Ғұндардың әскери-саяси тарихы PDF

**Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университі** **Әлуметтік Гуманитарлық факултетті** **Тарих кафедрасы** Халықаралық қазақ-түрік университеті --- Уикипедия **БӨЖ** Тақырып:Ғұндардың әскери-саяси тарихы Орындаған:Қалдыбай Жанерке Қабылдаған:Адилбекова.А Тобы:ТТА-411 Жоспар:...

**Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университі** **Әлуметтік Гуманитарлық факултетті** **Тарих кафедрасы** Халықаралық қазақ-түрік университеті --- Уикипедия **БӨЖ** Тақырып:Ғұндардың әскери-саяси тарихы Орындаған:Қалдыбай Жанерке Қабылдаған:Адилбекова.А Тобы:ТТА-411 Жоспар: Кіріспе..........................................................................3 1. Ғұндар туралы жалпы ақпарат.......................................4 2. Ғұн мемлекетінің құрылуы \...\...\...\...\...\...\.....5 10.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\...\....13 {#section.ListParagraph} {#section-1.ListParagraph} {#section-2.ListParagraph} {#section-3.ListParagraph} {#section-4.ListParagraph} Кіріспе {#кіріспе.ListParagraph} ======= Менің ойымша, ғұндардың әскери-саяси тарихы өте қызық әрі маңызды тақырып. Бұл тақырыпты алудағы мақсатым -- ғұндардың тарихта қандай рөл атқарғанын, олардың басқа мемлекеттермен қалай байланыс орнатып, қандай жорықтар жасағанын түсіну. Ғұндардың өмір салты, әскери өнері, мемлекет басқарудағы ерекшеліктері туралы көбірек білгім келеді. Сонымен қатар, көшпелі халықтардың өзге елдерге тигізген ықпалын зерттеу арқылы өзіміздің тарихымызды жақсырақ танып-білуге болады деп ойлаймын. {#менің-ойымша-ғұндардың-әскери-саяси-тарихы-өте-қызық-әрі-маңызды-тақырып.-бұл-тақырыпты-алудағы-мақсатым-ғұндардың-тарихта-қандай-рөл-атқарғанын-олардың-басқа-мемлекеттермен-қалай-байланыс-орнатып-қандай-жорықтар-жасағанын-түсіну.-ғұндардың-өмір-салты-әскери-өнері-мемлекет-басқарудағы-ерекшеліктері-туралы-көбірек-білгім-келеді.-сонымен-қатар-көшпелі-халықтардың-өзге-елдерге-тигізген-ықпалын-зерттеу-арқылы-өзіміздің-тарихымызды-жақсырақ-танып-білуге-болады-деп-ойлаймын..ListParagraph} ================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================================== {#section-5.ListParagraph} {#section-6.ListParagraph} {#section-7.ListParagraph} {#section-8.ListParagraph} {#section-9.ListParagraph} {#section-10.ListParagraph} {#section-11.ListParagraph} {#section-12.ListParagraph} {#section-13.ListParagraph} {#section-14.ListParagraph} {#section-15.ListParagraph} {#section-16.ListParagraph} {#section-17.ListParagraph} 1,Ғұндар туралы жалпы ақпарат. {#ғұндар-туралы-жалпы-ақпарат..ListParagraph} ============================== Ғұндар,Бзб 1 мыңжылдықта қазіргі Монғолияның оңтүстігіндегі Ордостан Каспий өңіріне дейінгі Орталық азияның ұлан байттақ кеңістігінтегі мен этникалық құрамы жөнінен әр түрлі тайпалар мекендеген,Шаруашылықтың біртіндер дамуы,тұрмысттың біршама ортақтығы,этнткалық жақындық саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі таптық ірі бірлестіктердің құрылуына әкеп соқтты,Олардың уақытты жағынан алғашқылары сюнну (ғұндар) болды,Бзб 3 ғасырдың аяағында қытай деректерінде пайда болған сюнну ғұн атау тегі әр түрлі тайпаларды біріктірген және Тынық мұхит пен солтүстік Қытайдың Алтай мен Жетісуға дейінгі аумақта ал кейінен одан әрі батысққада ара тұра таралып отырған саяси құрлымға қатысты болды.