Зоология 1-клас (PDF)

К. 0. Д0У1ТБАЕВА о м ы р т к ;а с ы з д а р зоологиясы 1-ю тап К,азацстан Республикасыныц БЫт жене Рылым министрлш оцульщ ретшде бекшкен Алматы, 2004 Б Б К 2 8.6 я 7 3 Д 22 П i н ip ж азг anda р : КР BFM зоо...

К. 0. Д0У1ТБАЕВА о м ы р т к ;а с ы з д а р зоологиясы 1-ю тап К,азацстан Республикасыныц БЫт жене Рылым министрлш оцульщ ретшде бекшкен Алматы, 2004 Б Б К 2 8.6 я 7 3 Д 22 П i н ip ж азг anda р : КР BFM зоология Институгынын бас f ылы ми кш м е гкс р ц КР VFA академ и и , биология гы лы мдары ны ц докгоры, профессор 1', Н. Д о сж ан о в; Абай атындагы К/ачак улгты к педагогикалы к уи и верси гетж ш зоология кафедрасынын. менгеруцпс!, биология гылы мдары ны н докторы , про(])ессор К. К. У е л и с в а Дэу1тбаева К. 0. Д 22 О мырткасы здар зоологиясы. 1-кггап: Окулык - Алматы: 2004. - 3 7 6 б. 15В К 9 9 6 5 -9 5 1 5 -0 -0 О кулы кга ом ы рткасы з жацуарлардын 22 тип! сипатталган. 1-кп ап та сарком асчигоф оралар, сп оралы лар, книдосиоридиялар, м икроспорндня- лар, м ршкщелш ер, такчалылар. губкалар, ¡шеккуыстылар, сскектшер, жал- пак куртгар, иемертиндер. жумыр курггар, скрсбнилср, буы лты к курттар, бу ы н аяк ш л зр (часекомдар класына дейш ) типтер1 карастырылгаи. Э рб1р ти и п ц система! икасы, куры ли м е р е к ш е л т е р й кобекм мен дам уы , бно- логиясы. ткологиясы , таралуы. мацызы, палеонтологиясы мен филогсне й жуйе.'и турде баяндалган. Зоологияны н кы скаш а д а м у тарихы , жануар- лардын. и сп 'лч дснгеил«* форм алары карасты ры лган О кулы к уииверситсгтср мен педагогикалык, медициналык, мал д е р г герЛ£к, а! рон ом и ялы к, зоо т ех и и к ал ы к ж о гар ы о ку о р ы н д ар ы н ы п сту - д е т т е р ш е , магистраитгарына. окытушыларыиа, сондай-ак биология сала- ларынын, м ам андары на арналгаи. „ 4306020000 Д ------------- 00(05)-04 Деу1тбаева К.0., 2004. С* KaiaKCTan ж огары оку оры ндары ны н IS B N 9 9 6 5 - 9 5 1 5 -0 -0 кау ы м д асш гы , 2004  A JIFbl сез Табигат байлыктарынын 6 ip i - жануарлар влемй ал жануарларды зертгейтш палым - зоология. Зоология каркынды дамып келе жаткан жене биологиянын н е п зш калайтын гылым, себеб! жануарлар биологиялык гылыми зерттеулердщ вркашанда каж етп о б ъ е к т ^ болып келед1. Жануарлар влемш щ алуан TYpлiлiгiн, олардьщ ку- рылысы мен п р ш Ы к орекетщ дамуын, езш ш коршаган ортамен карым-катынасын, шыгу тегш зерттей отырып, органикалык дуниенщ жеке жене тарихи даму зандылыктарын да тануга болады. Жануарлар ©лемшш табигаттагы, адам ©M ipiKaeri, халык шаруашылыгындагы мацызы зор екеш жалпыга мвл1м. Жануарлар дуниесш, олардын курылымы жене даму ерекше- Л1ктерше, эр Typni зерттеу эдостерше карай улкен ею топка - омырт- калылар мен омырткасыздарга б ел у ер т ед ен калыптаскан. Омыртка- лылар зоологиясын - хордалылар зоологиясы деп те атайды. Бул пен жануарлар влем1ндеп 23 тпптщ ¡цлндеп 6 ip гана типш - хордалыларды (Chordata) к а р а с т ы р а д ы. Ал, к а л г а н 22 thtití к а м т и т ы н - омыртка- сыздар зоологиясы. Осы 22 типтердщ о р т а к б 1 р к е л ю курылысы б о л м а га н д ы к т а н омырткасыздар зоологиясынын ©зшд!К киындык- тары да аз емес. EnÍMÍ3AÍH егемендж алуы жене казак tljiíhíh мемлекетт!к тшге айналуы жалгыз тш мамандыгына гана емес. баска да барлык гылым мен техника саласындагы кызметкерлерше улкен мшдет артып отыр. Бул мшдет, ен алдымен, ем 1рдщ вр саласына сай жогары дврежел1 мамавдар даярлау жолындагы киыншылыктармен байланысты. Казак шин ¡с жYзiндe мемлекегпк тьп дврежесше кетеру, 6 úiíktí мамандарды даярлау ушш ана тиим^зде жазылган окулыктардьщ к а ж е т т т т куннен кунге ©cin келед1 Алайда, вюшш ке орай, омырткасыздар зоологиясы пвншен вл 1 кунге дешн казак плш де жарык корген окулыктар ©те аз, жок десе де болады. Осы жагдайларды ескере отырып орыс тмпнде ж азылган 3  ОМЫРТКАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ “Руководство по зоологии" 1937, 1940, 1951, В. А. Догельдщ “Зооло­ гия беспозвоночных” 1981, Д. М. Федотовтьщ “Эволюция и филоге­ ния беспозвоночных животных” 1966 мтаптарын жене баска да Ресей, Казакстан галымдарыньщ ецбектер 1 мен гылымньщ сон^ы жетю- т1ктер1н басшылыкка алып, автор узак жылдар бойы (1961-2002) омырткасыздар зоологиясы курсы бойынша окыган лекцияларын жинактап, ipiKTen, сабак етюзу твж1рибелерш сыннан е т з ш , тшмд1 формаларын пайдаланып окулыгын окырмандарга усынып отыр. Окулыкта омырткасыз жануарлар влемш деп 22 типтщ вркай- сысына систематикасымен катар курылым ерекшел1ктер1, биология- сы, кебекм мен дамуы, экологиясы, таралуы, тсориялык ж ене практикалык манызы сипатталып жазылган. Сонымен 6 ipre. галым- дардьщ зоология гылымына арналган енбектер4 де камтыльш, жануар­ лар типтершщ палеонтологиясы мен филогениясы да баяндалган. Казакстанда кездесетш омырткасыз жануарлар турлерше, ©С1мд1к зиянкестерше, паразитик прш ш ж етепн турлерше талдау жаса- лынды. Жануарлардьщ систематикасы непзш ен жогарыда аталган В. А. Догельдщ “Зоология беспозвоночных” кггабынан, ал суреттер В. А. Догельдщ жене баска да авторлардын окулыктарынан алынган. Карапайымдылардьщ систематикасын ж асауда (Levine et.al., 1980) Хальщаралык комитет! Protozoa патшалык тармагын 5, 7 немесе 9 типтерге жжтейдь Мысалы, бурынгы Sporozoa Tiini каз1р 4 типке белшген. Asthetosporidia мен Labyrinthomorpha жаца типтер1 косыл- ды. Жеке типтер шенбершде де катты езгеркггер больш жатыр. Кара- пайымдылар ж уй еа орныгып болмагандыктан 6 i3 В. А. Догельдщ. “Зоология беспозвоночных” (1981) атты окулыгында бершген жуйеш пайдаландык. Карапайымдылар жуйес 1мен тереш рек таныскысы келетшдерге К. Хаусманнын, “Протозоология” (1988) атты окулыгын усынамыз. ¥сынылып отырган окулык университеттер мен педагогикалык, ауыл шаруашылык, медициналык, мал двр 1герлж, агрономиялык, зоотехникалык жогары оку орындарынын студенттерше, гылыми кы зметкерлерш е, магистранттарына ж ене биология саласыньщ мамандарына арналган. Омырткасыздар зоологиясы окулыктарга койылатын талаптарга ж ене мемлекетпк университеттерге арналган каз 1р п тиш тк баг- дарламасына сай жазылды. Онын, успне бул окулыкка бурынгы орыс тш ш де ш ыккан окулыктарга K ipM ereH ж ана мвл^меттер ещц. Окулыкты жазу барысында мумвдндтнш е жуйелж, уйлес1мд1шк, 4  ОМЫРТКАСЫЗДАР з о о л о г и я с ы нактыльщ принциптерш сактай отырып дейекп турде баяндапуына жене студенттерге угыныкты болуына улкен мен бершдь Окулык KipicnefleH, 2 бел1мнен, 4 тараудан куралган, омырткасыз жануарлардын 22 тиш денгейлш жуйемен орналаскан. Окулык eni кггаптан гурады. Bipimui ю тапта омырткасыз жануарлардын 15 тиш карас- тырылган: саркомастигофора - Sarcomastigophora, споралылар - Sporozoa, книдоспоридиялар - Cnidosporidia, микроспоридиялар - Microsporidia, ю р тк ш ел ш ер - Cilophora, такталылар - Placozoa, губкалар - Spongia, ¡шеккуыстылар - Coelenterata, ескектшер - Ctenophora, жалпак курттар - Plathelminthes, немертнндер - Nemertini, жумыр курттар - Nemathelminthes, скребнилер - Acanthocephales, буылтык курттар - Annelida, буынаяктылар - Arthropoda (кластары: шаянтер 1зд 1пер, трилобиттер, семсеркуйрыктылар. алып калканша- лылар, ермекшггер 1здшер, кепаяктылар). EKiHmi кггапта омырткасыз жануарлардын 8 т и т карастырылган: буынаяктылар -Arthropoda (насекомдар немесе алтыаяктылар класы), онихофоралар - Onychophora, моллю скалар - M ollusca, карма- лауыштылар - Tentaculata, тшентершшер - Echinodermata, погоно- форалар - Pogonophora, кылтанжактылар - Chaetognatha, жартылай хордалы лар - H em ichordata ж ене жануарлар елем Ы щ фило- генетикалык дамуынын H eri3ri сатылары керсетшгсн. Ю таптын сонында омырткасыздар зоологиясында кездесетш гылыми герминдердщ кыскаш а туащ й рм е с е з д т ж ене термин аталымдарыньщ алфавитпк KepceTKiiui бер тш отыр. ¥сынылып отырган енбектщ KeMinmiicrepi жок деуден аулакпыз, сондыктан да окырмандар тарапынан усы ны с-niKip 6inflipeMi3 деушшерге, автор ризалык бшд1рш, штипатпен карсы алады.  К1Р1СП Е Органикалык дуниеш узак жылдар бойы жануарлар мен ©ciM- дштер элемше белш келдк Биология гылымыньщ каркынды дамуына байланысты органикалык дуниенщ курылымы хакындагы кезкарас- тарды кайта карауга тура келдг Ka3ipri уакытга галымдар органика­ лык дуниеш ею (еслмджтер мен жануарлар) емес, тертке белш отыр: олар прокариоттар немесе монера - 6 ip клеткалы ядросыздар (мыса- лы, бактериялар. кек-жасыл балдырлар): есщдштер, саныраукулактар жене жануарлар. Ж ануарлар алели - Zoa немесс Animalia. “Zoon" - грек тш н де жануар деген сез. K^3ipri кезде жануарлардьщ бел гш турлершщ жалгты саны 2,5 миллионнан асады, олар Tipi организмдердщ т1ршипк eTeiiH аймагыньщ ерекше кабаты - биосферада кен тараган. Биосфера - грек тшшде “bios’' - ©Mip жене TipuimiK, “sphaira" (сфера) - шар, коршаган орта деген сездершен алынган. Биосферага литосфераньщ жогаргы кабаты, буюл гидросфера жэне атмосфера- ныц теменп кабаты жатады, мунда жануарлар, ©амдоктер жене баска да Tipi организмдер т1ршшж етед 1. Палеонтологиялык зерттеулер нетижесшде, ягни казбалардан табылган ©амджтер мен жануарлардьщ калдыктарын тануга суйене отырып, галымдар биосфераньщ н е п з п пайда болу ж олдарын аныктады. Ралымдар, жердщ жене сондагы ^рш Ы ктш даму тарихын басты-басты бес эраларга (архей, протерозой, палеозой, мезозой, кайнозой), ал эраларды дву 1рлерге, кезендерге белдк Архей - биосферанын ен 6 ipimiji эрасы. Болжаумен айтканда, мунда алгашкы карапайым т1ршЫктщ T ypi пайда болган. Ал rip - цплжтш ен туцгыш ¡3flepi протерозой эрасында болган. Прот ерозой эрасы нда ©Mip сурген fipuiwiiK иелерш ш кал- дык'гарынан радиоляриялардьщ , ф ораминифералардьщ ¡здерь губкалардьщ канкалары, буылтык курттардьщ гупкшелер 1, моллюс- калардьщ бакалшакгары, TinTi буынаяк'гылардьщ да калдыктары табылган. Осындай казбалардьщ калдыктарын аныктай отырып. протерозой эрасында жануарлардьщ 6ipa3 типтершщ ©кшдер1 ©Mip сургенш двлелдеуге болады. 6  ОМЫРТКЛСЫЗДАР з о о л о г и я с ы Палеозой эрасы - ертедеп -прыщик ф асы. Бул эра 6 даучрге белшедг. кембрий, ордовик, силур, девон, тас кем 1р, пермь. Мезозой ортангы т1ршЫк эрасы 3 деу 1рге белшедк триас, юра, бор. Жануарлар тарихында мезозойды жоргалаушылар эрасы дсп атайды. К айнозой эрасы - ж ана тipш iлiк уакыты. Бул >ра 3 деу1рге белшедн палеоген, неоген, антропоген. Антропоген каз!рг! бп дщ заманымызбен жалгасып отыр. Биосфераньщ даму кезендср1 геохронологиялык кестеде (1-кесте) келт 1р 1пген. Мунда органикалык дунненщ кандай болганын жене онын карапайым кунден курдел!ге карай багытталганы керсеплген. 1-кесте Геохронологиялык кесте* Деу1рлер, Кднша Эралар жене кезецдср, млн. ж. олардын \чакгыгн олардын бурый О ртптм дсрдщ дамуы (млюкыл) уош ы гы панда (млн.жыл) болган 1 2 3 4 Кайнозой Ангропоген Адамнын па ида болуы жене дамуы. Каярм (жаца т'фимл^к) (1 - 1,5) кездеп жануарлар мен еамд^кгердщ басым 6 0 -7 0 болуы. Неоген Сугкорекплер мен кустардын басым болуы. 2 5 -3 0 Мамонт, ^анжар Т1с п жолбарыстардьщ жойылуы. Палеоген Суткорект 1лсрд 1н, барлык отрядтарыныи 42 пайда болуы. Насекомдардын еркендсу!. Басаякты моллю скалардын к е т е г е н турлершщжойылып кету|. Жабьщтукымды ociмдiктepдiн басым болуы. Меюзой Бор 120 Н аш з кустардыц, суткорект1лерд«н пайда (ортангы т!рш1Л|К) 40 -70 болуы. 1р» бауырымен жоргалаушылардын, 163 173 аммонитгерд1н, белемнитгердщ жойылуы. Ж абык тукымды мпмд1ктердщ пайда болыи, таралуы. Юра 155 Алгашкы куоарды н (археоптерикстын) 4 0 -5 8 пайда болуы. Бауырымен жоргалаушы- лардын, аммониттердш, бeлeмниттepдiн басым болуы. 190 Бауырымен жоргалаушылардыцерксндеу|. Триас Алгашкы суткорект!лерд|ц, суйекп балык- 35 -4 5 тардын., белемнитгердщ пайда болуы. Пау- тилндтср, стегоцефалдардын курып б!ту1. 7  ОМЫРТЬ^А СЫЗДА Р ЗООЛОГИЯСЫ 1 -кест енщ ж а лга с ы 1 2 3 4 Палеозой Пермь 215 Бауырымен жоргалаушылардыц тез дамуы, (сжелп Нршшпс) 40- 55 ан т к г 1 жоргапаушылардын, аммонит- 310-340 тср/цн, пайда болуы Трилобитгердщ курып б|Ту1. Тас ком1р 300 Алгашкы бауырымен жоргалаушылардыц, 50- 75 насекомдардын, окпеш улулардын, ормекиплердщ , куршаяндардын пайда болуы, сауытты ж ене ш ем 1рш скт1 балыктардын, космекещнлердщ гулдснуг Трилобиттсрдш азаюы, папоротник терЬдшердш еркеидеу1. Девон 350 Кос тынысты, сауытты балыктардьщ, 50 - 70 стсгоцефалдардын, «збесН губкалардын пайда болуы. Моллюскалардын, шнаякты- лардын таралуы. Цистоидтердщ курып бяу|. Споралы ос1мд1ктсрд|ц курлыкта таралуы. Силур 420 Жаксуйекс13омырткалылардын, шемршекп 30-40 балыктардын, мшанкалардын пайда болуы. Псилофиттсрдщ курлыкка шыгуы. Цистоидтердщ СпкентсрЫлер) гулдент ©су1. Ордовик 480 Тенв омырткасыз жануарлардын еркендей 60 тусуь Кембрий 570 Т е м ен п саты дагы ш аяндардын, мол- 70 люскалардын, теш з лалагулдершщ пайда болуы. Фораминифералардын, маржан полиптердш , трилобиттерд1н, наути- лидтердш, шнаяктылардын кен таралуы. Баллырлардын гулдент ©су|. Протерозой Бактериялар, кек-жасыл балдырлар, 2000-астам радноляриялар, фораминифералар, губкалар, моллюскалар, буынаяктылар, т.б. омырткасыз жануарлардын дамуы. Архей Кене замандагьг мухиттарда б!р клеткалы карапайым организмдердщ пайда болуы (жорамал). * Э р ал а р м ен д а ^ р л е р д щ узакты гы мен ж асы 1964 жылгы Х алы каралы к геологаялы к конгресте кабылданган геохронологиялык ш калага сейкес керсетшген. Геологиялык эралар мен дэучрлер кестеде ж ер кабаттарыныц ориаласу ретЫе сайкес: к е й ж р е к т е п кабаттары успнде, ал ежелгт пайда болган кабаттар кестенш томен п жагында керсет1лген, сондыктан кестеш теменнен - архей эрасы наи бастап жогары карай о ку кажет.  ОМЫРТКАСЫЗДАР з о о л о г и я с ы Биосфераньщ пайда болуымен б1рге. жер бетш деп г1р1 орга- низмдердщ дамуы сырткы коршаган ортанын эволюциялык дамуына сейкес калыптасады. Эволюциялык езгер1стер еркашанда сырткы ортаны ц ©згер1с!