedenle uygulanacak maddeler izotonik olmalı ve irrite etmemelidir. İntraperitoneal enjeksiyon (İP) UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015 İntraperitoneal Enjeksiyon Aşamaları 1. Sıçan veya fare uygun şekilde zapturapt altına alınır. 2. Enjeksiyon yapılacak alan %70 etanol ile temizlenir. 3. İğne abdomenin sağ alt veya sol çeyreğine 30°'lik bir açıyla batırılır (abdomendeki organların, özellikle karaciğerin yaralanmasını önlemek için) 4. Bir kan damarına girilmediğinden emin olmak için aspire edilir ve ardından enjeksiyon yapılır. İP enjeksiyonda aspire edilen sıvının rengi Kırmızı Sarı ise, Yeşilimsi ise, (kan) damar idrar kesesi bağırsak Enjektöre herhangi bir sıvı gelmişse iğne çekilmeli ve prosedür yeni bir enjektör ile tekrarlanmalıdır! İntraperitoneal enjeksiyon sonucu açığa çıkabilecek komplikasyonlar Enjeksiyon bölgesinde kanama – kanama durana kadar basınç uygulanmalı, gazlı bez ve su ile temizlenmeli Peritonitis – karın boşluğunun inflamasyonu veya enfeksiyonu Enjekte edilen etken maddeye bağlı paralitik ileus Karındaki organların yırtılması Gastrointestinal sisteme veya idrar kesesine enjeksiyon Subkutan enjeksiyon (SC) Hem fare hem de sıçanda SC enjeksiyonlar genellikle ensedeki deri veya arka bölgelerin uç kısmına deri gerdirilerek uygulanır. Örneğin; Morfin, BCG aşısı, ovalbumin (OVA) UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015 Subkutan Enjeksiyon Aşamaları 1. Sıçan veya fare uygun şekilde zapturapt altına alınır. 2. Enjeksiyon yapılacak alan %70 etanol ile temizlenir. 3. Başparmak ve işaret parmağı kullanılarak ense bölgesindeki deriden tutarak bir çadır yapılır. 4. İğne deriye paralel olarak yerleştirilir. 5. Uygun yerleşimi sağlamak için aspire edilir ve ardından enjeksiyon yapılır. Subkutan enjeksiyon sonucu açığa çıkabilecek komplikasyonlar Enjeksiyon bölgesinde kanama – kanama durana kadar basınç uygulanmalı, gazlı bez ve su ile temizlenmeli Solüsyonun pH'ı, kontaminasyon veya doku irritasyonu nedeniyle enjeksiyon bölgesinde inflamasyon, apse veya ülser İntravenöz enjeksiyon (İV) İntravenöz enjeksiyonun diğer yollara göre avantajları vardır. Yüksek konsantrasyonlu, yüksek veya düşük pH'lı veya irrite edici solüsyonlar, enjeksiyon hızının yavaş tutulması ve solüsyonun damar dışına çıkmaması için önlem alınması şartıyla intravenöz olarak uygulanabilir. İntravenöz (i.v.) enjeksiyonlarda maksimum miktar aşıldığında akciğerlerde ödem oluşabilir (sıçan için 1 ml’den fazlası). Fare Sıçan İntravenöz Enjeksiyon Aşamaları 1. Hayvan bir kısıtlama cihazına yerleştirilir veya anestezik ilaç kullanılır. 2. Farenin kuyruğu ılık su, ısıtıcı lamba veya masajla ısıtılır. 3. Kuyruk elin baş parmağı ve işaret parmağı arasında sabitlenir. 4. Kuyruk %70 etanol ile silinir. 5. Kuyruğun orta veya hafif distal kısmında enjeksiyona başlanmalıdır. 6. İğnenin eğimini yukarıya doğru tutarken iğneyi kuyruk damarına paralel olarak 3-4 mm lümene sokulur. 7. ASPİRASYON YAPILMAMALIDIR - bu damarın patlamasına neden olur. 8. İlaç yavaşça enjekte edilir. 9. İğne doğru şekilde yerleştirilmişse damarın beyazladığı görülecektir. 