Ғұндар орталық азиядағы көшпелі империя (бзб 3-бз1 ғ)тайпалары батысқа миграция жасаған,Ғұндар Қазақстанға Орталық Азиядан(бзб1 ғасырдың соңы мен бз 1 ғасыры аралығында) келді,Бұл «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» атанған тарихи оқиғамен тұспа тұс кезең,Ғұндар Шығыс және Орталық Қазақстанда Юсбань мемлекетін құрған(бз2-5ғғ)Ғұндардың мемлекетті шығыста Ұлы мұхиттан басталып батысқа Тарбағаттай тауларына дейінгі кең құлаш жайып жатты,Кейбір зерттеушілер бұл мемлекеттің батыс шекарасы Арал теңізіне тіптті Каспий теңізіне де барып тіреді деген болжам айтады,Бзб 2ғ аяағында Қытай деректерінде «ғұн»атуы кездеседі (хунну немесе сюнну),Ал европалық жылнамашылар оларды гунни деп атаған,Ғұндардың этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып жеткен жоқ,Зеріттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің арғы аталары деп болжайды,Ғұндардың құдіретті тасып тұрған кезде ,олардың бірлестігіне басқа бірнеше тайпалар қосылған,сондықтан «Ғұн» атауы этникалық болудан гөрі саяси термин болғанын ескерген жөн,Ғұндар тарихындағы мәселерге қыруар әдебиеттер арналған,Дәлірек айтсақ,қытай,орыс,қазақ,жапон,ағылшын,француз,неміс және тағы басқа халықтардан шыққан көптеген зеріттеушілер ішінде өз өмірін осы Ғұн тарихын жазуға аранғандары жеткіліктті және олардың әр қайсысының өз орны,өз жаңалықтары ,өз көзқарастары бар,Яғыный Ғұн тарихындағы кейбір кейбір мәселерде бұра тартқан жан-жаққа жүргізіліп айтылатын пікірлердің көптігінің бір себебі ғұн тарихына қызығыушылықтың көптігінен болар 4 2,Ғұн мемлекетінің құрылуы Ғұндардың мемлекеттігі б.з.д. III ғасырда, әсіресе Мөде шаньюйдің тұсында күшейе түсті. Ғұндар көрші тайпалар мен аймақтарға тұрақты шабуылдар жасап, сол арқылы өз аумағын кеңейте берді. Мөде шаньюй билікке келіп, ішкі қақтығыстарды тоқтатып, ғұн тайпаларын бір мемлекетке біріктірді. Ол мемлекетті басқарудың негізін қалап, көрші елдермен дипломатиялық және әскери байланыстар орнатты. Ғұндар ежелгі кезеңде Орта Азияда мекендеген көптеген тайпалардың бір бөлігі болды. Б.з.д. III ғасырдың аяғында Қытайдың солтүстігінде орналасқан Чжоу әулетінің құлауынан кейін, аумақта бос жерлер мен ықпалға талас күшейді. Осы кезде ғұндар өздерін көрші тайпаларға қарсы тұратын, ықпалды мемлекетке айналдыра бастады.Ерекше үлес қосқан ғұн билеушісі Мөде (Маодун, б.з.д. 209--174 жж.) шаньюй болды. Оның билігі кезінде ғұндар түрлі тайпаларды бір орталыққа бағындырып, біртұтас мемлекет ретінде қалыптасты. Мөде алдымен ішкі қақтығыстарды тоқтатып, халықтың бірлігін қамтамасыз етті. Осыдан кейін, көрші елдерге қарсы жорықтар жасап, олардың ықпалындағы аймақтарды ғұн жеріне қосты.