زیست شناسی یازدهم فصل 8 - کتاب درسی 1403 PDF

‫فصل ‪8‬‬ ‫تولیدمثل نهان دانگان‬ ‫نهان دانگان تنها گروه از گیاهان اند که گل تولید می کنند‪.‬تولید گل برای گیاهان هزینه بر است؛‬ ‫به ویژه تولیدگل هایی که رنگ های گوناگون‪ ،‬ترکیبات معطر و شهد دارند‪.‬آیا می دانید چرا؟ با وجود‬ ‫این‪ ،‬گیاه...

‫فصل ‪8‬‬ ‫تولیدمثل نهان دانگان‬ ‫نهان دانگان تنها گروه از گیاهان اند که گل تولید می کنند‪.‬تولید گل برای گیاهان هزینه بر است؛‬ ‫به ویژه تولیدگل هایی که رنگ های گوناگون‪ ،‬ترکیبات معطر و شهد دارند‪.‬آیا می دانید چرا؟ با وجود‬ ‫این‪ ،‬گیاهان گل دار بیشترین گیاهان روی زمین اند و توانسته اند پهنۀ وسیعی از زمین را به خود‬ ‫اختصاص دهند‪.‬داشتن گل چه مزایایی دارد؟ چرا گوناگونی جانورانی مانند حشره ها در زیستگاهی با‬ ‫گیاهان گل دار بیشتر است؟ گل چه ساختاری دارد و چه فرایندهایی در آن انجام می شود؟‬ ‫‪119‬‬  ‫تولیدمثل غیرجنسی‬ ‫گفتار ‪1‬‬ ‫فرض کنید گیاهی مانند یک بوتۀ گل سرخ یا یک درخت انگور دارید و می خواهید آن را تکثیرکنید‪.‬‬ ‫آیا صبر می کنید تا دانه تولید کنند و دانه های آنها را می کارید‪ ،‬یا روش دیگری به کار می برید؟‬ ‫تکثیر با بخش های رویشی‬ ‫گیاهان می توانند به روش غیر جنسی و با استفاده از بخش های رویشی‪ ،‬یعنی ساقه‪ ،‬برگ و ریشه‬ ‫ً‬ ‫تکثیر یابند‪.‬مثال روی ریشۀ درخت آلبالو‪ ،‬جوانه هایی تشکیل می شود که از رشد آنها درخت های آلبالو‬ ‫ایجاد می شوند‪.‬چنین تولیدمثلی از نوع غیر جنسی‪ ،‬یا رویشی است‪.‬تولیدمثل غیرجنسی را چگونه‬ ‫توصیف می کنید؟‬ ‫شکل ‪1‬ـ تشکیل درخت های جدید از‬ ‫جوانه های روی ریشه‪.‬‬ ‫پایه جدید‬ ‫یادآوری‬ ‫گیاهان را براساس صفت های داشتن‬ ‫یا نداشتن آوند‪ ،‬دانه و گل به طور کلی‬ ‫ً‬ ‫گروه بندی می کنند‪.‬‬ ‫معموال برای تکثیر گیاهان از بخش های رویشی گیاه استفاده می کنیم‪.‬شاید شما هم باگذاشتن‬ ‫قطعه هایی از ساقه در خاک یا آب‪ ،‬گیاهی را تکثیر کرده باشید‪.‬در این حالت برای تکثیر گیاه‪ ،‬روش‬ ‫گروه بندی گیاهان‬ ‫قلمه زدن را به کار برده اید (شکل‪2‬ـ الف)‪.‬به نظر شما قطعه ای از ساقه که گیاه جدید ایجاد می کند‪،‬‬ ‫بدون آوند‬ ‫چه چیزی باید داشته باشد؟‬ ‫خزه ها‬ ‫بدون دانه‬ ‫بدون گل‬ ‫پیوند زدن یکی دیگر از روش های تکثیر رویشی است‪.‬در این روش قطعه ای از یک گیاه مانند‬ ‫سرخس ها‬ ‫جوانه یا شاخه به نام پیوندک‪ ،‬روی تنۀ گیاه دیگری که به آن پایه می گویند‪ ،‬پیوند زده می شود‬ ‫بازدانگان‬ ‫(شکل‪2‬ـ ب)‪.‬گیاه پـایه ویـژگی هایی مـانند مقاومت به بیماری هـا‪ ،‬سازگـار با خشکی یا شوری دارد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ نهان دانگان‬ ‫تک لپه ای ها‬ ‫در حالی که گیاهی که پیوندک از آن گرفته می شود‪ ،‬مثال میوۀ مطلوب دارد‪.‬‬ ‫آوند دار‬ ‫دانه دار‬ ‫در روش خوابانیدن بخشی از ساقه یا شاخه را که دارای گره است‪ ،‬با خاک می پوشانند‪.‬بعد از‬ ‫گل دار‬ ‫مدتی از محل گره‪ ،‬ریشه و ساقۀ برگدار ایجاد می شود که با جدا کردن از گیاه مادر‪ ،‬پایۀ جدیدی ایجاد‬ ‫دو لپه ای ها‬ ‫می شود(شکل‪2‬ـ پ)‪.‬‬ ‫‪120‬‬  ‫گیاهان جدید‬ ‫پ)‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫شکل ‪2‬ـ روش های متفاوت تکثیر‬ ‫رویشی در گیاهان‪.‬الف) قلمه زدن‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫با مراجعه به یک مرکز پرورش گل‪،‬یا گلفروشی دربارۀ روش تکثیر‬ ‫فعالیت ‪1‬‬ ‫ب) پیوند زدن‪ ،‬پ) خوابانیدن‪.‬‬ ‫رویشی گیاهان متفاوت‪ ،‬گزارش تصویری تهیه و در کالس ارائه دهید‪.