не организмдердщ беш м делу 1мен уштасады. Бешмделуш ш ш организмнш ©р турл! орта жагдайларында ©м1р с у р у ш е мумк 1нд 1К бере отырып, соньтмен катар дене курылысыныц ©згермелш1пн камтамасыз е т т отырады. Мундай езгермелмпк А. Н. Северцовтын айтканындай ароморфоз. ягни организмнш непзп мушелершщ курылысын жаппай курделшещнруге апаратын, лршйнк ерекетш жеделдете тусетш эволюциялык процесс, организмдердш Т1риплж кабшетш арттырады. Ортанын упкен ©згер1стер1 ароморфоз сипатында организмдерде 1р 1 ©згер1стерд 1 тугызып, кебш е морфологиялык-физиологиялык жагынан едеу 1р курдел 1 ж ана формалар ш ыгуына соктырады. Мысалы, жануарлар дуниесшде болган белгип б]р ¡р! ароморфоз- дардыц салдарынан - б 1р клеткалы эукариотты карапайым женджтер, кеп клеткалы, ею кабатты, сеулел 1 симметриялы, уш кабатты жене ек 1 жакты симметриялы жануарлар пайда болган. Типтер, кластар сиякты 1р 1 систематикалык топтар ароморфоз жолымен шыккан. Организмдердш ортага беймделу жолдары сан алуан. Болмашы езгер 1стер организмнш курылым денгейш жене т 1риплш каркынын арттырмайды. Мундай ©згер!стер “жеке бeйiмдeлyшiлiктep - идио- адаптация" деп аталады. Мысалы, жана жагдайга бeйiмдeлyiнe бай- ланысты су т у б т д е 'п р ш т ж ететш скат тукымдастарынын денес! жалпайган, аркасы курсагына кабыскан, куйрык канаттары жойыл- ган жене рею су туб1цдеп гопырак тустес болып келедь Осы ©зге- рютердщ бер 1 су тубшдеп т 1рипл 1к калпына сейкес “жеке бешмде- луш ш ж тер” болып табылады. Мунда скаттардыц курылысында ешкандай курделшену болган жок. Турлер, гуыстар, тукымдастар сиякты усак систематикалык топтар идиоадаптация жолымен шык­ кан. 0 рб 1р т!р 1 организм б 1ртутас, онын жуйелер^ б©лжтер 1 мен мушелер! бip-бipiмeн тыгыз байланысты. “Корреляция” немесе мушелердщ £ир-бфше катысты даму зандылыгын Ж. Кювье (1812) ашты. Жануарлардьщ эволюциялык дамуында бел гш б!р мушенщ кызмет 1 (функциясы) жене курылысы ©згерсе, соган сейкес корре­ лятов™ ©згер1стер баска мушелерде де байкалады. Мысалы, буынаяк- тыларда эволюциялык дамуынын нетиж еандеп прогрессивт 1 ©зге- р 1стер 1н!н б!р! - хитишй кутикулярлы сырткы канкасыньщ пайда 9  О М Ы РЩ АС Ы ЗД АР ЗО ОЛОГИЯСЫ болуы. Хитищц катты кутикуланьщ пайда болуы баска мушелерге есер стпсй коймады. Тутас жаткан Tepi - булшыкет капшыктары катты кутикула астында кызметш аткара алман, жеке-жекс орналас- кан булшыкеттерге бол1нд1; еганлп регпк куыс (целом) TipeK кызметш жойып, аралас куыска (миксоцель), н еп зш ен тасымалдауш ы (трофикалык) кызметш аткаруга айналды. Дененщ ©cyi тек тулеу аркылы журетш болды, г. б. Мше, кутикуланын пайда болуы, баска мушелердш функциясы мен курылысынын © 3repiciHe себеп болды. Палеонтологтар осы “корреляция” э,шсш колдана отырып, жойылып кеткен жануарлардын калдыктарына карап, олардыц бейнесш аныктай алады. Ж ануарлар топтары арасындагы туы сты к байланыстарды аныктауга биогенетикалык зан, манызды кызмет аткарады (Мюллер, 1864, Геккель, 1866, Севсрцов, 1939). Биогенетикалык зац бойынша op6 ip жеке организм езшщ окшау дамуында (онтогснезде) ертедеп аргы тектершщ тарихи даму процссшдеп (филогенездщ) ете маныз­ ды ©згер1стер 1н кайталап отырады. немесе онтогенез филогенездщ кыскаша кайталануы. Урыктыц жане личинканьщ дамуын зерттей отырып, TinTi, 6 ip-6 ipiHeH алшак турган жануарлардан ортак туыс­ тык белплерд1 табу Fa болады. Бул онтогенез бен фнлогенездш ара- сындагы терсн байланыстылыкгы керсетедь О рганикалык дуниенщ тарихи дамуынын зацдылыктарын. эволюциялык процестщ жолдарын, багыттарын жане козгаушы куш- терш, агылшын галымы Чарльз Дарвин “Табиги сурыпталу жолымен турлердщ шыгуы немесе TipuaniK уш ш куресте колайлы ескен тукымдардыц сакталып калуы” (1859) дегсн классикалык енбепнде далелдеп бердк Органикалык дуниенщ тарихи даму (эволюция) зандарына, палеонтологиямен 6 ipre салыстырмалы анатомияга, эмбриологияга суйене отырып, жануарлардын. эволюциялык дамуын, uibiFy тепн аныктауга болады. Кешнп кезде TipuimiKTm тарихи дамуы туралы мел 1меттердщ катарын багалы мал 1меттермен толыктыруда экспе- риментальды зоология мен биохимиянын манызы артып келедь Жануарларды зерттейтш гылым - зоология (Zoon - грек тшшде жануар, logos —гылым, шш). Зоология - жануарлар елемшщ алуан т у р л т п н , олардын сырткы жане iuiKi к¥Рылысын» зат алмасу про- цесш, пршшпс ету ортасы мен ©зара карым-катынасын, таралуын, дамуын, шыгу тепн, тарихи даму зандылыктарын, табигатгагы жене адам eMipinneri манызын зерптейтш гылым. Зоология баска да биологиялык гылымдармен тыгыз байланысты: 10  ОМЫРТКАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ морфологиямен жене анатомиямен (оргапизмдердщ сырткы жоне ш ш курьшысын зсрттейтш гылым); гистологиямен (тканьдердш микроскопиялык курылысын зерттейтш гылым); физиология жоне биохимиямен (органнзмдердж жоне олардын мушелершщ функцио­ нал ьдык касиеттерш , курамынын химиялык ©згер 1ске ушырау процестерш зерттейтш гы лым); цитологиямен (клеткалардын, курылысын, аткараты н кы зм етш , дамуын зерттей тш гылым); эмбриологиямен (адамньщ, жануарлардын, еим дж тердш урыктык даму зандылыктарын зерттейтш гылым); генегикамен (организм- дердш тукым куалауы жене езгерпигпп туралы гылым); экологиямен (организм дердш корш аган ортасы мен кары м -каты насты к зандылыктарын эерггтейтт гылым); палеонтологиямен (курып кеткен казба организмдерд! зерттейтш гылым); систематикамен (организм- дерд 1 туыстык топтарга жжтеу жене олардьщ эволюциялык, дамуы- ньщ тарихи -пзбепн аиыктау туралы гылым). Ж ануарлардын алуан турл ерш зерттей отырып, олардын, ерекшшпктерше ж ене эр тур л 4 зерттеу максаттарына, вдютерше карай зоология - бipнeшe салаларга бешнедг протистология немесе протозоология - карапайымдыларды зерттейтш гылым; гельминто­ логия - курттарды (паразигпк т 1ршипк ететш); карцинология —шаян- тэр 1зд 1лерд 1; арахнология - ерм екцптэрЬд^ердц акарология - ке- нелерд 1; энтом ология - насекомдарды (буиак д ен ел ш ерд 1); малакология - моллюскаларды (жумсак денелЫердО; ихтиология - балыктарды; герпетология - космекендшер мен бауырымен жоргалау- шыларды; орнитология - кустарды; териология (маммология) - суткоректшерд 1 зерттейтш гылым. Жануарлардын табигаттагы жене адам ем!ршдеп мацызы ©те зор жене алуан турль Олардыц б1ркатары пайдалы жануарлар болып табылады. Азык-тул1к* эр турл» енерквсш шиюзат ешмдерш: ет, май, сут. терц жун. бал, балауыз, ж!бек, м у тз, бакалшак жене т. б. бередц Жануарлардын пайдасы мунымен бггпейдц Олардьщ кепшинп ауыл шаруашылык дакылдарын тозандатушылар, топырак тузухшлер, баска жануарларга азыктык корлары мен органикалык заттардын ыдыратушылары болып келедц Жануарлардын осындай пайдасымен катар ауыл шаруашылыгына квптеген зиян келт 1ретш турлер 1 де бар: шепрткелер, кейб!р кебе- лектер, коныздар, кенелер. бауыраякты моллюскалар. кем 1руиплер отрядына жататын тышкандар. Сонымен катар жануарлардын кейб!