Мөде ғұндарды құдыретті державаға айналдырған реформалар жасаады Мөде билеп тұрған жылдары ғұндар дунхуларды талқандады; олардың қалдықтары Маньжурияға,Монғолия мен Оңтүстік Забайкальге қашып барды,Мөде тарихта батыл да тапқыр қолбасшы ғана емес диктаторлық әулетті күштті қаһарлы блеушісі ретінде де белгілі,Ол ұзақ жылдық алдынғысын ойлаған көрнетті саясатшшы қауырт жағдайдың өзінде екі жақтыда разы қылатынкелісімге келтіре алатын шебер дипломат болған, {#section-18.ListParagraph} 1. Басқару жүйесі Ғұн мемлекетінің басқару жүйесі күрделі иерархиялық құрылымнан тұрды және шаньюйдің (жоғарғы билеушінің) билігі абсолютті болды. Мөде шаньюйдің кезінде қабылданған басқару жүйесі бірнеше негізгі ерекшеліктерден тұрды: 1. Шанью-ғұн мемлекетінің жоғарғы билеушісі. Шаньюй бүкіл мемлекеттің басшысы ретінде ішкі және сыртқы саясатты анықтап, әскерді басқарды. Ол халық алдында ерекше құрметке ие болып, оның бұйрықтары мен шешімдерін орындау міндетті саналды. 2. **Оң және сол қанат** -- мемлекет екі қанатқа бөлінді: оң және сол. Әр қанатты шаньюйдің туыстары немесе сенімді қолбасшылары басқарды. Бұл жүйе басқаруды орталықтандыруға мүмкіндік беріп, әр қанат белгілі бір аумақты басқарумен айналысты. Оң қанатты шаньюйдің мұрагері, ал сол қанатты әдетте оның басқа туыстары басқарды. 3. **Тумендер** -- мемлекетті басқару жүйесінде әр қанат өз кезегінде бірнеше \"тумендерге\" бөлінді. Әрбір тумен шамамен 10 000 әскерден құралды. Басшылар тумені қорғайтын, соғыс кезінде әскер жинайтын және мемлекеттің ішкі тәртібін қадағалайтын. Басшылар халыққа салық жинап, шаньюйге есеп беретін. 4. **Шенеуніктер мен жергілікті басқарушылар** -- мемлекетте әртүрлі деңгейдегі шенеуніктер қызмет етті. Олар шаньюйдің бұйрықтарын орындап, халық арасында тәртіп сақтады. Ғұн мемлекетінде мемлекеттік басқару қызметіне тағайындалатын лауазымды тұлғалар болды, олар халыққа билік жүргізіп, шаньюйдің шешімдерін жүзеге асырды. 5. **Мұрагерлік жүйе** -- билік шаньюйдің ұрпақтарына мұра ретінде қалдырылды. Бұл жүйе шаньюйдің тегін сақтау және билікті тұрақты ұрпақтар арасында қалдыру мақсатында енгізілген. Мұрагерлік жүйе ішкі бірлікті сақтауға ықпал еткенімен, кейде туыстар арасында тақ үшін күрес болған. 3Ғұндардың саяси құрылымы және мемлекеттің күшеюі. Ғұн мемлекетінің күшеюі оның әскери қуаты мен кеңейіп отырған аумағына байланысты болды. Мемлекет ішкі бірлікті сақтай отырып, көрші елдерге шабуылдар жасап, өз ықпалын кеңейтті. Ғұндар ұтымды әскери стратегияларының арқасында Қытайдың солтүстігіне, қазіргі Моңғолия мен Орталық Азия аумақтарына билік жүргізіп, көшпелі мемлекеттер арасындағы беделін арттырды.Мөде шаньюйдің басшылығымен ғұндар біртұтас мемлекет ретінде өздерін бекемдеп, көрші тайпалар мен Қытайдың солтүстігіне жүйелі түрде шабуыл жасады. Бұл жорықтардың нәтижесінде ғұндар жаулап алынған аймақтардан алым-салық алып, экономикалық жағдайын жақсартып отырды. Сонымен қатар, ғұндар Қытайдың ықпалына қарсы тұрып, Ұлы Қытай қорғанының салынуына себепкер болды. Қорған ғұндардың тұрақты шабуылдарына қарсы Қытай билігіне өзіндік қорғаныш ретінде қызмет етті.**Саяси және әскери жетістіктер**Ғұндардың күшеюіне ықпал еткен негізгі факторлар:**Орталықтандырылған басқару жүйесі** -- шаньюй билігі орталықтандырылып, мемлекет ішінде тәртіп пен бақылау орнатылды.