‬‬ ‫تخصص یافته ها‬ ‫انواعی از ساقه ها در گیاهان وجود دارند که برای تولیدمثل غیر جنسی ویژه شده اند‪.‬زمین ساقه‬ ‫(ریزوم‪ ،)1‬غده‪ ،‬پیاز و ساقۀ رونده‪ ،‬نمونه هایی از ساقه های ویژه شده برای تولیدمثل غیر جنسی اند‪.‬‬ ‫زمین ساقه‪ ،‬به طور افقی زیر خاک رشد می کند و همانند ساقۀ هوایی جوانه انتهایی و جانبی‬ ‫دارد‪.‬این ساقه به موازات رشد افقی خود در زیر خاک‪ ،‬پایه های جدیدی در محل جوانه ها تولید می کند‪.‬‬ ‫زنبق از گیاهانی است که زمین  ساقه دارد (شکل‪3‬ـ الف)‪.‬‬ ‫غده‪ ،‬ساقه ای زیرزمینی است که به علت ذخیرۀ مادۀ غذایی در آن متورم شده است‪.‬سیب زمینی‬ ‫چنین ساقه ای است‪.‬هر یک از جوانه های تشکیل  شده در سطح غدۀ سیب زمینی‪ ،‬به یک گیاه تبدیل‬ ‫می شود (شکل‪3‬ـ ب)‪.‬برای تکثیر سیب زمینی‪ ،‬آن را به قطعه های جوانه دار تقسیم می کنند و در‬ ‫خاک می کارند‪.‬‬ ‫زمینی کوتاه و تکمه مانندی است که برگ های خوراکی به آن متصل اند (شکل‪3‬ـ پ)‪.‬‬‫پیاز‪ ،‬ساقه زیر ِ‬ ‫پیاز خوراکی چنین ساختاری است‪.‬نرگس و الله نیز پیاز دارند‪.‬از هر پیاز تعدادی پیاز کوچک تشکیل‬ ‫می شود که هر کدام‪ ،‬یک گیاه ایجاد می کند‪.‬‬ ‫ساقۀ رونده‪ ،‬به طور افقی روی خاک رشد می کند (شکل ‪3‬ـ ت)‪.‬گیاه توت فرنگی ساقۀ رونده‬ ‫دارد‪.‬گیاهان توت فرنگی جدیدی در محل گره ها‪ ،‬ایجاد می شوند‪.‬‬ ‫‪1- Rhizome‬‬ ‫‪121‬‬  ‫زمین ساقه‬ ‫غده‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫پایۀ جدید‬ ‫پیاز‬ ‫برگ ها‬ ‫ساقه‬ ‫شکل ‪3‬ـ ساقه های تخصص یافته‬ ‫ساقۀ رونده‬ ‫ریشه‬ ‫برای تولیدمثل غیرجنسی‬ ‫ت)‬ ‫پ)‬ ‫ّ‬ ‫الف) نمونه هایی از ساقه های زیر زمینی را به کالس بیاورید و در گروه خود مقایسه کنید‪.‬‬ ‫فعالیت ‪2‬‬ ‫ب) شلغم و سیب زمینی را با هم مقایسه کنید‪.‬آیا شلغم همانند سیب زمینی ساقه است؟ چه استداللی‬ ‫برای پاسخ خود دارید؟‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫تثبیت خاک‬ ‫گندمیانی مانند َمرغ که زمین ساقه دارند‪ ،‬ضمن اشغال سطح وسیعی از خاک‪ ،‬در تثبیت آن نیز نقش دارند‪.‬‬ ‫‪122‬‬  ‫ّ‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫فناوری و تکثیر گیاهان‬ ‫گیاه در شیشه‬ ‫از ّ‬ ‫با استفاده از ّ‬ ‫فن کشت بافت برای تولید گیاهان با ویژگی های مطلوب و تولید انبوه آنها در آزمایشگاه استفاده‬ ‫فن کشت بافت میتوان‬ ‫گیاهـی گـلدار را در ظرفهـای‬ ‫می شود‪.‬در این فن‪ ،‬یاخته یا قطعه ای از بافت گیاهی در محیط کشت گذاشته می شود‪.‬این محیط‬ ‫شیشهای پرورش داد‪.‬‬ ‫دارای مواد مورد نیاز برای رشد و نمو گیاه است‪.‬یاخته و بافت در شرایط مناسب‪ ،‬با تقسیم رشتمان‪،‬‬ ‫توده ای از یاخته های هم شکل را به وجود می آورند که کال نامیده می شود‪.‬کال می تواند به گیاهانی‬ ‫ً‬ ‫تمایز یابد که از نظر ژنی یکسان اند‪.‬همۀ مراحل کشت بافت در محیطی کامال سترون انجام می شود‬ ‫(شکل ‪.)4‬‬ ‫ساقه‬ ‫کال‬ ‫ریشه‬ ‫شکل‪4‬ـ ایجاد گیاه از کال در کشت‬ ‫بافت‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫فرض کنید از شما خواستهاند که با استفاده از یاختههای مجزای پارانشیمی‪ ،‬گیاهی را به روش کشت بافت‬ ‫فعالیت ‪3‬‬ ‫تکثیر دهید‪.‬توضیح دهید این یاختهها را از چه سامانۀ بافتی جدا میکنید و چگونه  این کار را انجام میدهید؟‬ ‫‪123‬‬  ‫تولیدمثل جنسی‬ ‫گفتار ‪۲‬‬ ‫با ساختار گل در سال های گذشته آشنا شده اید‪.‬می دانید گل بخش های متفاوتی دارد‪.‬نام‬ ‫بخش هایی از گل را که به یاد دارید‪ ،‬بنویسید‪.‬هر یک از این بخش ها چه کاری انجام می دهد؟