10. Enjeksiyon bölgesinde herhangi bir şişme veya enjeksiyona direnç oluşursa, iğneyi çıkarılır ve ilk uygulanan bölgenin biraz üzerine tekrar yerleştirilir.  İntravenöz Enjeksiyon Fare Sıçan UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015 İntravenöz Enjeksiyon Dorsal ven (DV), lateral venler Fare kuyruğu lateral damarlarının ve ventral (LV) ve ventral arteri (AV) arterin enine kesit görünümü. gösteren bir sıçan kuyruğunun Kathryn Flynn, NIH – DVR ‐ SoBran enine kesit görüntüsü The Laboratory Rat, G.J. Krinke (Ed.), pp 491, Copyright 2000 İntravenöz enjeksiyon sonucu açığa çıkabilecek komplikasyonlar Kuyruk nekrozu: Perivasküler (damar dışından) sıvı enjeksiyonu potansiyel olarak enjeksiyon bölgesini çevreleyen dokularda nekroza yol açabilir. Hipertermik belirtiler şunları içerir: Kırmızı ekstremiteler Hızlı veya nefes nefese soluma Aktivitede düşüş  Enteral uygulama (Etken maddenin yem veya su ile karıştırılması veya direk gavaj ile) Avantajları: Bu yolla büyük hacimde steril olmayan madde veya çözeltiler vermek mümkündür ve pH 3'e kadar uygulanabilir. Dezavantajları: Alkali çözeltiler oral yolla çok az tolere edilirler ve bu maddeler mide sıvıları tarafından yok edilebilir ve midedeki besin içeriği gastrik boşalma hızını etkileyebilir.  Enteral (Oral) uygulama (Etken maddenin yem veya su ile karıştırılması veya direk gavaj ile) Oral gavaj yoluyla intragastrik veya direk uygulama, maddelerin alımı kesin olarak ölçüldüğünden, gıda veya içme suyu ile maddelerin karıştırılmasından daha çok tercih edilmektedir.  Oral Gavaj Oral gavaj, hayvanlarda belirli bir hacimde maddenin doğrudan mideye verildiği yaygın kullanılan bir uygulama yoludur. Gavaj iğneleri Fare ve sıçanlar için çeşitli boyutlarda metal (düz veya kavisli) ve esnek plastik gavaj iğneleri bulunmaktadır. Plastik gavaj iğnelerinin özefogusa zarar verme ihtimali daha düşüktür ancak sıçanlar ısırabilirler. Metal gavaj iğneleri Plastik gavaj iğneleri UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015 Oral Gavaj İğne Boyutları ve Maksimum Uygulama Hacimleri UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015  Uygun uzunluk için sonda iğnesinin ölçüldüğünden emin olunmalıdır. Fare – Oral kaviteden ksifoid çıkıntıya mesafenin ölçülmesi Metal Gavaj İğnesi Çizgi göğüs Sternumun alt kafesinin altını ucu ksifoid bölüm göstermektedir UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015  Uygun uzunluk için sonda iğnesinin ölçüldüğünden emin olunmalıdır. Sıçan – Oral kaviteden ksifoid çıkıntıya mesafenin ölçülmesi Besleme Tüpü - tüp, ağızdan Metal Gavaj ksifoid çıkıntıya İğnesi kadar olan mesafede işaretlenmiştir. Çizgi göğüs kafesinin altını göstermektedir Sternumun alt ucu ksifoid bölüm UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015  Gavaj aşamaları 1. Şırınga uygun hacimde maddeyle doldurulur ve iğne takılır. 2. Baş ve boyun hareketsiz hale getirilerek hayvan dik konumda tutulur 3. Hayvanın serbestçe nefes alabilmesi sağlanır. 4. Sonda iğnesinin ucu hayvanın ağzına yerleştirilir. 5. Yavaşça dilin arkasından geçecek şekilde kaydırılır. 6. Hayvanın başı yavaşça omurgasına doğru eğilir (baş ve boyun düz bir çizgi şeklinde olmalıdır). 