**Әскери қуаты** -- көшпелі өмір салтына байланысты ғұндар жылдам қозғалып, икемді әскер құра білді. Олардың әскери стратегиялары мен шабуылдау тактикасы жоғары деңгейде дамыған.**Дипломатия және келісімдер** -- ғұндар кейде Қытаймен дипломатиялық келісімдер жасасып, экономикалық пайда тауып отырды. Бұл байланыстар олардың мемлекет ішіндегі тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік берді. V ғасырда ғұндардың көшбасшысы Аттила тұсында олар ең мықты мемлекеттердің біріне айналды. Аттила әскери және дипломатиялық әдістерді ұштастырып, көптеген аймақтарды ғұндарға бағындырды. Ол Рим империясына жорық жасап, сол кездегі ең ірі әскери күштердің бірі болды. Аттила көрші халықтарды өзіне бағындыру үшін дипломатиялық байланыстар мен әскери күшті тиімді қолданды. Оның жорықтары Рим империясына үлкен шығын келтіріп, олардың бейбітшілік туралы келісімдер жасауына себеп болды. Аттила қайтыс болған соң, ғұн империясы ішкі қақтығыстар мен тайпааралық соғыстардың салдарынан ыдырай бастады. Ғұн мемлекеті Орталық Азиядағы алғашқы қуатты көшпелі мемлекеттердің бірі болды. Оның құрылуы мен дамуы Мөде шаньюйдің мықты қолбасшылығы мен көреген саясатының нәтижесі. Ғұндар көрші елдерге ықпал жасап, өздерінің әскери-саяси беделін сақтап, тарих сахнасында маңызды орын алды. 4,Ғұндардың әскери өнері мен жорықтары Ғұндардың әскери өнері мен жорықтары олардың көшпелі өмір салты мен күшті ұйымдастыру жүйесіне негізделген. Олар көшпелілерге тән икемді және жылдам әскери тактиканы дамытып, сол замандағы ең күшті жауынгерлерге айналды. Ғұндардың әскери күші мен шеберлігі көрші мемлекеттер мен тайпаларға әсер етіп, олардың көптеген жерлерді жаулап алуына мүмкіндік берді.**Ғұндардың әскери өнері** олардың көшпелі өмір салтына бейімделген, тиімді ұйымдастырылған, шабуылға икемді және мобильді сипатта болды. Негізгі ерекшеліктері:**Қоршау және шегіну тактикасы** -- Ғұндардың ең басты әскери тактикаларының бірі -- қоршау және шегіну. Олар дұшпанды қоршауға алып, тез шегініп, қарсыластарын тұзаққа түсіретін. Бұл әдіс арқылы ғұндар жау әскерін арандатып, оларды шаршатып, әлсіретіп, күтпеген жерден қатты соққы жасайтын.**Қашықтықтан шабуыл жасау** -- Ғұндар садақ ату шеберлігін өте жақсы меңгерген. Олар ат үстінде отырып, садақтан нысанаға дәл тигізетін, сондықтан қашықтықтан шабуыл жасау арқылы жау әскерін жойып, оларға жақындауға мүмкіндік бермейтін.**Қатаң әскери тәртіп және ұйымшылдық** -- Ғұндардың әскери құрылымы өте қатал тәртіпке негізделді. Әскердегі тәртіп пен ұйымдастыру жоғары деңгейде болғандықтан, олар ұрыс кезінде қатаң тәртіппен әрекет етіп, жылдам шешім қабылдай алатын. Ғұн әскері түмендерге, мыңдықтарға, жүздіктерге бөлінді.**Ғұндардың негізгі жорықтары**Ғұндар көрші мемлекеттерге жорықтар жасап, олардың аумақтарын жаулап алып, өз ықпалын кеңейтіп отырды. Ғұн жорықтарының басты бағыттары:**Қытайға қарсы жорықтар** -- Ғұндардың Қытайға қарсы жорықтары ең ұзаққа созылған және маңызды жорықтардың бірі болды. Мөде шаньюй Қытайға көптеген жорықтар жасап, олардың солтүстік аймақтарын өз бақылауына алды. Бұл жорықтар Қытайдың Ұлы Қытай қорғанын салуға себепкер болды. Сонымен қатар, Қытайдың әлсіреген кезеңінде ғұндар олардан алым-салық алып, келісімдер жасаған.