‬ ‫هر گلی کامل نیست‬ ‫گل ساختاری اختصاص یافته برای تولیدمثل جنسی است‪.‬گلی که در شکل ‪ 5‬می بینید دارای‬ ‫گلبرگ‪،‬کاسبرگ‪ ،‬پرچم و مادگی است که روی بخشی به نام نهنج قرار دارند‪.‬نهنج وسیع و ممکن‬ ‫است صاف‪ ،‬برآمده یا گود باشد‪.‬‬ ‫اجزای گل در چهار حلقۀ هم مرکز تشکیل میشوند‪.‬کاسبرگها در خارجیترین حلقه قرار میگیرند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫گلبرگ ها در حلقۀ دوم و معموال به رنگ های متفاوت وجود دارند‪.‬آیا می دانید رنگی بودن گلبرگ ها‬ ‫چه اهمیتی دارد؟ پرچم ها در حلقۀ سوم و مادگی در چهارمین حلقه تشکیل می شوند‪.‬‬ ‫مادگی گل از یک یا تعدادی برچه ساخته شده است‪.‬در واقع برچه واحد سازندۀ مادگی است‪.‬در‬ ‫مادگی های چند برچه ای‪ ،‬ممکن است فضای مادگی با دیوارۀ برچه ها از هم جدا شوند (شکل ‪  5‬ـ ب)‪.‬‬ ‫پرچم‬ ‫برچه‪ /‬مادگی‬ ‫میله‬ ‫بساک‬ ‫کالله‬ ‫خامه‬ ‫تخمدان‬ ‫تک برچه ای‬ ‫گلبرگ‬ ‫تخمک‬ ‫کاسبرگ‬ ‫چند برچه ای‬ ‫نهنج‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫شکل ‪  5‬ـ الف) گل در گیاه آلبالو‪ ،‬ب) مادگی تک برچه ای و چند برچه ای‬ ‫ّ‬ ‫چند نوع گل را با تعداد گلبرگ های چهار تا شش به کالس بیاورید‪.‬‬ ‫فعالیت ‪4‬‬ ‫الف) تک لپه یا دولپه ای بودن آنها را مشخص کنید‪.‬‬ ‫ب) تعداد هر یک از اجزای دیگر گل چیست؟ پ) گل ها را به دقت با ذره بین مشاهده و ویژگی های هر یک از اجزا را یادداشت‬ ‫کنید‪.‬ت) با استفاده از تیغ برش های طولی و عرضی از مادگی گل‪ ،‬تهیه و آنچه را می بینید یادداشت و ترسیم کنید‪.‬‬ ‫ث) با استفاده از داده هایی که به دست آورده اید‪ ،‬ساختار هر گل را گزارش کنید‪.‬‬ ‫‪124‬‬  ‫آیا در همۀ گل ها این چهار حلقه تشکیل می شوند؟ مشاهدۀ گل در گیاهان متفاوت نشان می دهد‪،‬‬ ‫چنین چیزی نیست‪.‬بنابراین‪ ،‬گل ها را بر اساس وجود هر چهار حلقه یا نبودن بعضی حلقه ها در دو‬ ‫گروه گل های کامل یا ناکامل قرار می دهند‪.‬همچنین گل هایی که هر دو حلقۀ پرچم و مادگی را داشته‬ ‫باشند‪ ،‬گل دو جنسی و آنهایی که فقط یکی از این حلقه  ها را دارند‪ ،‬گل تک جنسی می نامند (شکل‪.)6‬‬ ‫گلبرگ های‬ ‫متصل به هم‬ ‫بساک‬ ‫کالله‬ ‫خامه‬ ‫تخمدان‬ ‫شکل ‪  6‬ـ گل های تک جنسی در‬ ‫گیاه کدو‬ ‫گل نر‬ ‫گل ماده‬ ‫تشکیل یاخته های جنسی‬ ‫می دانید که در تولیدمثل جنسی از لقاح یاختۀ جنسی نر با یاختۀ جنسی ماده‪ ،‬تخم ایجاد می شود‪.‬‬ ‫یاختۀ جنسی نر در گیاهانی مانند خزه‪ ،‬همانند یاختۀ جنسی نر در جانوران وسیلۀ حرکتی دارد و‬ ‫می تواند در قطره های آب یا رطوبتی که سطح گیاه را پوشانده‪ ،‬شنا کند و خود را به یاختۀ جنسی ماده‬ ‫برساند‪.‬اما یاختۀ جنسی نر در گیاهان گل دار وسیلۀ حرکتی ندارد‪.‬بنابراین‪ ،‬در این گیاهان برای انتقال‬ ‫یاختۀ جنسی نر ساختاری به نام لولۀ گرده تشکیل می شود‪.‬‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫چندین گل‬ ‫برخی گلها مانند گل آفتابگردان‪،‬‬ ‫گلچه‬ ‫اجتماعی از چندین گل کوچک‬ ‫بیرونی‬ ‫یا گلچهاند‪.‬در گل آفتابگردان‬ ‫گلچه‬ ‫گلچههای بیرونی ماده‪ ،‬و گلچههای‬ ‫درونی‬ ‫کالله‬ ‫درونی دوجنسیاند‪.‬‬ ‫بساک‬ ‫تخمدان‬ ‫گل ژربرا‬ ‫گل آفتاب گردان‬ ‫گل دوجنسی‬ ‫گل ماده‬ ‫‪125‬‬ ‫به شکل ‪ 7‬نگاه کنید‪.‬کیسه های گرده در بساک تشکیل می شوند و یاخته های دوالد دارند‪.‬از‬ ‫تقسیم کاستمان این یاخته ها‪ ،‬چهار یاختۀ  تک الد ایجاد می شود که در واقع گرده های نارس اند‪.‬‬ ‫هریک از این یاخته ها با انجام دادن تقسیم رشتمان و تغییراتی در دیواره به دانۀ گرده رسیده تبدیل‬ ‫می شود‪.