р турлер! адамга жэне баска жануарларга ауруларды таратушылар, 11  ОМЫРТКАСЫЗДАР юологиясы ауруларды коздырушылар жене Т1келей паразиттер1 болып табылады (масалар, соналар, кенелер, дизентериялык амебалар, лейшманиялар, бауыр соргыштар, аскаридалар). Адамньщ шаруашылык ерекет1 мен табигатка жасаган ыкпалынан кептеген жануар турлершщ саны едеуф азайып кегп, ал кейб1реулер! мулдем жойылып кетть 1\аз 1р п уацытта табигатты коргау пробле- малары, сонымен катар фауналык ресурстарды уиемдеу б 1рш 1ш орынга шыкты. Табигатты коргау жене оны б1ркалыпты сактау туралы кептеген мемлекеттж кужатгарда айтылган. Арнаулы “Кызыл к1тапк,а” дуние жуз1ндеп курып бара жаткан жене саны курт азайып кеткен жануарлар мен ес 1мджтер туралы б 1рнеше кунды маглуматтар енпзшген. Жануарларды зерттеу, олардын е ш м д и п п н арттыру, тшмд1 пайдалану жене олардын табигаттагы корын сактау зоология гылы- мынын басты м1ндет!. ЗООЛОГИЯНЬЩ ДАМУ ТАРИХЫ Жануарлардьщ к,\РЬ1-пысы мен т1рцпл1к ет>ч туралы мел!меттер адамзат баласына будан б|рнеше гасыр бурый белпл 1 болган. Олар ездер 1 аулаган жануарлардын сырт ш ш ш ш паналайтын унпрлер кабыргасындагы тастарга жене куркелер 1нде калдырган суйектерге ойып салып отырган. Мысалы: Австрия унпрлершш 61ршде журеп айкын керсетшген шл суре^ бар. Сонымен катар аралар балын жинап жур 1-ен ейел бейнеа де салынган. Булар б1зге казба калдыктарын зерттеу нетижеС1нде белгип болып отыр. Ал жануарларды гылыми непзде зерттеп, зоологияньщ дамуына ен алгаш жол ашкан гректщ улы галымы жене философы Аристотель (384-322, IV гасыр б1здщ заманымызга деш нп) болды. Аристотель жануарлар классификациясын жасап, зоология систематикасыныньщ непзш салган. Ол жануарлардын 500-ден аса турлерш зерттеп, оларды 2 топка белген: 1) “энойма* - каны бар жануарлар; 2 ) “анойма” - каны жок жануарлар. Б1рший топка, канды жануарларга: 1) т1р| туатындарды (ан- дарды); 2 ) кустарды; 3) бауырымен жоргалаушыларды; космекендь лерд1; 4) балыктарды жаткызды. Екшпи топка, кансыздарга: 1) басаякгы моллюскаларды; 2) шаян- (2  ОМЫРТКАСЫЗДАР зоологиясы терпдш ердй 3) моллюскаларды (басаяктылардан баска); 4) насе- комдарды, ©рмекшшерл1 жене курттарды жаткызды. Т ем енп сатыдагы усак жещцктерд1 yinimni “chaos” - тобына жаткызды. Аристотель кептеген кггаптар жазган. Ол насекомдардыц толык ж е н е шала дамуын, кустардын кешу жене кайту мерз!м 1н, сутко- ректшердщ зер шыгару ж ене жыныс мушелерш айкын бейнеледц cyTKOpeKTmepfli жуптуяктыларга, балыктарды шем 1ршектшер м ен катты суйектшерге белдь Аристотель “Жануарлар тарихы” деген енбепнде жануарлар туралы кезкарасын 6 шд 1ре отырып, жануар- лардын ж ене адамньщ сырткы ж ене iuiKi мушелерше сипаттама бердц ал бул жануарлардыц салыстырмалы анатомиялык сипат- тамасына алып келдк Аристотель “Жануарлардыц дене бел 1ктер 1 туралы” енбепнде организмдерде б 1рьщгай тканьдер жене б 1рынгай емес “мушелер" б©Л1м д е р ш ажыратты, ал “Жануарлардын пайда болуы туралы” енбепнде жануар мен адам эмбриологиясы туралы айтты. Аристотель ез е ц б е ю ^ н д е суреттерд1 непз eTin алган, 6 ipaK, олардьщ Ke6 ici сакталмаган. Аристотельдщ 6 ipiHmi зоологиялык сипаттамасы кеп. уакыт бойы колданылып келедь Орта гасырда ж ануарлар жайындагы алгашкы тусшпстердщ бастамалары epi карай дами алмады, ейткеш феодалдык когам жагдайында табигатка теж 1рибе жасау жене зерттеу жумыстарын ж урпзу дшнен тайгандардьщ ici деп саналып, зерттеушшер катты кугынга уш ыраган. Тек XV гасырдан бастап капитализмнш , енерквсттщ , сауданыц дамуымен катар зоология да дами бастады. XV1-XV11 гасырларды жинактау гасыры деп атауга болады. Жануарлар, ес!МД1к т е р элем 1 туралы н еп зп туаш ктер калыптаса бастады. Жануарлардьщ кептурлилп, олардьщ imid курылысы туралы да шыгармалар шыга бастады. Олардьщ авторлары швед галымы К. Геснер жене француз галымдары Г. Ронделе, П. Белона. Зоологияны дамытуда улкен улес коскан голланд галымы Антон ван Левенгук (1632-1723) жене агылшын галымы Роберт Гук (1635- 1703). А. Левенгук карапайым курылысты микроскоптарды жасап, тунтыш рет 6 ip клеткалы Tipi жендштерщ ашты, ал Р. Гук евдмдж тозагаш ыньщ курылысын зерттеп, онын клеткадан туратынын аныктады. Р. Гук “Микрография немесе улкейтетш шыны аркылы усак; денелшердш физиологиясын бейнелеу” (1665) деген ецбепнде тунгыш рет “клетка” угымын колданды. XVIII гасырда швед галымы Карл Линнейдщ (1707-1778) жасаган 13  ОМЫРТКАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ системасын журтшылык мойындады. Ол езшщ “Табнгат системасы” (System a naturae, 1735) деген улкен ец беп н д е еслмдж тер мен ж ануарлардьщ H e ri3 ri уксастыктары мен айырмашылык'гарына суйене отырып, ен kíiuí 6 ipnÍKTÍ тур деп атап, уксас турлерд1 - туыска, туыстарды - отрядтарра, ал отрядтарды класка 6ipÍKTÍpfli. К. Линней еамджтердщ 7540 турш зерттеп, оларды 24 класка белдц ал жануар- лардьщ 4200 TypiH зерттеп, оларды 6 класка бел ni: 1) Суткоректтер - Mammalia: 2) К^устар - Aves; 3) Хайуандар - Amphibia - бауырымен жоргалаушылар мен космекендшер; 4) Балыктар - Pisces; 5) Насе- комдар - Insecta; 6) Курттар - Vermes (бул класка моллюскалар жене баска да омырщасыз жануарларды жаткызган). К. Л иннейдщ еЫ мдштер мен жануарлардьщ тур ж ене туыс аттарын латын тЬинде атауды усынуы ен Heri3ri багалы жаналыгы болды. Муны гылымда косарлы немесе бинарлык (“би” - eni) номенклатура деп атайды. Осы кунге дейш барлык елдщ галымдары турлерд1 косарлы аттарымен атауды колданып келедц Мысалы, Ci- mex lectularius - тесек кандаласы, С. hirundinis - кус кавдаласы, Та- banus sabuletorum - кум сонасы, Т. subsabuletorum - тогай сонасы, Т. brunneocallosus - такыр сонасы, Т. bovinus - еп з сонасы. Турлердщ барлык особьтары ушш туыс аты ортак болады. Мысалы, тесек жене кус кандаласына Cimex гуыс аты ортак. Ал соналарга Tabanus туыс аты ортак. Туыс аты тур атыныц алдынан улкен epinneH жазылады. К. Линней ботаника тшше e3 rep icT e p eH rÍ3Ín, ботаникалык тш корын жети 1д 1рд 1. Ботаникадан енбектерк “Ботаника непздерР’, “Ботаника философиясы” , “ОЫмдштер туыстары” , “©Ымдштер турлерГ’ т. б. К. Линней табигат туралы метафизикалык тусшштерд! толык куаттап, тур езгермейщ жаратушы канша тур жаратса. сонша тур TipuiiniK етеш деген угымда болган. X V III гасырдьщ аягы нда ж ене XIX гасырдьщ басында органикалык дуние жeнiндe эволюциялык кезкарастар тургысынан пiкípлep айтыла басталды. Француз галымы Жорж Луи Бюффон (1707- 1788) езш щ “Табигат тарихы” (1749) деген енбегшде уй жануар- ларыныц ©3repicKe ушырайтындыгын делелдеген. Эволюцияны колдаушылардьщ 6 ipi француз галымы Жан Батист Ламарк (1744-1829) болган. Ол езЬпц “ Зоология философиясы” (1809) деген ец беп н д е, жер тарихыныц узак жылдар бойында сырткы ортаньщ ecepiH eH организм дердщ узджс1з езгерш отыра- тындыгын керсеткен Ж. Б. Ламарк систематиканьщ дамуына кеп енбек жасады. Ол 14  О М Ы Р Щ А С Ы ЗД А Р ЗО О Л О ГИ Я СЫ барлык жануарларды ею топка белдк омырткасыз ж ануарлар, омырткалы ж ануарлар. О мырткасыз жануарларды 10 класка топтастырды: 1. Инфузориялар класы. 