**Орталық Азия мен Жетісу аймағына жорықтар** -- Ғұндар Орталық Азиядағытайпалар мен аймақтарға жорықтар жасап, оларды өз билігіне бағындырды. Бұл жорықтар ғұндарға жаңа аумақтар, сонымен қатар стратегиялық маңызды жолдарға бақылау орнатуға мүмкіндік берді.**Еуропаға бағытталған жорықтар** -- Ғұндар б.з. IV ғасырында Еуропаға жорықтарын бастады. Бұл кезеңде ғұндар Батысқа қарай жылжып, алдымен Алтай мен Каспий теңізі арасындағы аймақтарды, кейінірек Қара теңіз жағалауындағы тайпаларды өзіне бағындырды. Ғұндар Еуропаның ішіне еніп, герман және римдік тайпаларды жеңіп, үлкен аумақтарға иелік етті. Аттила билік еткен тұста ғұндар Рим империясына қарсы ірі жорықтар жасап, Еуропаға үлкен қауіп төндірді.**Ғұндардың әскери жетістіктері**Ғұндардың әскери шеберліктері мен тактикалары оларды тарихи сахнада маңызды әскери державаға айналдырды. Олардың жетістіктері:Көрші мемлекеттер мен тайпаларды біріктіріп, ірі көшпелі империя құрды.Қытайдың солтүстігіндегі қауіп-қатерлерді жеңіп, Ұлы Қытай қорғанының салынуына түрткі болды.Еуропаға дейін жетіп, \"Халықтардың ұлы қоныс аударуын\" бастап, Батыс Рим империясының құлауына әсер етті. 5Ғұн мемлекетінің құлдырауы және тарихи мұрасы Ғұн империясы, өзінің қуатты әскери және саяси жүйесінің арқасында үлкен аумақты билегенімен, бірнеше себептерге байланысты құлдырады. Ғұн мемлекетінің әлсіреуі және құлдырауы біртіндеп өтті. Оның негізгі себептері мыналар болды:**Ішкі алауыздықтар мен билік үшін күрес**: Ғұн мемлекетінде билікке талас ішкі жанжалдарды күшейтті. Билікке деген талас шаньюйлердің (билеушілердің) арасында қарулы қақтығыстар мен бөлінуге алып келді. Бұл ішкі алауыздық мемлекетті әлсіретіп, сыртқы жаулардың шабуылдарына төтеп беруге кедергі болды.**Шығыс және Батыс ғұндардың бөлінуі**: Б.з.б. I ғасырда ғұндар Шығыс және Батыс ғұн мемлекеттеріне бөлінді. Бұл бөлініс олардың әскери және экономикалық әлсіреуіне әкелді. Шығыс ғұндар Қытайға бағынышты болып, өз тәуелсіздігін жоғалтса, Батыс ғұндар Орталық Азияға, кейінірек Еуропаға көшіп кетті.**Қытайдың қарым-қатынасы және қарсы шабуылдары**: Ғұндар Қытай империясымен ұзақ жылдар бойы жауласып келген еді. Қытайдың күшеюі және әскери күшінің артуы ғұндарға үлкен қауіп төндірді. Қытайлар ғұндарға қарсы соғыстар жүргізіп, олардың экономикасы мен саясатын әлсіретті. Сонымен қатар, Ұлы Қытай қорғаны да ғұндардың оңтүстікке бағытталған жорықтарын тежеді.**Көрші тайпалардың шабуылдары және қысым**: Ғұн мемлекетінің құлдырау кезінде басқа да көшпелі тайпалар, әсіресе Сяньби және Ухуань тайпалары, ғұндарға қысым көрсетті. Бұл жағдай ғұндардың өз билігін ұстап тұруына үлкен қиындық тудырды.**Экономикалық қиындықтар**: Үлкен аумақтарды билеу ғұндарға қиындық тудырды. Экономикалық ресурстар азайып, жауынгерлерді асырау және жабдықтау қиынға соқты. Көшпелі экономика ұзақ уақыт бойы тұрақты мемлекетке айналуға жеткіліксіз болды.**Ғұндардың тарихи мұрасы** Ғұндар әлем тарихында үлкен із қалдырған халықтардың бірі болды. Олардың тарихи мұрасы әр түрлі мәдени және саяси ықпалдар арқылы айқын көрінеді.