‬دانۀ گرده رسیده یک دیوارۀ خارجی‪ ،‬یک دیوارۀ داخلی‪ ،‬یک یاخته رویشی و یک یاختۀ‬ ‫زایشی دارد‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫تخمدان که به صورت بخشی متورم در گل دیده می شود‪ ،‬محل تشکیل تخمک هاست‪.‬تخمک‬ ‫پوششی دو الیه ای دارد که یاخته های دوالدی را در بر می گیرد‪.‬مجموع این یاخته ها‪ ،‬بافتی به نام‬ ‫بافت خورش را می سازند (شکل ‪.)7‬‬ ‫یکی از یاخته های بافت خورش بزرگ می شود و با تقسیم کاستمان چهار یاختۀ تک الدی ایجاد‬ ‫می کند‪.‬از این چهار یاخته فقط یکی باقی می ماند که با تقسیم رشتمان‪ ،‬ساختاری به نام کیسۀ رویانی‬ ‫با تعدادی یاخته ایجاد می کند‪.‬تخم زا و یاختۀ دو  هسته ای از یاخته های کیسه رویانی اند که در لقاح‬ ‫با یاخته های جنسی نر شرکت می  کنند‪.‬‬ ‫کیسۀ گرده‬ ‫یاختۀ ‪2n‬‬ ‫کاس‬ ‫تمان‬ ‫تخمک‬ ‫گرده های نارس‬ ‫کاس‬ ‫تمان‬ ‫یاختۀ ‪ 2n‬از بافت خورش‬ ‫پوشش تخمک‬ ‫چهار یاخته‬ ‫رشتمان‬ ‫یاختۀ زایشی‬ ‫یاختۀ باقی مانده‬ ‫یاختۀ‬ ‫تخم زا‬ ‫دو هسته ای‬ ‫رشتمان‬ ‫دانه های گرده رسیده‬ ‫سه یاخته در حال از بین رفتن‬ ‫شکل ‪7‬ـ تشکیل دانه های گرده و کیسۀ رویانی‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫طالی سرخ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫زعفران گیاهی تک لپه و چند ساله است‪.‬زعفران با نوعی ساقۀ زیرزمینی به نام بنه تکثیر میشود‪.‬در بنه برخالف پیاز‬ ‫مواد غذایی در برگها ذخیره نمیشود؛ بلکه در ساقه تجمع می یابند‪.‬پوشش گل زعفران شش قسمتی است‪.‬کاللۀ‬ ‫سهرشتهای و قرمزرنگ آن برای مزهدار و معطر کردن خوراکیها بهکار میرود‪.‬زعفران از صادرات مهم ایران است‪.‬‬ ‫‪126‬‬  ‫گرده افشانی و لقاح‬ ‫با شکافتن دیوارۀ بساک‪ ،‬گرده  ها رها می شوند (شکل ‪  8‬ـ الف)‪.‬دیوارۀ خارجی دانه های گرده‬ ‫منفذ دار و ممکن است صاف یا دارای تزئیناتی باشد (شکل ‪  8‬ـ ب)‪.‬‬ ‫شکل ‪  8‬ـ الف)  شکوفایی بساک و‬ ‫رها شدن دانه های گرده؛‬ ‫ب) انواعی از دانه های گرده در‬ ‫مشاهده با میکروسکوپ الکترونی‬ ‫(الف )‬ ‫(ب)‬ ‫دانه های گرده به وسیلۀ باد‪ ،‬آب و جانوران در محیط پراکنده و از گلی به گل دیگر منتقل می شوند‪.‬‬ ‫به انتقال دانۀ گرده از بساک به کالله گرده افشانی می گویند‪.‬در صورتی که کالله گرده را بپذیرد‪،‬‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫یاختۀ رویشی رشد می کند و از رشد آن لولۀ گرده تشکیل می شود‪.‬لولۀ گرده به درون بافت کالله و‬ ‫َ‬ ‫خامه نفوذ می کند و همراه با خود‪ ،‬دو زامه را که از تقسیم یاختۀ زایشی در لولۀ گرده  ایجاد شده اند‪ ،‬به‬ ‫گردهها‬ ‫کاروتنوئیدها از ترکیبات دیوارۀ گردهاند؛‬ ‫سمت تخمک و کیسه رویانی می برد (شکل ‪.)9‬‬ ‫بههمین علت دانههای گرده به‬ ‫بساک‬ ‫رنگهای متفاوت زرد‪ ،‬یا نارنجی‬ ‫شکل ‪9‬ـ مراحل تشکیل تخم اصلی‬ ‫دیده میشوند‪.‬دانههای گرده به علت‬ ‫و تخم ضمیمه‬ ‫دانه های گرده‬ ‫داشتن پروتئین و چربی‪ ،‬منبع غذایی‬ ‫جانوران گردهافشان نیز هستند‪.‬امروزه‬ ‫یکی از زمینههای پژوهشی در دنیای‬ ‫علم‪ ،‬شناسایی ترکیبات دانههای گرده‬ ‫کالله‬ ‫و بررسی اثر آنها بر سالمت انسان است‪.‬‬ ‫یاختۀ زایشی‬ ‫لولۀ گرده‬ ‫یاختۀ رویشی‬ ‫دانۀ گرده‬ ‫خامه‬ ‫روی کالله‬ ‫تخمدان‬ ‫تخم ضمیمه‬ ‫تخمک‬ ‫یاختۀ دو هسته ای‬ ‫یاختۀ ‪۲n‬‬ ‫تخم‬ ‫تخم زا‬ ‫اصلی‬ ‫زامه ها‬ ‫‪127‬‬ ‫هستۀ یاختۀ رویشی‬ ‫از آمیزش یکی از زامهها با یاختۀ تخمزا‪ ،‬تخم اصلی تشکیل میشود‪.‬این تخم به رویان نمو مییابد‪.‬‬ ‫واژه شناسی‬ ‫زامه  دیگر با یاختۀ دو هسته ای آمیزش می یابد که نتیجۀ آن تشکیل تخم ضمیمه است‪.