7. İğne, uygun şekilde yerleştirilmişse özofagustan kolayca aşağı kaymalıdır (direnç olmamalıdır). 8. ASLA ZORLANMAMALIDIR!!! 9. Herhangi bir dirençle karşılaşılırsa, iğneyi çıkarılır ve yeniden takılır. 10. Aspire edilmemeli - iğne uygun şekilde yerleştirildikten sonra solüsyon uygulanmalıdır.  Gavaj iğnesinin özofagustan aşağı doğru ilerletilmesi Sıçan Fare Gavaj iğnesi önceden ölçülen mesafede Metal tüp ağzın arkasına geldiğinde, hayvanın başı hafifçe omurgasına doğru eğilir, böylece baş ve boyun düz bir çizgide olur. Bu, tüpün özofagustan direnç göstermeden aşağı doğru kaymasına yardımcı olacaktır. Hayvanın rahatça nefes alabilmesini sağlanmalıdır. -Gavaj iğneleri hayvanlar arasında gazlı bezle silinmelidir. -Sabunlu suyla temizlenmeli, iyice durulanmalı ve kaldırılmadan önce kuruması beklenmelidir. Oral Gavaj Oral Gavaj Oral gavaj sonucu açığa çıkabilecek komplikasyonlar 1. Uygulanan maddenin trachea/akciğerlere verilmesi. 2. Solüsyonun akciğerlere aspirasyonu: iğne uzunluğunun çok kısa olması, iğnenin doğru uzunluğunun takıldığından emin olmak için önceden ölçüm yapılmaması nedeniyle. 3. Hayvanın yanlış kısıtlanması ve aşırı mücadele etmesi nedeniyle özofagus, trachea veya akciğerlerin perforasyonu. 4. Kardiyak sfinktere zarar verilmesi (mideyi koruyan doku). 5. Ağız boşluğunda zarar verilmesi. 6. Özofagitis (yemek borusu iltihabı) 7. Yanlış şekilde hayvanın kısıtlanmasına bağlı travmatik yaralanmalar. 8. Ölüm Oral gavaj sonucu açığa çıkabilecek komplikasyonların klinik belirtileri (yakından takip etmek gerekir ve belirtiler birkaç saat içinde düzelmezse ötenazi gerekebilir): Respiratory distress/dispne (artan solunum hızı) Gürültülü nefes alma Soluk veya mavi ekstremiteler Kambur duruş Gözlerde kısılma Piloereksiyon Burunda veya ağızda kan Boynun veya ön bacakların altında şişme (özofagusun zarar görmesi nedeniyle hava veya sıvı kaçması nedeniyle) Yutma güçlüğü nedeniyle kilo kaybı  İntradermal enjeksiyon Yaygın olarak kullanılan bir uygulama değildir. Genellikle göğüs, karın, bacak arkası bölgelere uygulanır. Enjeksiyon yapılacak bölge tıraş edilir. Deri iki parmakla tutulur ve iğne yüzeysel olarak batırılır. Deri altına girmemeye özen gösterilmelidir. Maksimum 50-100 μl sıvı enjekte edilebilir. Enjeksiyon bölgesinde bir kabarcık oluşur. Enjeksiyon için özel hipodermik iğneler vardır (ancak 23 numaradan küçük iğneler de kullanılabilir). İntradermal enjeksiyon  Topikal uygulama Sırt derisi topikal madde (krem, solüsyon vs) uygulamaları için en ideal bölgedir. Uygulama öncesi uygulama bölgesi tıraş edilmelidir. Uygulanacak madde bir spatül, baget, çubuk vs. yardımıyla deriye uygulanır. Tıraş öncesi krem, yağ vb. kullanılması emilimi negatif/pozitif olarak etkileyebilir. Hayvan uygulanan maddeyi yalayabileceği için doz ayarlaması yapmak zorlaşır. Kılların uzama döneminde uygulamaya devam edilecekse madde emiliminin artmış olacağı dikkate alınmalıdır.  