2. Полиптер. 3. Сэулелшер. 4. Курт- тар. 5. Насекомдар. 6. ©рмеюштвр1здшер. 7. Шаянтвр1здшер. 8. Буылтык курггар. 9. Муртаяктылар (теменп сатыдагы шаянтвр1здшер). 10. Мол- люскалар. Омырткалы жануарларды 4 класка топтастырды: 1. Ба- лыктар класы. 2. Бауырымен жоргалаушылар, кос мекендшер класы. 3. КУстаР- 4. Суткоректшер. Осы 14 класка бошнген жануарларды Ж. Б. Ламарк сатылай орналыстырды, оньщ тем ен п сатысына инфузорияларды, пoлиптepдi (курылысынын курделшене тусуше байланысты жогары сатыга кетер 1лед 1), жогары сатысына кустар мен суткоректшерд1 орналастырды. Tipi организмдер курылысынын KYpдeлiлeнe Tycyin Ж. Б. Ламарк “градация” (жогары кетершу) деп атады. Организмдер курылысынын курделшенуш Ламарк, олардын iiirreft прогреске умтылушылык Ka6 m eri болуынан деген пiкipдe болган. Ж. Б. Ламаркпен катар француз галымы Жорж Кювье (1769-1832) салыстырмалы анатомия непздер 1 мен корреляциялар туралы Ымнщ Heri3iH салды. Сонымен катар систематиканьщ да дамуын жал- гастырды. Ж. Кювье жене оныц швюрт1 Блинвиль 1825 жылы сис- темага “тип” деген угым енпздк Жануарларды олар 4 тнпке белдк 1) омы рткалылар т и т , 2 ) жумсак денелш ер. 3) бунакты лар (мушелшер), 4) сэулелшер. Омырпщ алылар т и м н е мынандай кластарды енпздк 1. Суткоректшер. 2. Кустар. 3. Ьфсмекендшер мен бауырымен жоргалаушылар. 4. Балыктар. Жумсак, dene.iiiep т им н е: 1. Басаяктылар. 2. Канатаяктылар. 3. Бассыздар. 4. Иыкаяктылар (шн). 5. Бауыраяктылар. 6. Муртаяктылар: Бунацтылар т и м н е: 1. Буылтык курттар. 2. Шаянтвр1здшер. 3. ©рмек1штвр 1здшер. 4. На­ секомдар. Саулелтер т имне: 1. Тжентершшер. 2. К^урттар. 3. Ат- кыштар. 4. Полиптер. 5. Инфузориялар. Ж. Кю вье, Линней сиякты, тур езгермейд1 дед1. Т иптердш езгерм ейтш дт жене турактылыгы туралы метафизикалык угымды колдады. Ж. Кювьемен катар орыс галымы К. Бэр (1729-1876) салыстыр­ малы эмбриологияньщ дамуына жол ашты. Ол жеке организмдердщ урыктарыньщ дамуына арнап “Жануарлардьщ даму тарихы” (1834) деген ею томдык кпап жазды, мунда ол жануарлардьщ дамуы 6 ip клеткадан басталатындыгын аныктады, эмбриональдык даму 6ipH em e жеке процестерге белш ет 1н д т н керсетт 1 жене урык KYpдeлi J5  О М Ы Р Щ А СЫ ЗДА Р ЗО ОЛ ОГИЯСЫ организмге б 1рте-б 1рте даму процесшщ нотижесшде айналатынын керсетп. К. Бэрдщ тагы б1р жацалыты, ол суткоректшердщ жумыртка клеткасыныц болатыцдыгын ашты. К. Бэр турл1 ж ануарлардын урыктарынын даму жолдарын зерттеп, оларды терт типке белд1 (Ж. Кювьенщ белген тнптерше сейкес). К. Бэр эволюция туралы алгашкы айтылган “тур ©згерюкс ушырайды жене туракты болмайды” деген т к 1рд 1 колдамады. Орыстыц кернск'П эволюциониЫ К. Ф. Рулье (1814-1858) органикалык дуниенщ тарихи даму жолдарын зертгедь XIX гасырда ипмд| толык дэлелдеп, оран материалиспк тус^шк берген атакты агылшын ралымы Чарлз Дарвин (1809-1882) болды. Ол езш ш эволюциялык геориясын “Турлердш табиги сурыпталу ж олымен пайда болуы немесе т 1ри плж уш ш куресте колайлы жагдайга ушыраган тукымдардыц сакталуы” (1859) деген енбегшдс жариялады. Осыган орай биология ш мш щ б1р саласы - эволюциялык теория деген атка ие болды. “Турлердш шыгу т е п ” (1864), “Уй жануарлары мен мэдени ес1мдж тердщ ©згеруГ’ (1868), “Адамныц т е п жэне жыныстык сурыгттау” (1871), “ Алам мен жануарлар туйЫгшщ бЫнуч туралы” (1872) сиякты ецбектершде Ч. Дарвин эволюциялык теорияларын жеке зерттеп, турлердщ теп жене эволюцияныц крзгаушы куштерш айкындады. Д арвиннш п1к1р! бойынш а, органикалык дуние эволюциясыныц непзп крзгаушы куштер1 - ол тукым куалаушылык, езгерпштж, пршшш ушш курес пен табиги сурыпталу. XIX гасырда ботаник Матиас Шлейден (1804-1881) жене зоолог Теодор Ш ванн (1810-1882) клетка теориясын жасап ж арыкка шыгарды. Т. Шванн “Жануарлар мен ©амдштердщ курылысы мен есуш деп сойкеспк туралы микроскоптык зерттеулер” (1839) деген енбегш де ©с1м д 1ктерд 1ц, жануарлардыц денео’ клеткалардан куралатындыгын, клеткаларынын химиялык куримы жагынан б!р типтес екендплн ж ене барлык. гканьдер клеткалардан курала- тындыгын дэлелдеген. М. Шлейден цитогенезис теориясын усынган. XIX гасырдыц еюнли жартысында немк галымдары Фриц Мюллер (1822-1897) жоне Эрнст Геккель (1834-1919) биогенетикалык занды ашты. Зацныц тужырымы: “0рб1р особь жеке дамуында ез туршш даму тарихын кыскаша кайталайды, немесе онтогенез - филогенездщ кыскаша да шапшан, кайталануы”. Э. Геккель “Жалпы морфология” (1866) деген ецбегш де организмдер арасындагы гуыстык бай- ланыстарды, онтогенез бен филогенездщ арасындагы терен бай- 16  ОМЫРТКАСЫЗДАР з о а л о г и я с ы ланыстылык'гы к ер сегп ж ене онтогенез белгш ерЫ ш ек 1 гнпш керсегп : палингенез - аргы геп н щ б елп лср 1, ценогенез - орга- низмдердш беш мделу барысындагы пайда болган екш ли р ети к белгшерь XIX гасырдьщ аягында жене XX гасырда ашылган жацалыктармен б!рге кептеген галымдардын енбектершш аркасында биологиянын жекелеген салалары ©ркендеп дами бастады. Систематика, зоогеография ж ане фаунистиканын дамуында М. А. Мензбир, П. П. Супгкина, Л. С. Берг, С. И. Огнев, А. В. Иванов, В. Г. Гептнер, Г. П. Дементьевтщ ж ене баска галымдардын зерт- теулершш орны айрыкша. Экологияньщ дамуына - Н. Ф. Рулье, Б. М. Житков, Д. М. Кашкаров, А. Н. Формозов т. б. едеу1р улес косты. В. О. Ковалевский, П. Сушков жене А. Борисяк - эволюциялык палеонтологияньщ, И. М. Сеченов ж ене И. П. Павлов - физио- логиянын дамуына зор улестерш косты. Салыстырмалы эмбриология ¡л1мшш н еп зш салушылардын катарында кернекп орыс галымдары А. О. Ковалевский (1840-1901) ж ене И. И. М ечников (1845-1916) болды. Олар жануарлардын урыктык даму жолларын зерттеп, урык жапыракшаларынын (экто­ дерма, энтодерма ж ене мезодерма) калыптасу жолдарын белгшеп, барлык жануарларда урык жапыракшаларынын уксас болатындытын, органикалык дуниенщ б 1рл 1пн дэлелдеп бердг Эволюциялык эмбриологиянын проблемаларын 6елпл1 дережеге жетюзген атакты эмбриологгар А. Н. Северцов, И. И. Шмальгаузен, П. П. Иванов, П. Г. Светлов, А. А. Захваткин, Г. А. Шмидт. Жануарлардьщ салыстырмалы аиатомиясы мен морфологиясынын непздерш зерттеуде кеп енбек жасаган галымдар: В. Н. Беклеми­ шев, В. А. Догель, В. М. Шимкевич, И. И. Шмальгаузен, Б. А. Дом­ бровский т.б. Э во лю ц и ял ы к м орф ология н е п з д е р ш ш м эс е л е л е р ш ше- шуде кернект1 галымдар академик А. Н. Северцов (1866-1936), И. И. Шмальгаузен (1864-1963) табысты енбек егп. А. Н. Северцов эволюцияньщ н еп зп багыттары ароморфоз, идиоадаптация жане дегенерациядан куралатынын аныктап бердь А. Н. Северцов “Морфология эволюциясынын зандылыктары” (1939) деген енбегшде филэмбриогенез теориясын усынды. Паразитологияньщ даму тарихы Е. Н. Павловский (1884-1965), В. А. Догель (1882-1955), К. И. Скрябин (1878-1972), В. Н. Беклемишев (1890-1962), Е. И. Марциновский (1874-1934) еЫмдер!