‬تخم ضمیمه‬ ‫ٔ‬ ‫درون دانه (‪/endosperm‬آندوسپرم)‬ ‫ْ‬ ‫‪ endo‬به معنای درون و ‪ sperm‬به‬ ‫با تقسیم های متوالی بافتی به نام درون دانه (آندوسپرم) را ایجاد می کند‪.‬این بافت از یاخته های‬ ‫معنی دانه است‪.‬بافت ذخیره ای‬ ‫پارانشیمی ساخته شده و ذخیرۀ غذایی برای رشد رویان است (شکل ‪.)9‬همین طور که دیدید‪ ،‬دو لقاح‬ ‫درون دانه با این نام خوانده می شود‬ ‫رخ می دهد‪ ،‬به همین علت گفته می شود که نهاندانگان لقاح مضاعف یا دوتایی دارند‪.‬‬ ‫که واژه درون دانه با تعریف علمی آن‬ ‫مطابقت دارد‪.‬‬ ‫بافت درون دانه به‬ ‫تخم ضمیمه تقسیم  شود‪ ،‬اما تقسیم سیتوپالسم انجام نگیرد‪ِ ،‬‬ ‫اگر هستۀ ِ‬ ‫صورت مایع دیده می شود‪.‬شیر نارگیل مثالی از چنین بافتی  است‪.‬در حالی که بخش گوشتی و‬ ‫سفیدرنگ نارگیل‪ ،‬درون دانه ای  است که در آن تقسیم سیتوپالسم نیز انجام شده است (شکل ‪.)10‬‬ ‫شکل‪10‬ـ دروندانه در نارگیل به حالت‬ ‫مایع و جامد است‬ ‫گل ها و گرده افشان ها‬ ‫به نظر شما گل ها چه ویژگی هایی باید داشته باشند که جانوران را به سمت خود جلب کنند؟‬ ‫جانورانی که گرده ها را از گلی به گل دیگر منتقل می کنند‪ ،‬گرده افشان نامیده می شوند‪.‬پیکر این‬ ‫شکل ‪11‬ـ گرده افشانی به وسیلۀ‬ ‫جانوران‪ ،‬هنگام تغذیه از گل ها به دانه های گرده آغشته می شود و به این ترتیب‪ ،‬دانه های گرده  را از‬ ‫جانوران‬ ‫‪128‬‬  ‫گلی به گل دیگر منتقل می کنند (شکل ‪.)11‬رنگ های درخشان‪ ،‬بوهای قوی و شهد گل ها از عوامل‬ ‫جذب جانوران به سمت گل ها هستند‪.‬‬ ‫شکل ‪13‬ـ گل در درخت بلوط که‬ ‫زنبورهای عسل گل هایی را گرده افشانی می کنند که شهد آنها قند فراوانی داشته باشد؛ همچنین‬ ‫گردهافشانی آن را باد انجام میدهد‪.‬‬ ‫این گل ها عالئمی  دارند که فقط در نور فرابنفش دیده می شوند و زنبور را به سوی شهد گل هدایت‬ ‫چرا تعداد گل در چنین گیاهانی فراوان‬ ‫است؟‬ ‫می کنند (شکل ‪.)12‬‬ ‫گرده افشانی بعضی گیاهان وابسته به باد است‪.‬این گیاهان‬ ‫تعداد فـراوانی گل های کوچک تـولید می کنند و فـاقد رنگ هـای‬ ‫درخشان‪ ،‬بوهای قوی و شیره اند (شکل ‪.)13‬‬ ‫شکل ‪12‬ـ گل قاصد آن طور که ما می بینیم (الف) آن طور که زنبور‬ ‫می بیند(ب)‪.‬‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫ّ‬ ‫الف) بعضی گرده افشان ها‪ ،‬مانند خفاش در شب تغذیه می کنند‪.‬به نظر شما گل هایی که به وسیلۀ این‬ ‫فعالیت ‪5‬‬ ‫جانوران گرده افشانی می شوند‪ ،‬چه ویژگی هایی دارند؟ با مراجعه به منابع معتبر درستی نظر خود را بررسی و‬ ‫نتیجه را گزارش کنید‪.‬‬ ‫ب) با توجه به ویژگی گل ها در گیاهانی که با جانوران یا باد گرده افشانی می شوند‪ ،‬نوع گرده افشانی را در گیاهان محیط پیرامون‬ ‫خود پیش بینی و گزارش کنید‪.‬‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫گلهای فریبکار!‬ ‫بعضیگلهاحشراترافریبمیدهند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫مثال گل رافلزیا بوی گوشت گندیده‬ ‫میدهد و مگسها را به سمت خود‬ ‫میکشاند‪.‬مگسها چیزی گیرشان‬ ‫نمیآید‪ ،‬اما وقتی از روی گل بلند‬ ‫میشوند‪ ،‬گردههای آن را با خود به گل‬ ‫دیگرمیبرند‪.‬‬ ‫‪129‬‬  ‫از یاخته تخم تا گیاه‬ ‫گفتار ‪3‬‬ ‫گفتیم که تخم اصلی از لقاح یکی از زامه ها با یاختۀ تخم زا تشکیل می شود‪.‬تخم چه مراحلی را‬ ‫طی می کند تا به یک گیاه جدید تبدیل شود؟ تشکیل گیاه جدید از یاختۀ تخم با ایجاد چه ساختارهایی‬ ‫همراه است؟‬ ‫تخم تقسیم می شود‬ ‫تقسیم تخم‪ ،‬دو یاخته بزرگ و‬ ‫ِ‬ ‫رویان از تقسیم پی در پی یاختۀ تخم تشکیل می شود‪.