**\"Халықтардың ұлы қоныс аударуына\" әсері**: Ғұндардың батысқа қарай жорығы көптеген көшпелі тайпаларды Еуропаға көшуге мәжбүр етті. Бұл процесс \"Халықтардың ұлы қоныс аударуы\" деп аталды. Ол Батыс Рим империясының әлсіреуіне, герман тайпаларының Еуропаға енуіне және жаңа мемлекеттердің құрылуына себеп болды.**Әскери тактиканың дамуына ықпалы**: Ғұндардың атты әскерлері мен әскери тактикалары көрші мемлекеттерге, әсіресе Қытай мен Римге ықпал етті. Олардың шабуылдау және қорғану әдістері басқа да халықтарға үлгі болып, әскери өнердің дамуына септігін тигізді.**Көшпелі империялардың құрылуына негіз**: Ғұндар құрған көшпелі мемлекет үлгісі кейінгі түркі және моңғол империяларының құрылуына үлгі болды. Олар ғұндар сияқты ұйымдастыру жүйесін қабылдап, үлкен империяларға айналды.**Түркі халықтарының мәдениетіне ықпалы**: Ғұндардың мәдениеті мен тілі кейінгі түркі халықтарының мәдениетіне әсер етті. Кейбір зерттеушілер ғұндарды түркі халықтарының ата-бабасы деп санайды, себебі олардың тілі мен әдет-ғұрыптарында ұқсастықтар бар.**Еуропа тарихына ықпалы**: Ғұндардың жорықтары Еуропаның этникалық және саяси картасын өзгертті. Олар герман тайпаларын Рим империясына қарсы бірігуге итермелеп, Еуропаның жаңа этникалық құрылымының қалыптасуына әсер етті. 6Ішкі мәселелер мен ыдырау себептері Ғұн мемлекеті Азиядағы алғашқы көшпелі империялардың бірі ретінде үлкен аймақты биледі. Алайда, уақыт өте келе, ішкі мәселелер мен сыртқы қысымдар мемлекетті әлсіретіп, ыдырауына алып келді. Осы мәселелердің негізгі себептеріне тоқтала кетсек:Ғұн мемлекетінде шаньюй (билеуші) билігі әкеден балаға мұраға қалғанымен, билікке үміткерлер арасында жиі дау-дамай болып отырды. Бұл билікке талас қақтығыстарға, тіпті кейде бүліктерге алып келді. Әрбір тайпа басшысы өз мүддесін қорғауға тырысып, бір-бірімен бәсекелес болды. Бұл ішкі тұрақсыздық мемлекетті әлсіретіп, біртұтастығын жоғалтуға әкелді. **. Әлеуметтік құрылымның әлсіздігі**Ғұн мемлекетінің негізгі әлеуметтік құрылымы тайпаларға және ұлыстарға негізделді. Әрбір тайпа өз басшысына бағынды, ал олар мемлекет басшысына толық бағынбаған кездер болды. Тайпалар арасындағы байланыстар мен келісімдер тұрақсыз болды, сондықтан елдің ішкі бірлігі әлсіреді. Кейбір тайпа көсемдері шаньюйге бағынудан бас тартып, өз алдына бөлініп кетті.**. Экономикалық қиындықтар** Ғұндар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі халық болды, бірақ мемлекет көлемінің ұлғаюы жаңа ресурстарды қажет етті. Ірі әскери күштерді асырау және мемлекеттің шығыстарын өтеу үшін тұрақты және мол экономикалық база болмады. Ғұндардың егін шаруашылығы дамымағандықтан, азық-түлік пен басқа да маңызды ресурстар жетіспеді. Бұл халық арасында наразылық туғызды.**4. Сыртқы қысым және көрші мемлекеттермен қақтығыс**Ғұндардың басты қарсыласы -- Қытай империясы -- ғұндарға қарсы бірнеше әскери жорықтар ұйымдастырып, оларға ауыр шығын келтірді. Қытайдың ықпалына түспеу үшін Ғұн мемлекеті жиі әскери жорықтарға шығып, өз күшін көрсеткісі келді. Алайда, бұл соғыстар ғұндардың ресурстарын сарқып, әскерін әлсіретті. Сонымен қатар, Сяньби және Ухуань сияқты көрші тайпалар ғұндарға қарсы одақтасып, олардың әлсіреуіне ықпал етті. **Шығыс және Батыс ғұн мемлекеттеріне бөліну** Ғұндар екіге бөліну кезеңіне дейін өз билігін сақтап келді. Б.