мен бай- 2 -5 7 4 17  ОМЫРТКАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ ланысты. Бул салада жануарлар паразитологиясын зерттеудс ком- плексп бнологиялык; кадам жасалды. Академик Е. Н. Павловский трансмиссией (тасымалдаушы) ауру- дьщ “габигн ошагы” теориясын усынып, адам мен ун жануарларынын осы аурумен куресудщ гылыми непзш жасады. К. И Скрябин трематодгар, цестодтар ж ене нематодтар КУР"*- тарын жан-жакты зерттеп, кеп енбсктер жазды, гельминтология гылы- мынын дамуына улкен улес косты. В. А. Догель бip-бipiмeн байланысты уш салада - протистология, экологиялык паразитология жене салыстырмалы анатомия саласьшда жумыс ¡стедк В. А. Догельдщ ен атаулы ецбектерк “Жалпы протисто­ логия” (1951), “Жалпы паразитология” (1962), “Омырткасыздардын салыстырмалы анатомиясы” (1938). 1934 жылы “Омырткасыздар зоологиясы ” деген окулыгы 6 >рЖ1Ш басылым ретш де басылып шыкты. В. А. Догельдщ кемепмен б 1здщ елде балыктарды зерттеу жумыстары ¡ске асты. 1930 жылы В. А. Догель Арал тещзше экспе- дициямен к е л т , балыктарда болатын паразит курттарды зерттедг 1934 жылы В. А. Догель “Арал тен!з1 балыкгарынын паразиттерГ* деген монографнясын шыгарды. 1938 жылы Каспий тешл балыктарын зерттеп, “Каспий тeн iзiнiн балыктарынын паразиттерР’ деген монографиясын шыгарды. 1941-1944 жылдары В. А. Догель Алматыда, К,азак Мемлскеттчк университет! биология факультетшде жумыс 1стед 1. Омырткасыз зоологиядан, жалпы паразитологиядан студенттерге лекция окыды. Казакстанда ихтиологиянын, ихтиопаразитологняньщ дамуына б 1раз улес косты. Республикамыздагы паразитология мен гельминтологиянын дамуына ездсршш улестсрш коскан И. Г. Галузо, Р. С. Шульц, Е. В. Гвоздев, К. Б. Сванбаев т. б. Зоологиянын жаксы дамыган саласынын б 1р! - энтомология. Э нтомологияны н дамуы насекомдардын практикалык ж ене теориялык манызымен байланысты. Насекомдардын кепшинп ауыл шаруашылыгынын басты зиянкестер 1, адамга жене жануарларга ер турл1 жукпалы ауру таратушылар болып табылады. Пайдалы турлер! де кеп. Сондыктан насекомдарды жан-жакты зерттеу, зиянкестергс карсы шара колдану едштерш табу, энтомологиянын непзп мшдеп. Энтомологиянын дамуына улкен улсс коскандар: Н. А. Холодковский. А. С. Данилевский, Б. Н. Шванвич, Г. Я. Бей-Биенко, А. А. Шта- кельберг, А. С. Мончадский, М. С. Гиляров, В. В. Шевченко, А. М. Дубицкий, П. И. Мариковский, Т. Н. Досжанов. 18  ОМЫРТКЛСЫЗДАР зоологиясы Кай гылым саласы болсын онын дам уына, гылым ретш де танылуына зерттеу ©flicrepi кеп кем епн типзедь Негурлым жана зерггеу ©flici ашылса, согурлым жануарлардьщ жаца белплер 1, турлер! табылады. Мысалы, XX гасырдын соцгы жылдарыньщ ipi табыс- тарынын 6 ipi - жана Погонофора типшщ ашылуы болды. Зоология - Ka3ipri уакытта гез дамып келе жаткан гылым. Онын табыстарын жогалтып алмай, жануарлар дуниесш коргау жене гылыми непзднде утымды пайдалану, табигат байлыктарын кебейту ici ep6ip адамнын борышы. ЖАНУАРЛАР ОЛЕМ1Н1Ц ЖУЙЕС1 Жер жуз1ндеп жануарлар турлершш жалпы саны 2,5 миллионнан асады ж ене жыл сайын жануарлардьщ жана турлер 1 сипатталып жазылуда. Жануарларды топка б е л т жшгемесе, оларды зерттеу киынга соккан болар efli. Жануарлар апемшщ эр турлшшне байланысты олардын уксастык б ел п еш е не арасындагы айырмашылыгына карай систематика жануарларды таксондарга беледк тип, класс, отряд, тукымдас, туыс, турге. Ен Kimi таксон ‘‘тур” (species). Op6 ip турге eid сезден туратын латынша аты бершген. BipiHini сез зат ecirvii - туыстын аты, екшгш сез сын e c Í M i - турдщ аты. Туыс аты тур атыньщ алдынан улкен врш пен жазылады. Осылай атау косарлы немесе бинарлы номенклатура делшедд. Бинарлы номенклатураны швед галымы Карл Линней ‘Табигат системасы” (1735) деген енбепнде усынтан. Ka3ipri кезге дейш турлерд! кос атпен атау сакталынып келель Мысалы. Euglena v irid is - жасыл эвглена, Fasciola hepatica - бауыр соргыш, Locusta migratoria - кеккаска шепртке, Musca domestica - уй шыбыны. Bip~6 ipÍHe ©зара жакын турлердщ тобы - туыск& (genus) жiктeлiнeдi, жакын туыстар тобы - тукымдаска (fam ilia), жакын келетш тукымдастар - отрядка (ordo), отрядтар - класка (classis), кластар - типке (phylum) 6 ipÍKTip^efli. Осындай жуйелеу топтарына аралык таксондар да косылады. Мысалы, типке - тип тармагы, класка - класс тармагы, отрядка - отряд тармагы, тукымдаска - тукымдас тармагы, туыска - туыс тар­ магы жене турге - тур тармагы. Будан баска класс y C T i, отряд yeti, тукымдас yCTi, т. б. таксондар косылады. Жануарлардьщ ipi клас- сификациялык 6 ipniri - тип, гасырлар бойы дамыган фипогене- тикалык системанын жогаргы бeлгici. 19  ОМЫРТКАСЫЗДАР зоологиясы K,a3ipzi кезде жаиуарлар dynuecin мынандай 23 типке бвпедЬ: \. Саркомастигофора т и т - Sarcomastigophora 2. Споралылар т и т - Sporozoa 3. Книдоспоридиялар тиш - Cnidosporidia А. Микроспоридиялар т и т - Microsporidia 5. Клрткшелшер немесе Инфузориялар т и т - Cilophora 6. Такталылар т и т - Placozoa 7. Губкалар т и т - Spongia 8. Тшеккуыстылар ximi - Coelenterata 9. Ескектшер тиш - Ctenophora 10. Жалпак курттар т и т - Plathelminthes 11. Немертиналар THni - Nemertini 12. Ж^мыр курттар THni - Memathelminthes 13. Скребнилер т и т - Acanthocephales 14. Буылтык курттар т и т - Annelida 15. Буынаяктылар THni - Arthropoda 16. Онихофоралар ra n i - Onychophora 17. Моллюскалар немесе жумсак денелшер тиш - Mollusca 18. Кармалауыштылар т и т - Tentaculata 19. Тжентерштер тип» - Echinodermata 20- Погонофоралар тиш - Pogonophora 21. Кылтанжактылар THni - Chaetognatha 22. Жартылай хордалылар runi - Hemichordata 23. Хордалылар т и т - Chordata Жаиуарлар типтерш даму ерекшелжтерше, денесшш курылым айырмашылыгына, зерттеу е д к т ер ш е карай ею бeлiмгe беледь Бipiншi типтеи бастап 23-mi типке деш нп - омырткасыз жануарлар, ал 23-uii хордалылар т и т - омырткалы жануарлар. Жануарлар дуниес! типтерден де жогары ipi топтарга Ж1ктеледь Типтерд! топтастыру - олардын, ортак курьшымын, д е ц г е т н , арасындагы морфофизиологиялык, филогенетикалык байланыстарын керсетедк Оньщ схемасы 1- суретте бершген. Жануарлар дуниес1 Zoa (Animalia) ек! дуние тармагына белшедн Protozoa -6 ip клеткалыларга жене Metazoa - кеп клеткалыларга. Pro­ tozoa тарм агы на карапайымдылардын, бес ximi жатады: Sarcomastigophora, Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Ciliophora. Карапайымдылар - 6 ip клеткалы, ядролы, эукариотты женджтер, физиологиялык жагынан алганда, олар ©з алдына жеке организмдер, ©йткеш барлык жануарларга тен: козгалу, ас корыту, зер шыгару, 20  ОМЫРТКАСЫЗДАР зоологиясы тыныс алу, зат алмасу, кeбeюi, дамуы т. б. кызметтерд 1 аткарады. Кеп клеткалылар (Metazoa) улкен \ ш белш уст* топка белшедг ф а г о 1Ш Т е л л о з о а - P bagocytellozoa, алгашкы карапайым кеп клеткалылар. Бул топка