‬در نخستین‬ ‫کوچک ایجاد می شود (این تقسیم از چه نوعی است؟)‪.‬‬ ‫از تقسیم یاختۀ بزرگ‪ ،‬بخشی به وجود می آید که ارتباط بین رویان و گیاه مادر را ایجاد می کند‪.‬یاختۀ‬ ‫کوچک  منشأ رویان است‪.‬مراحل تشکیل رویان را در شکل ‪14‬میبینید‪.‬لپه ها بخشی از رویان اند‪.‬ساقه‬ ‫و ریشۀ رویانی نیز در دو انتهای رویان تشکیل می شوند‪.‬پوستۀ تخمک نیز تغییر می کند و به پوستۀ‬ ‫دانه تبدیل می شود‪.‬بنابراین‪ ،‬دانه شامل پوسته‪ ،‬رویان و ذخیرۀ غذایی است (شکل ‪.)14‬ذخیرۀ غذایی‬ ‫هنگام رشد رویان به مصرف می رسد‪.‬با توجه به شکل‪ ،‬رویان از چه بخش هایی تشکیل شده است؟‬ ‫ساقۀ رویانی‬ ‫ریشۀ رویانی‬ ‫لپه ها‬ ‫لپه های در حال تشکیل‬ ‫تخم اصلی‬ ‫شکل ‪14‬ـ تشکیل رویان در دانه‬ ‫یاختۀ کوچک‬ ‫یاختۀ بزرگ‬ ‫‪130‬‬  ‫ً‬ ‫ممکن است درون دانه به عنوان ذخیرۀ دانه باقی بماند‪ ،‬یا اینکه جذب لپه ها شود؛ مثال درون دانه‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫ذخیرۀ دانه در ذرت است و نقش لپه‪ ،‬انتقال مواد غذایی از درون دانه به رویان در حال رشد است‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫در دانۀ لوبیا مواد غذایی درون دانه جذب لپه ها و در آنجا ذخیره می شوند‪ ،‬در نتیجه لپه ها که بزرگ‬ ‫شده اند‪ ،‬بخش ذخیره ای دانه را تشکیل می دهند‪.‬به لپه ها برگ های رویانی نیز می گویند؛ زیرا در‬ ‫بسیاری از گیاهان گل دار از خاک بیرون می آیند و به مدت کوتاهی فتوسنتز می کنند‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫الف) دانه هایی مانند لوبیا و ذرت را در شرایط مناسب قرار دهید تا رویش یابند‪.‬این کار را چگونه انجام‬ ‫فعالیت ‪6‬‬ ‫می دهید؟ با مشاهدۀ دانه های در حال رویش‪ ،‬مشخص کنید ابتدا کدام یک از اندام های رویشی از دانه خارج‬ ‫می شوند‪.‬این مشاهده را برای انواعی از دانه های دیگر نیز انجام دهید‪.‬نتیجه را به صورت یک گزاره بنویسید‪.‬‬ ‫ب) دانه های لوبیا و ذرت را در فواصل زمانی دو روزه‪ ،‬بعد از خیس خوردن از وسط نصف و با استفاده از شکل زیر آنچه را‬ ‫می بینید‪ ،‬نام گذاری کنید‪.‬‬ ‫لوبیا‬ ‫ساقۀ‬ ‫رویانی‬ ‫ریشۀ‬ ‫رویانی‬ ‫لپه ها‬ ‫باقی مانده‬ ‫درون دانه‬ ‫درون دانه‬ ‫ذرت‬ ‫لپه‬ ‫لپه‬ ‫ساقۀ‬ ‫رویانی‬ ‫درون دانه‬ ‫رویان‬ ‫ریشۀ‬ ‫رویانی‬ ‫رویش دانه‬ ‫ً‬ ‫پوستۀ دانه ها معموال سخت است‪.‬به نظر شما پوستۀ دانه از چه نوع یاخته هایی تشکیل شده‬ ‫است؟ پوستۀ دانه‪ ،‬رویان را در برابر شرایط نامساعد محیط و صدمه های فیزیکی یا شیمیایی حفظ‬ ‫می کند و با جلوگیری از ورود آب و اکسیژن به دانه مانع از رشد سریع رویان می شود‪.‬‬ ‫بعد از تشکیل رویان‪ ،‬رشد آن تا مدتی متوقف می شود‪.‬رویان در شرایط مناسب رشد خود را از سر‬ ‫می گیرد و به صورت گیاهی کوچک که به آن دانه ُرست می گویند از دانه خارج می شود‪.‬در این حالت‬ ‫گفته می شود که دانه رویش یافته است‪.‬‬ ‫‪131‬‬  ‫دانه برای رویش به آب‪ ،‬اکسیژن و دمای مناسب نیاز دارد‪.‬دانه ها با جذب آب ّ‬ ‫متورم می شوند‬ ‫و پوستۀ آنها شکاف برمی دارد‪.‬در نتیجه اکسیژن کافی به رویان می رسد‪.‬رویان با استفاده از ذخایر‬ ‫غذایی‪ ،‬رشد و نمو خود را از سر می گیرد‪.‬‬ ‫تقسیم سریع یاخته های مریستمی به طول ساقه و ریشه می افزاید‪.‬سه سامانۀ بافتی نیز در ساقه‬ ‫و ریشه شکل می گیرند (آیا سه سامانه بافتی را به یاد دارید؟)‪.‬در نهان دانگان بر اساس اینکه لپه ها‬ ‫درون خاک بمانند یا همراه با ساقه از خاک خارج شوند‪ ،‬به ترتیب رویش زیر زمینی و رویش رو  زمینی‬ ‫تعریف شده است (شکل ‪.)15‬‬ ‫گیاهان گل دار بعد از مدتی که از رشد رویشی آنها گذشت؛ یعنی برگ‪ ،‬شاخه و ریشه های جدید‬ ‫تولید کردند‪ ،‬می توانند به ترتیب گل‪ ،‬میوه و دانه تشکیل دهند‪.