Organ İçi Enjeksiyonlar Enjeksiyon için seçilecek iğne büyüklüğüne dikkat edilmelidir. Enjeksiyon olabildiğince yavaş bir hızda yapılmalıdır. Enjekte edilecek miktara organın büyüklüğüne göre karar verilmelidir (10–50 μl). Mesane içi enjeksiyon Beyin içi enjeksiyon (icv)  Mesane içi enjeksiyon Nadiren kullanılan bir uygulama şeklidir. Kullanılacak malzemenin steril edilerek kullanılmalıdır. Genel anestezi altında yapılması uygundur. İğne büyüklüğü, kateterin çapı dikkate alınarak seçilmelidir. Uygulamanın boş mesaneye yapılmasına dikkat edilmelidir. Beyin içi enjeksiyon (İntraserebroventriküler,i.c.v.) enjeksiyon Oldukça komplike bir enjeksiyon tekniğidir. Kullanım alanı çok geniş değildir (bazı alanlarda yaygın olarak kullanılır). Uygulama için özel laboratuvar aletlerine ve sterotaksik atlasa ihtiyaç vardır (sterotaksik alet, matkap gibi). Beyin içi enjeksiyon (İntraserebroventriküler,i.c.v.) enjeksiyon Bregma referans noktasıdır (sıfır noktası). Rat beyin atlasından enjeksiyon yapılacak bölgenin koordinatları belirlenir (lateral-medial, anterior- posterior ve vertikal). Sıçan sterotaksik alete yerleştirilir (kulaklarından ve burnundan sabitlenerek başın hareket etmesi önlenir). Kafanın yere tam olarak paralel (düz) olmasına dikkat edilir. Mikro enjektörün ucu Bregma noktasına getirilerek sıfırlanır ve koordinatlar kaydedilir. Beyin içi enjeksiyon (İntraserebroventriküler,i.c.v.) enjeksiyon Rat beyin atlasından belirlenen koordinatlara göre enjeksiyon bölgesi işaretlenir ve matkapla delinir. Mikroenjektör belirlenen koordinatlara tekrar getirilir ve vertikal ölçüde beyin içine dikkatlice ilerletilir. Enjeksiyon yavaşça manuel olarak ya da bir pompa yardımıyla yapılabilir. Bir seferde maksimum 20-30 μl madde enjekte edilebilir. Mikroenjektör beyinden yavaş ve dikkatli bir şekilde çıkarılır. Dışarıya sıvı çıkmamasına dikkat edilir.  Beyin içi Enjeksiyon İnfüzyon pompası  Diğer enjeksiyonlar Plantar enjeksiyon Kullanımı oldukça nadirdir. Her uygulamada tek bir ayağa yapılmalıdır. Maksimum 100 μl madde enjekte edilebilir. İntratrakeal (endotrakeal) enjeksiyon İntraorbital enjeksiyon İntranazal İnhalasyon ile madde verilmesi  REFERANSLAR 1. Doç. Dr. Burcu Gemici. Madde uygulama ve enjeksiyon teknikleri. Yeditepe Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Fizyoloji Anabilim Dalı. 2. Prof. Dr. Sawsan Aboul-Fotouh. Routes of Administration in Rats and Mice. Ain Shams University, Faculty of Medicine, Department of Pharmacology. 3. http://www.theodora.com/rodent_laboratory/injections.html 4. https://web.jhu.edu/animalcare/procedures/rat.html 5. Canadian Council on Animal Care (CCAC) guidelines (www.ccac.ca) 6. Administration of Substances to Laboratory Animals: Routes of Administration and Factors to Consider (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3189662/) 7. Oral dosing (Gavage) in Adult Mice and Rats SOP. UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2015. 8. Tail Vein Injections in the Mouse and Rat SOP. UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2012. 9. Subcutaneous (SC or SQ) Injection in Rats and Mice SOP. UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2012. 10. Intraperitoneal (IP) Injection in Rats and Mice SOP. UBC Animal Care Guidelines, Kari Jones 2012.