такталылар - Placozoa т и т жатады. Екшил бел1м y en - теменп сатыдагы кеп клеткалылар - Parazoa. Оларда 17. Moilusca тиш *j.s 23. Chordata т о т 16. Onychophora n m i I 22. Hemicfaordata nm i 15. Arfhropoda n m i 21. Chaetogoatha nm i 14. Annelida тиш i l l 20. Pogonophora nm i 1 19. Echinodeimata тиш w 18. Tentaculata т и т Э и 13. Acanthocephales n m i ¡1 12. Nemathelminthes n m i I 11. Nemertini n m i 10. Plathelminthes тиш Паренхиматозды жене 6ipnmii цуыстылар - Acoelomata тобы Ею жакты симметриялы - Bilaterata 9. Ctenophora т и т Ym кабаттылар - 8. Coelenterata тиш Triploblastica белгш Сеулеш симметриялы Etd кдбзггылар - Diploblastica бешш Белш ycri - Нагыз кеп клеткалылар - Eumetazoa 5.Cilophora THiii 4. Microsporidia т и т 3. Cnidosporidia nm i 2. Sporozoa тиш 1 Sarcomastigophora т и т Eip клеткалылар - Protozoa 1-cypem. Жануарлар макросистемасынын схемасы 21  ОМЫРТК/4 СЬПДАР ЗООЛОГНЯСЫ мушелерй тканьдерц нерв клеткалары болмайды. Бул топка губкалар - Spongia т и т жатады. YmiHiiii бел1м ycTi - нагыз кеп клеткалылар - Eumetazoa. Дeнeлepi ею немесе уш кабаттан турады, мушелерй тканьдер^ нерв клеткалары, нерв жуйесл жак;сы дамыган. Eumetazoa тобындагы жануарлар мушелершщ б е л г т т е р т т т е орналасуына немесе дене симметриясына байланысты ею улкен бел 1мге белшедк C0 yлeлi (радиальды) - Radiata жене ею жакты немесе билатеральны симметриялы жануарлар - Bilaterata. Сеулелшердщ (Radiata) - денелер1 шар, капшык, циллиндр тер1зд1. Жануарлардын отырып TipinuiiK етуше жене коршап турган ортаньщ жан-жагынан 6 ip калыпты есер етуше байланысты мушелер 1 6 ip орталык теьйрегщде радиальды багытта орналасады, с е й т т дененщ сеулелй немесе радиальды симметриясын курайды. Сеулел1 сим­ метриялы жануарлардын денеа ею кабаттан турады: сырткы - экто- дермадан, imKi - энтодермадан. Осы б е л п сш е орай олар ек1 кабаттылар - Diploblastica тобына жатады. Сеулелшерге 1шеккуыс- тылар - Coelenterata жене Ескектшер - Ctenophora типтер1 жатады. Билатеральды симметрия (Bilaterata) немесе ею жакты симметрия жануарлардын унем 1 алга карай ж оргалап, жылжып ж уруш е байланысты пайда болады. Осындай жануарлардын денесшен тек жалгыз сызыкты етюзуге болады, сонда дене 6ip-6ipiH e уксас он жене сол ж артыга бел ш ед ь EKi жакты симметриялы ж ануарлардыц дснесшде арка (дорза), бауыр (вентра), алдыигы жене арткь 1 жагы белгш енш турады. Дененщ алдыцгы бел5мшде ми ж ене ce 3iM Mymenepi орналасады. Билатеральды симметриялы жануарлар уш кабатты - T riploblastica ж ануарлар тобын курайды. Булардын эмбриональдык даму кезшде уш урык жапыракшалары пайда болады: эктодерма - сырткы урык жапыракшасы, энтодерма - imKi жене мезодерма - аралык. Осы жапыракшалардан мушелер дамып жетшедк эктодерма кабатынан Tepi эпителш, нерв жуйесЦ ce3iM мушелер! т. б.; энтодерма кабатынан ас корыту бeлiм i - ортацгьт ¡шек, ал мезодермадан калган мушелер! дамиды. Целом куыстарыныц бар болуына немесе жок болуына байла­ нысты, билатеральды симметриялы, уш кабатты ж ануарлар, куыссыздар немесе 6ip iH iu i куыстылар - Acoelomata жене целом куыстыларга - Coelom atara белш едь Acoelomata тобына тем енп сатыдагы курттардыц терт т и т жатады: Plathelminthes, Nemertini, N em athelm inthes, Acanthocephales, ал Coelom ata тобына калган типтердщ барлыгы жатады. 22  ОМЫРТКАСЫЗДАР зоологиясы Ен, сонында, билатеральды симметриялы жануарларды - Bilaterata- ны eKi улкен топка беледк алгаш кы немесе 6 ipiHini peTTin ауыздыларга - P rotostom ia ж эне еюнип реттж ауыздыларга - Deuterostomia. Алгашкы реттш ауыздылардьщ даму кез1нде урыктьщ бластопора T eciri б1рден ауызга айналады жэне мезодерма кабаты телобласты к жолымен дамиды (эктодерм а ж ене энтодерма аралыгында бластопора жанында ею ipi телобласт клеткаларынан мезодерма кабаты дамиды). Алгашкы реттш ауыздыларга: жалпак курттар (Plathelm inthes), жумыр к¥РттаР (N em athelm inthes), немертиндер (Nemertini), скребнилер (Acanthocephales) буылтык курттар (A nnelida), буынаяктылар (A rthropoda), онихофоралар (Onychophora) жене моллюскалар (Mollusca) типтер1 жатады. EKiHmi peTTiK ауыздылардьщ даму кезшде урыктьщ бластопора T eciri б1рден аналь reciriH e айналады да, ауызы кешн пайда болады (ауызынын пайда болуы гастропорага байланысты емес) ж ене мезодерма энтероцельдж жолымен дамиды (мезодерманьщ бастамасы энтодерма кабатынан окш ауланып шыгады). EKiHmi р етп к ауыздыларга: тшентерЫлер (Echinodermata), жартылай хордалылар (H em ichordata), хордалылар (C hordata) типтер1 жатады. Кар- малауыштылар (Tentaculata), погонофоралар (Pogonophora) жене кылтанжактылар (Chaetognatha) типтершщ эмбриологиялык даму жолдары D e u te ro s to m ia -л а р г а уксас болгандыктан, оларды шартты турде гана Deuterostomia-ларга жаткь 1зып отыр.  КАРАП АИ Ы М ДЫ ЛАР ОЛЕМ1 - ркотогол (Б1Р КЛЕТКАЛ Ы Ж 0Н Д 1К Т Е Р) К арапайы м ды лар - б 1р клеткалы, ете усак;, микроскоп аркылы керш етш жендш тер. Морфологияльщ жагынан Караганда кара- пайымдылар б1р клеткалы формалар, ал таршшш касиеттер1 жагынан алганда дербес ем 1р суретш жеке организм, т!р! организмге тон зат алмасу. крзгалу, ттр кену , ортага бешмделу, ас корыту, зер шытару, тыныс алу, даму т. б. кызметтерш аткарады. Карапайымдылардын клеткасыньщ пiшiнi жене мелшер 1 алуан тYpлi болады. Олардыц мелшер1 3-4 микроннан бipнeшe миллиметр шамасында болады. Мысалы, инфузория стентордын у з ы н д ы г ы - 1,5 мм. Карапайымдылардын КУРЬШЫСЫ кеп клеткалылардын клетка- сыньщ курылысымен бipдeй - цитоплазмадан, ядродан жене органоид белшектершен куралган. Цитоплазма еш кабат тузещй, ашык туст1 сырткы - эктоплазма жене коцыркай, тушршжт 1 ¡шю - эндоплазма. Коймалжьщ суйык; цитоплазмада кептеген органоидтар орналаскан: м итохондриялар, эндоплазмалыв; гор, рибосом алар, Гольджи аппараты, т. б. Цитоплазмада ас корыту вакуол1 тузшш турады, олар ас коры ту ф ерменттерш ш ыгарып, корек заттарды корытады. Органикалык заттар мен суйыктык; тамшылар клеткага фагоцитоз ж эне пиноцитоз жолымен етедь Тущы суларда т1рш Ы к ететш царапайымдыларда жиырылгыш вaкyoлi зер шыгару, осмос кысы- мын реттеу жене тыныс алу кызметш атцарып отырады. Клеткадагы зат алмасу жолында пайда болган несеп заттар сыртка жиырылгыш вакуол1 аркылы шыгарылады. Тущы суда т 1р 1ш лж eтeтiн кара­ пайымдылардын цитоплазмасындагы туздыц жене баска ер тн д ш щ концентрациясы eзiн коршаган судьщ концентрациясынан елдекайда ж огары болгандыктан, осмос кысымына байланысты сырткы ортадагы су клетканыц ¡шше енед 1, ал жиырылгыш вакуоль артык суды унем! сыртка шыгарып турады, сонын, нетижесш де клетка жарылмай б1ркалыпты турде сакталынады. Судын курамындагы ер тл ген оттеп цитоплазмада калып, сыртка су аркылы кем 1ркышкыл 24  О М Ы Р Щ А С Ы ЗД А Р ЗО ОЛ ОГИЯ СЫ газы шыгарылып отырады. осылайша тыныс алу npoueci журедк Цитоплазманыц орталык; бел1мшде ядро орналасады. Карапа- йымдылардьщ кепш Ы пнде ядросы 6 ipey (моноэнергидты), соидай- ак eni, кеп ядролы карапайымдыларда жш кездесед1 (полиэнергидты). Ядрода кабыкш а, ядро шырыны, ядрошык ж ене хромосомалар болады. Карапайымдыларда козгалыс органойдтары жаксы жетшген. Олар, жалган аяктары ягни псевдоподиялары - p seu d o p o d ia (латынша p s e u d o - жалган, p o d a - аяк) жене ж iп т e p iз д i талшыктар мен Kip- ткш елер. ,репнде кальщ кабыкша б е л ш т шыгады. Ею грегаринанын ядросы митоз жолымен б1рнеше рет б е л ш т , кептеген ядролар тузшедг Бул ядролар дененщ шет жагына карай жылжып, цитоплазмамен капталынып, гаметаларга айналады. Алдьщ- гы грегаринадан макрогаметалар пайда болады, оны примит деп атайды, арткы грегаринадан микрогаметалар - ол сателлит. Гаметалар косылып зигота курайды. Эрб 1р зигота кальщ кабыкшага оранып ооцистага айналады. Ооцистанын шпнде спорогония пронес! етед!. Ядро б е л ш т 8 ядрога бастама бередь Бастапкы ею белш у мейоз 48  ОМЫРТЦАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ 11 10 12-сурет. Г регари на 81у1осерЬа1и5 км^соШв-тщ даму кезецц 9 I - спорозоит, 2 -грегари- нанынесу кезеш ,3 - сизигия, 4 - циста, 5 - ядролардын, белш уй 6 - гаметалардын, тузшу!,7 - гаметалар, 8 -ко - I пуляция, 9 - ооциста, 10 - ядронын б|р1НШ1 ретболшу!, II - ек! яд ролы ооциста, 12 - ядронын, екишп рет беле­ ну!, 1 3 -4 ядролы ооциста, 14 - ядроны ц уш ш ий рет бeлiнyi, 15-8 спорозоит жолымен журедь 8 ядро туз 1лгеннен кейш, ер б ф ядро цитоплаз- мамен капталынып, ооцистаныц 11шнде 8 спорозоиттар пайда бола- ды. Спорогония процеЫ осылай б1тедь Ооцисталар ауру жануарлардын ¡шегшен сыртка нвжюпен б1рге шыгып, ары карай даму ушш баска жануарлардьщ ¡ш епне тусу> керек. Онда ооцисталар 1шек селдерш1ц эсерш ен жарылып, спорозоиттар шыгып эпимерит бе.шм1 аркылы ¡шек клеткаларына бекшш есе бастайды. КОКЦИДИЯТ0Р13Д1ЛЕР КЛАСЫ - СОССГОЮМОКРНА Бул класка eздiгiншe тсршшк ете алмайтын, тек кана клетканыц ¡шшде паразитпк п р и н тх ететш карапайымдылар жатады. Денелер1 сопакша, домалактау не дога сиякты болып келедк Олар адамнын, суткоректшердщ, кустардыц ¡шек клеткаларында, бауыр. буйрек, кан клеткаларында кездеседь Кан споралылардыц ж ене кокци- диялардыц даму кезендер 1 б1р-б1рше ете уксас, сондыктан бул екеуш 4 - 574 49  ОМЫР 77уЛСЫЗДА Р ЗООЛОГПЯСЫ 1 кокцидиятергздшер класына жаткы- зады. Булардыц кебеюшде кезектест журетш уш кезенд1 байкауга болады: шизогония (жыныссыз кебею) гаме- тогония (жынысты) ж ане спорого­ ния. Кептеген кокцидиялардыц 6 ip рана neci болады, сондыктан спорогония кезсд! ж артылай немесе толык сырткы ортада журед) ( Eimer ia ma­ gna). Баскаларынын hccî екеу, жыныс­ сыз кебею! 6 ip иесшде етед^ ал жы- нысты кебею жене спорогония кезец1 екшплсшде (Plasmodium vivax). Бул кластыц H eri3 ri eni отрядын атап кетуге болады: кокцидиялар отряды - C occidiida ж ене кан спо- ралылар - Haemosporidia. Кокцидиялар отряды - Coccidiida 13-сурет. Спорозоитпн, курылысы: Кокцидиялар кояннын, ipi кара малдыц, уй жануарлары мен жабайы 1 - коноид, 2 - роптрия, 3 - микро- нема, 4 - тутшше, 5 - микропора, кустардыц, насекомдардыц inieK 6 -ядро, 7 эндоплазмалы к тор, 8 - митохондрия эпителий клеткаларында паразигп тipшiлiк етедГ Кокцидиоз ауруына адамдар да шалдытады. Кокцидиялардыц д е н е а сопакша келген, алдынгы жары упш р, арткы жары догап тш ш д 1 болады, буларды зоит деп атайды (спорозоит, мерозоит). Зоиттын сырты уш мембраналы кабык - лелликуламен капталынган. Оныц асты нда тутшшел1 фибрилдер болады, олар субпелликулярлы микр 0 тут 1кшелер деп аталады. Пелликуламен 6 ipre олар зоиттын канкасын курайды. Зоиттыц денесшщ алдыцгы жагында ек1 айрыкша органоидтар орналаскан. Олар спираль тер1зд1 фибрилд1 - коноид жене капшык тер1зд1 imi сшекей затка толган саны 2-ден 14-ке дешн - роптриялар. Осылар аркылы паразит и еы ш ц клеткалары ны ц iium e Kipefli. Роптриядан шыккан суйык зат иесшщ эпителий клетка мембранасын ер 1тед! де, ал коноид аркылы зоит буранда аркылы клетканыц imiHe кчред!. Кокцидияларда, клеткаларга ортак б1ркатар органоидтар 50  ОМЫРТКАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ 14-cypem. Кокцидияныц (Eimeria) даму ЦИКЛ1: 1 шизогонияныц 1-1Шурпагы; II шизогонияныц 2-iui урпагы; 111 шизогонияныц 3-mi урча™ ; IV гаметогония; V спорогония; 1 - спорозоит, 2 - жас шизонт, 3 - коп ядролы ©ein келе жаткан шитопт, 4 - мерозоиттар, 5 - макрогаметалардъщ дамуы, 6 - микрогамсталардын дамуы, 7 - зигота, 8 - спорогониям K ipicin жаткан ооииста. 9-4 споробласты ооииста, 10 - споралардыи тузклу^ 11-8 спорочоиттар тузиисн ооииста болады - митохондриялар, Гольджи аппараты, эндоплазмалык торы, т. б. (13-сурет). Кокцидиялардын даму сатысы ете курдель Мысал ретшде коян- дардьщ паразит! - эймерия (Eimeria) туьгсыньщ даму сатысын карас- тырайык. Эймерия кезектесш туратын шизогония, гаметогония жене спорогония жолдарымен дамиды ( 14-сурет). Ооцисталар су жене шеп аркылы кояннын in ieriH c T ycin , ооцистаныц кабыргасы 1шек 51  ОМЫРТКАСЫЗДАР зоологиясы сел д ер ш щ есерш ен жарылып, ¡ш ш ен 8 спорозоит шыгады. Спорозоиттар ары карай даму ушш ииектщ эпителий клеткасына ену керек. Коноид жене роптриялар аркылы спорозоит клеткага енш, денесл децгеленш шизонтка айналады. Шизонттьщ ядросы 6ipH euie кайтара белш едь Сол ядролардьщ белш уш шизогония дейдк Бул жыныссыз кебею кезець Шизогония нетижесшде пайда болган e p ö ip ядроньщ тещрепнде цитоплазма жиналып, олар усак мерозоиттарга айналады. Мерозоиттар эпителий клетканы ебден закымдап болган- нан кешн ¡шек куысьша шыгады да, кайтадан жаца клеткаларга енш, д ен еа д ец гел ен т шизонтка айналады. Ш изонттыц ядросы кепке белшш шизогония аркылы тагы да мерозойттар пайда болады. Шизо­ гония 6 ipH euie рет кайталанып, паразиттердщ саны кебейедь Шизогониядан кешн гаметогония кезец1 басталады. Бул кезенде мерозойттар гамонттарга айналады, булардан гаметалар пайда болады. Макрогамонттар белшбей ecin макрогаметаларга айналады, ал м икрогамонттарды ц ядросы кепке б ел ш ш , цитоплазмамен капталынып, eKi талшыгы бар майда микрогаметаларга айналады. Микрогаметалар жылжьш макрогаметалармен косылады. Копуляция нэтижеЫнде пайда болган зигота сыртынан тыгыз кабыкпен капта- лып ооцистага айналады. Ооцисталар коянныц иeжicтepiмeн 6 ipre сыртка шыгарылады. Сырткы ортада ооцистаньщ ¡плнде спорогония кезещ етедк Ооцистаньщ ш ш д е п ядро ею рет белшш, терт ядро пайда болады. Оларды цитоплазма коршап, терт споробласт деп аталатын клетка тузшедк Op6 ip споробласт арнайы кабыкпен капта­ лынып, спорага айналады. 0p6ip спораньщ ядросы eKire белш ш - eKi спорозоит тузшедь Cefixin ооцистаньщ ¡плнде терт спора пайда болып, олардан сепз спорозоиттар тузшедй Осындай ооцисталар сау коянныц iuieriHe тускенде, оныц калыц кабыкшасы imeic селдершщ есершен жарылып, imimieri 8 спорозоиттар шыгады да, иесшщ ¡шек клеткаларында даму ци