‬‬ ‫لپه ها‬ ‫لپه های‬ ‫خشک شده‬ ‫پ)‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫ّ‬ ‫شکل ‪15‬ـ الف) رویش دانۀ ذرت‬ ‫زیرزمینی‪ ،‬ب) رویش دانۀ لوبیا و پیاز‬ ‫میوه‬ ‫از نوع رو  زمینی است و پ) باقی ماندۀ‬ ‫دانۀ پیاز در شکل دیده می شود‪.‬‬ ‫گفتیم که تخمک ها به دانه تبدیل می شوند‪.‬میوه از رشد و نمو تخمدان یا بخش هایی دیگر‬ ‫تشکیل می شود‪.‬میوه ای که از رشد تخمدان ایجاد شده‪ ،‬میوه حقیقی نامیده می شود (شکل ‪)16‬؛‬ ‫در غیر این صورت‪ ،‬میوه را کاذب می نامند؛ مانند میوۀ سیب که حاصل رشد نهنج است‪.‬‬ ‫محدودۀ دیواره تخمدان‬ ‫شکل‪16‬ـ الف) میوه درخت هلو حاصل‬ ‫رشد تخمدان و ب) میوه درخت سیب‬ ‫تخمدان‬ ‫حاصل رشد نهنج است‪.‬‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫‪132‬‬  ‫بیشتر بدانید‬ ‫مراحل تشکیل میوه سیب‬ ‫میوۀ سیب‬ ‫رشد نهنج‬ ‫ریزش گلبرگ ها‬ ‫گرده افشانی‬ ‫برچه ها را در میوه ها نیز می توانیم تشخیص دهیم‪.‬در شکل زیر تعدادی میوه از عرض برش خورده اند‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫فعالیت ‪7‬‬ ‫تعدادی میوه را انتخاب و به طور عرضی برش دهید‪.‬در کدام میوه فضای تخمدان با دیوارۀ برچه ها به طور‬ ‫کامل تقسیم شده است؟‬ ‫پراکنش میوه ها‪ :‬میوه ها عالوه بر حفظ دانه ها در پراکنش آنها نقش دارند‪.‬بعضی میوه ها به‬ ‫پیکر جانوران می چسبند و با آنها جابه جا می شوند (شکل ‪.)17‬باد و آب نیز میوه ها و دانه ها را جابه جا‬ ‫می کنند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫میوه های نارس معموال مزۀ ناخوشایندی دارند‪.‬در نتیجه دانه های نارس تا زمان رسیدگی میوه‬ ‫از خورده شدن به وسیلۀ جانوران حفظ می شوند‪.‬از طرفی جانوران با خوردن میوه های رسیده‪،‬‬ ‫در پراکنش دانه ها نقش دارند‪.‬پوستۀ بعضی دانه ها چنان سخت و محکم است که حتی در برابر‬ ‫درخشان میوه های رسیده جانوران را به خود‬ ‫ِ‬ ‫شیره های گوارشی جانوران سالم می مانند‪.‬رنگ های‬ ‫َ‬ ‫جذب می کنند‪.‬‬ ‫شکل ‪17‬ـ َپراک ِنش میوه ها‪.‬‬ ‫‪133‬‬  ‫ّ‬ ‫شکل زیر انواعی میوه را نشان می دهد‪.‬ویژگی های هر یک از این میوه ها را فهرست و براساس این‬ ‫فعالیت ‪8‬‬ ‫ویژگی ها پیش بینی کنید که پراکنش آنها با کمک چه عاملی (باد‪ /‬جانور) انجام می شود‪.‬با مراجعه به منابع‬ ‫معتبر درستی نظر گروه را بررسی و نتیجه را گزارش کنید‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫میوه های بدون دانه‪ :‬شاید میوۀ بدون دانه را به میوه ای که دانه دارد‪ ،‬ترجیح دهید‪.‬اما چگونه‬ ‫ً‬ ‫میوۀ بدون دانه  ایجاد می شود؟ آیا هر میوه ای که به آن بدون دانه می گوییم‪ ،‬واقعا بدون دانه است؟‬ ‫دانستیم بعد از لقاح تخم زا و زامه‪ ،‬دانه از رشد و نمو تخمک ایجاد می شود؛ بنابراین اگر لقاح‬ ‫انجام نشود‪ ،‬دانه ای نیز تشکیل نخواهد شد‪.‬پرتقال های بدون دانه به  این روش ایجاد می شوند‪.‬‬ ‫برای تشکیل چنین میوه ای به تنظیم کننده های رشد نیاز داریم که در فصل بعد با آنها آشنا می شوید‪.‬‬ ‫حال اگر لقاح انجام شود‪ ،‬اما رویان قبلاز تکمیل مراحلرشد و نمو از بین برود‪ ،‬دانههای نارسی تشکیل‬ ‫میشوند که ریزند و پوستهای نازک دارند‪.‬به چنین میوههایی نیز‪ ،‬میوۀ بدون دانه میگویند‪.‬موزهای بدون‬ ‫دانه از این نوعاند‪.‬به نظر شما تشکیل میوههای بدون دانه در طبیعت‪ ،‬پدیدهای رایج است؟