з.б. I ғасырда ғұндар Шығыс және Батыс болып екіге бөлініп, мемлекет құрылымы әлсіреді. Шығыс ғұндар Қытайдың ықпалына кіріп, өз тәуелсіздігінен айрылса, Батыс ғұндар өздерін сақтап қалуға тырысты. Бұл бөліну ғұндар арасындағы біртұтастықты жойып, мемлекеттің әлсіреуіне тікелей әсер етті. **Климаттық және табиғи қиыншылықтар**Ғұн мемлекеті орналасқан аумақта климаттық өзгерістер мал шаруашылығы мен көшпенділердің өміріне кері әсерін тигізді. Жиі орын алған қуаңшылық, мал басының азаюына, жайылымдардың тозуына әкелді. Бұл азық-түлік тапшылығына және халықтың күнкөріс деңгейінің төмендеуіне себеп болды. 7Ғұндардың әлем тарихына әсері. Ғұндар Еуразиядағы көшпенді халықтардың бірі болып, әлем тарихына айтарлықтай ықпал етті. Олардың әскери өнері, мемлекеттік құрылымы, көші-қон әрекеттері және мәдени мұрасы көптеген халықтарға әсер етіп, Еуропа мен Азия тарихында із қалдырды.Ғұндардың Еуропаға жылжуы Ұлы қоныс аудару кезеңін бастады. Б.з. IV ғасырында ғұндар Еуропаның батыс аймақтарына басып кіріп, герман тайпаларын батысқа қарай ығыстырды. Бұл қоныс аудару Рим империясына қауіп төндіріп, оның құлдырауына себепкер болды. Герман тайпаларының жылжуы Еуропаның этникалық картасын өзгертті және жаңа халықтардың қалыптасуына әсер етті.Ғұндардың Батысқа жылжуы көптеген еуропалық тайпалардың саяси құрылымдарын өзгертіп, олардың ұйымдасуына түрткі болды. Ғұндар өздерінің әскери құрылымымен ғана емес, көшпелі басқару жүйесімен де ерекшеленді. Бұл жүйе Еуропадағы кейбір тайпалар мен халықтарға үлгі болып, басқару формаларын дамытуға септігін тигізді.Аттила бастаған ғұндар Рим империясының территориясына басып кіріп, көптеген қалаларды талқандады. Ғұндардың қысымы Римнің ішкі саяси тұрақсыздығын ушықтырып, империяның қорғанысын әлсіретті. Бұл жағдай Батыс Рим империясының құлдырауына тікелей әсер етті.Ғұндар әскери тактикада, соның ішінде атты әскерді қолдану мен жебелерді жетілдіруде шеберлік танытты. Олардың жылдам шабуылдау, тосқауыл құру, кенеттен шегіну сияқты әскери әдістері кейінгі дәуірлерде көптеген елдерде қолданылды. Ат үстінде садақ тарту техникасы, сонымен қатар садақтың құрастырылуы да, ғұндардың ерекшелігі болып, Еуропаға кең тарады.Ғұндар көшпелі мәдениетті Еуропаға алып келіп, еуропалық тайпалардың тұрмыс-салтына әсер етті. Олардың киім үлгілері, атқа міну дәстүрі, қару-жарақ түрлері мен қолдану тәсілдері жергілікті халықтар арасында танымал болды. Ғұндардың киіз үйі мен көшпенді тұрмыс салты кейінгі түркі және моңғол халықтарының мәдениетіне де әсерін тигізді.Ғұндар құрған империяның құрылымы кейінгі түркі, моңғол және басқа да көшпенді мемлекеттерге үлгі болды. Олардан кейін пайда болған мемлекеттер -- Түркі қағанаты, Шыңғысханның Моңғол империясы -- ғұндардың саяси, әскери және ұйымдастыру тәсілдерін қолданды.Ғұндардың ерліктері мен жорықтары көптеген халықтардың аңыздары мен мифтерінде сақталған. Аттила, әсіресе, көптеген еуропалық мифологияда ерекше орын алады. Оған әр түрлі аңыздық сипат беріліп, кейде жағымды кейде жағымсыз тұлға ретінде суреттелді. Бұл аңыздар халықтардың санасында ғұндардың бейнесін қалдырды. **Қорытынды** Ғұндар туралы зерттеу барысында мен көп маңызды ақпарат алдым. Олардың әскери өнері, саяси құрылымы мен жорықтары әлем тарихында айтарлықтай із қалдырғаны айқын болды. Ғұндардың Еуропаға жорығы, Рим империясына әсері, сондай-ақ олардың көшпелі мәдениеті туралы түсініктерім айтарлықтай кеңейді. Бұл зерттеу арқылы ғұндардың тарихи мұрасы тек олардың замандас халықтарына ғана емес, келешек ұрпақтарға да маңызды әсер еткенін ұғындым.Зерттеу барысында кейбір қиындықтарға да тап болдым. Ғұндар туралы көптеген мәліметтер тарихи деректерде нақты жазылмағандықтан, олардың тарихын қайта қалпына келтіру өте қиын болды. Сонымен қатар, олардың мәдениеті мен әскери стратегияларының ерекшеліктерін дәл бағалау үшін әртүрлі дереккөздерден алынған ақпаратты салыстыру қажеттілігі туындады. Бірақ осы қиындықтарға қарамастан, мен өзім үшін жаңа және қызықты ақпараттар таптым. Ғұндардың тарихы мен мәдениетін зерттеу барысында олардың тек әскери жеңістері мен саяси құрылымдары ғана емес, сонымен қатар олардың әлем тарихындағы орны да маңызды екенін түсіндім.Бұл тақырыпты тереңірек зерделеу мен үшін үлкен тәжірибе болды. Зерттеу жұмысы барысында ғұндардың әлем тарихына жасаған әсерін тереңірек түсініп, олардың тарихи мұрасын бағалаудың маңыздылығын көрдім. **Тест тапсырмалары:**  **Ғұндар қай ғасырда Орталық Азиядан шығып, Еуропаға басып кірген?** B\) V ғасыр  **Ғұндардың басқару жүйесі қандай болды?** - A\) Монархия - B\) Құқықтық мемлекет - C\) Демократия - D\) Деспотия  **Ғұндардың көсемі Аттила қай мемлекеттермен соғысты?** - A\) Рим империясы мен Парсы мемлекеті - B\) Византия империясы мен Египет - C\) Рим империясы мен герман тайпаларымен - D\) Мысыр мен Қытай  **Ғұндардың әскери тактикасының ерекшелігі неде болды?** - A\) Қатты қорғаныс стратегиясы - B\) Кенеттен шегіну және шабуыл жасау - C\) Ұзақ соғыстар жүргізу - D\) Тек жаяу әскер қолдану  **Аттиланың қай қаланы жойып, Рим империясына қауіп төндіргені белгілі?** - A\) Константинополь - B\) Рим - C\) Афина - D\) Тарсус  **Ғұндардың қандай маңызды мәдени құндылығы болған?** - A\) Жазба мәдениеті - B\) Көшпелі өмір салты - C\) Ғылым мен философия - D\) Урбанизация  **Ғұн империясының құлдырау себебі қандай болды?** - A\) Әскери жеңістердің көптігі - B\) Басқа көшпенді халықтармен бірігу - C\) Ішкі қақтығыстар мен көшпелі халықтардың бірігуі - D\) Империяның ішкі басқару жүйесінің тұрақсыздығы  **Ғұндар Еуропаға әсер етіп, қандай кезеңді бастады?** - A\) Қайта өрлеу дәуірі - B\) Ұлы қоныс аудару дәуірі - C\) Орта ғасырлар - D\) Ренессанс кезеңі  **Ғұндар қандай әскери құралдарды жиі қолданған?** - A\) Атқыш қарулар мен садақтар - B\) Қалқан мен қылыштар - C\) Зеңбіректер - D\) Мықты қорғаныс қабырғалары  **Ғұндар мен басқа көшпенді халықтар арасындағы байланыс қалай болды?** - A\) Олар бір-біріне қарсы тұрып соғысты - B\) Көшпенді халықтар бірігіп бір империя құрды - C\) Ғұндар өзге халықтарды жаулап алып отырды - D\) Көшпенді халықтар тек бейбіт қарым-қатынаста болды Пайдаланған әдебиеттер тізімі