‬ ‫دانۀ نارس‬ ‫شکل ‪18‬ـ در بعضی موزها دانه های‬ ‫ریز و نارس دیده می شوند‪.‬‬ ‫عمر گیاهان چقدر است؟‬ ‫طول عمر گونه های متفاوت گیاهی فرق می کند و ممکن است از چند روز تا چند قرن باشد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫معموال طول عمر درخت ها که مریستم پسین دارند از گیاهان علفی (غیر درختی) بیشتر است‪.‬‬ ‫گیاهان را بر اساس طول عمر به چندگروه تقسیم می کنند‪.‬‬ ‫گیاهان یک ساله‪ :‬این گیاهان در مدت یک سال یا کمتر‪ ،‬رشد و تولیدمثل می کنند و سپس از‬ ‫بین می روند‪.‬گیاه گندم و خیار از گیاهان یک ساله اند (شکل ‪19‬ـ الف)‪.‬‬ ‫‪134‬‬  ‫بیشتر بدانید‬ ‫گیاهان دو ساله‪ :‬این گیاهان در سال ّاول رشد رویشی دارند و در سال دوم عالوه بر رشد رویشی با‬ ‫ً‬ ‫درختان کهنسال‬ ‫تولید گل و دانه رشد زایشی دارند؛ مثال گیاهانی مانند شلغم و چغندر قند در سال ّاول رشد رویشی دارند و‬ ‫در مناطـق متفـاوت ایـران درختـان‬ ‫مواد حاصل از فتوسنتز در ریشۀ آنها ذخیره میشوند‪.‬در سال دوم ساقۀ گل دهنده ایجاد میشود و مواد‬ ‫کهنسـالی زندگـی میکننـد کـه طـول‬ ‫عمـر بعضی از آنها به هزاران سـال هم‬ ‫ذخیره شده در ریشه برای تشکیل گل و دانه به مصرف میرسند (شکل‪19‬ـ ب)‪.‬‬ ‫میرسـد‪.‬چنـار ‪ 1500‬سـاله روسـتای‬ ‫گیاهان چند ساله‪ :‬این گیاهان سال ها به رشد رویشی خود ادامه می دهند‪.‬بعضی از آنها‬ ‫نصرآبـاد در اطـراف شهرسـتان تفـت از‬ ‫هرساله می توانند گل‪ ،‬دانه و میوه تولید کنند‪.‬درخت ها و درختچه ها از گیاهان چند ساله اند که ممکن‬ ‫اسـتان یـزد و گـردوی ‪ 1400‬سـاله در‬ ‫روسـتای کدوکـده از توابـع فیروزکـوه از‬ ‫است حتی تا چند قرن نیز زندگی کنند‪.‬گیاهان علفی چندساله نیز وجود دارد‪.‬زنبق مثالی از چنین‬ ‫این درختان اند‪.‬‬ ‫گیاهانی و دارای زمین ساقه است که در خاک باقی می ماند (شکل ‪19‬ـ پ)‪.‬‬ ‫ت)‬ ‫پ)‬ ‫ب)‬ ‫الف)‬ ‫شکل ‪19‬ـ الف) خیار‪ ،‬ب) شلغم‪ ،‬پ و‬ ‫ت) زنبق‪.‬از رشد جوانه های رویش یافته‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫از زمین  ساقه‪،‬گیاهان  جدیدی ایجاد‬ ‫میوههای مرکب‬ ‫می شوند‪.‬‬ ‫ آنچه به عنوان میوۀ توت فرنگی میشناسیم در واقع اجتماعی از میوههای کوچکی است که از رشد برچههای‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫مجزای یک گل ایجاد شدهاند‪.‬این میوهها به صورت ذراتی سخت در نهنج آبدار توت فرنگی قرار دارند‪.‬‬ ‫ انجیر تعدادی میوۀ کوچک است که از رشد مادگی گلهای جداگانهای تشکیل شده است که روی نهنجی مشترک‬ ‫انواع میوه‬ ‫قرار دارند‪.‬‬ ‫میوههادردوگروهکلیآبداروخشکقرار‬ ‫شدن محوری تشکیل شده است که گلها روی آن قرار دارند‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫آبدار‬ ‫از‬ ‫آناناس‬ ‫ میوۀ‬ ‫میگیرند‪.‬میوههایآبدارازگوشتیوآبدار‬ ‫شدن بافتهای تشکیلدهنده میوه‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ایجاد میشوند‪.‬مثال زردآلو میوهای آبدار‬ ‫است‪.‬در میوههای خشک مانند فندق‬ ‫ایناتفاقنمیافتد‪.‬‬ ‫‪135‬‬  ‫ّ‬ ‫الف) اکثر گردهافشانها‪ ،‬حشرهاند و گردهافشانی بسیاری از گیاهان کشاورزی و درختان میوه به کمک آنها‬ ‫فعالیت ‪9‬‬ ‫انجام میشود‪.‬دربارۀ عواملی که زندگی حشرههای گردهافشان را تهدید میکند‪ ،‬تحقیق و نتیجه را گزارش کنید‪.‬‬ ‫ب) شکل زیر چرخۀ زندگی یک گیاه نهان دانه را نشان می دهد‪.‬جاهای خالی را با کلمه های مناسب پر کنید‪.‬‬ ‫رویش‬ ‫تقسیم ‪.....‬‬ ‫تقسیم ‪.....‬‬ ‫تخم ‪......‬‬ ‫تخم ‪......‬‬ ‫‪......‬‬ ‫‪......‬‬ ‫تقسیم ‪.....‬‬ ‫تقسیم ‪.....‬‬ ‫‪.......‬‬ ‫‪136‬‬