TELE4 GO D T1 Correctiesleutel PDF

tele Valt het klimaat nog te redden? 1 HET VERSTERKTE BROEIKASEFFECT 2 DE OPWARMING VAN DE AARDE IS EEN FEIT 3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE 4 HET KAN ANDERS! 18...

tele Valt het klimaat nog te redden? 1 HET VERSTERKTE BROEIKASEFFECT 2 DE OPWARMING VAN DE AARDE IS EEN FEIT 3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE 4 HET KAN ANDERS! 18 V6 o 1 2 3 4 o n op de foto’s hieronder. Door de stijging van de zee- Een grote brand in het Experts waarschuwen dat veel Het Poopómeer op de hoog- Wn heaerrthe? Valt het klimaat nog te redden? spiegel worden de Everglades noorden van California ijsberen (hier in de omgeving vlakte van Bolivia was ooit in Florida bedreigd door heeft het stadje Greenville van Spitsbergen) moeite het op één na grootste meer binnentrekkend zeewater. vernield (zomer 2020). Het hebben om voedsel te vinden. van het land. Als gevolg van Inheemse planten en dieren warme, droge weer in het Het pakijs waarop ze jagen, droogte en wateronttrekking hebben moeite om zich aan het veranderende milieu aan te passen. westen van de VS vergroot de intensiteit en de verwoestende kracht van bosbranden. wordt steeds dunner en smelt eerder in het seizoen weg. e h is het meer nu opgedroogd. 5 6 7 8 e a Lees de info onder de foto’s en zoek de plaatsen op in je atlas. Steenkool blijft in China de Palmolie is de meest gebruikte Met windsnelheden tot Door de droogte en de hitte in r belangrijkste energiebron. plantaardige olie ter wereld. 270 kilometer per uur was de Sahelregio is het daar nu al W art Het land gaat nog altijd door Aangezien de vraag ernaar Amphan (mei 2020) de moeilijk om aan landbouw te met de bouw van nieuwe wereldwijd blijft stijgen, krachtigste cycloon ooit doen. Maar het kan ook langer b Noteer de nummers van de foto’s bij de overeenstemmende locaties op de wereldkaart. steenkoolcentrales (hier worden er enorme plantages gemeten in de Golf van en harder gaan regenen, Chongqing). De bouw van die aangelegd. Daarvoor moet Bengalen. Amphan ging aan met overstromingen tot h e centrales is omstreden, want tropisch regenwoud wijken, land in de buurt van Kolkata, gevolg. Niger was het zwaarst ze stoten erg veel CO2 uit. zoals hier in Borneo. een stad met bijna 14 miljoen getroffen in het najaar van inwoners. 2020, toen de Niger buiten haar oevers trad in Niamey. ? De klimaatverandering grijpt wereldwijd om zich heen. Bekijk de uiteenlopende gevolgen daarvan  *3 66°N noordpoolcirkel 2* 23°N *1 *5 Kreeftskeerkring *7 *8 0° evenaar 0 3000 km *6 op de evenaar 23°S *4 Steenboks- keerkring 66°S zuidpoolcirkel WHERE ON EARTH? 19  1 HET VERSTERKTE BROEIKASEFFECT HOE ZORGEN MENSELIJKE ACTIVITEITEN VOOR DE OPWARMING VAN DE AARDE? tele 3 1 Vorig schooljaar kwamen het natuurlijk broeikaseffect en de verschillende broeikasgassen aan bod. Veel broeikasgassen komen op natuurlijke wijze voor in de atmosfeer, maar de laatste decennia worden er ook steeds meer door de mens uitgestoten. Onderzoek de menselijke oorsprong van die broeikasgassen. a Bekijk ter opfrissing het filmpje over het natuurlijk broeikaseffect via de QR-code of de link. b Je leerde vorig schooljaar ook wat het verschil is tussen koolstofreservoirs en BEKIJK FILMPJE koolstofbronnen. Lees nog eens de tekst hieronder. Koolstofreservoirs zijn plaatsen waar koolstof voor een lange tijd opgeslagen blijft. Dat gebeurt op natuurlijke wijze. Koolstofbronnen laten die koolstof weer vrij. - Noteer twee voorbeelden van koolstofbronnen in de tabel. - Noteer tussen welke twee sferen de koolstof zich verplaatst. Kies uit: biosfeer (BS), atmosfeer (AS), geosfeer (GS) of hydrosfeer (HS). koolstofbronnen van … naar … bosbranden BS AS verbranding van fossiele brandstoffen GS AS ontbossing BS AS c Het vrijkomen van koolstof en andere broeikasgassen door de mens zorgt voor de opwarming van de aarde: dat noemen we het versterkte broeikaseffect. Bekijk het filmpje via de QR-code of de link. BEKIJK FILMPJE minder reflectie op het verlies van warmte kortgolvige aardoppervlak in de ruimte lichtstralen reflectie EIKASGASSEN BRO meer door wolken en stofdeeltjes warmtestraling warmtestraling gevangen door vrijgegeven door broeikasgassen de aarde absorptie van lichtstralen door het aardoppervlak omzetting van lichtstralen naar langgolvige warmtestralen fig. 1.1 het versterkte broeikaseffect 20 Valt het klimaat nog te redden?  - Omcirkel op figuur 1.1 waar de broeikasgassen een invloed op hebben. - Noteer vervolgens bij elke cirkel die je hebt getekend of het versterkte broeikaseffect een versterkend (meer) of afzwakkend (minder) effect heeft op dat element. d Bekijk de figuur aandachtig. Ze toont het albedo-effect. Wat is dat? fig. 1.2: het albedo-effect  Inkomende zonnestralen worden gereflecteerd door het ijs op aarde en door de wolken.  e Wat is het gevolg van het versterkte broeikaseffect op het albedo-effect van de aarde?  Door het versterkte broeikaseffect daalt het albedo-effect van de aarde doordat er minder  op de aarde is. Daardoor zal de temperatuur van de aarde nog meer stijgen. ijs f Bestudeer figuur 1.3 en duid aan of de stellingen juist of fout zijn. Verbeter de foute stellingen. % 0,7 len 1% ie eta lan % str ,6 rom dbo du e0 ,6 % he vo ustr hem e en ts ri sin ie isc -fer uw ind oc ch ak ijzer en st d u ,5 % ab s gro in 3 non pe emi afb aal 7, lp trie 0 nt veestapel en 2 u nde ran % -e ch n p us t r rijs gs de mest 5,8 % - e ind n4 in nn ier ine- tte ed ,1 % ao energ el t p og ieve pa ach 1,3 st rbr m 3 uik % on ,5 tbo % in ssi an akk ng de de erla 2,2 gras nd 1,4 % ind re i lan land- en ust % ndu stort plaa d 0,1 % bosbouw rie tsen strie afvalw 1,9 24,2 ater 1,3 % 18,4 % ën 10,6 % a % chemicalië f val 3,2 n 2,2 % % % cement 3 % industrie 5,2 % in energie rij 1,7 % ,9 % b ou w en visse energie ort 11 land 6 ,2 % 73,2 % s % er 1 nsp ssie 5,8 emi ctie tige produ rv o gtra ch vlu ergie ve we en van % 7,8 ,5 % di e en e an rig n 17 lu ng rgiev rbruik in gebouwe ch br ove e tva % a sch oorwiding 10,9 rt r 1,9 sp ijple fve en ee ege en 0 p ou w sto % pv residentiële geb d aa n 0,4 3 % an rt 1 commerciële br ,7 % gebouwen 6,6 % % , fig. 1.3: uitstoot van broeikasgassen op wereldvlak per economische sector bron data: ourwoldindata.org 1 HET VERSTERKTE BROEIKASEFFECT   21  stellingen juist fout 1 Er is meer uitstoot van broeikasgassen door vliegverkeer dan door wegverkeer. X wegverkeer (11,9 %) > vliegverkeer (1,9 %)  2 De meeste uitstoot komt voort uit de energieproductie voor de industrie.  X  3 De uitstoot door landbouw is meer afkomstig van veeteelt dan van het kweken van gewassen. X Dierlijke oorsprong = 5,8 %. Plantaardige oorsprong = 4,1 % (landbouwgronden) + 1,3 % (kweken van rijst) + 1,4 % (akkerland). 4 Er komen ook broeikasgassen vrij bij de opslag en verwerking van afval.  X  5 Bijna drie vierden van de uitstoot van broeikasgassen is afkomstig van het opwekken van energie. X   Interessant om weten Het vrij grote aandeel van broeikasgasemissies uit afval heeft onder meer te maken met methaan dat vrijkomt op stortplaatsen en bij het zuiveren van afvalwater. afvalwaterzuiveringsinstallatie: het geproduceerde methaan wordt gebruikt voor de energievoorziening van de installatie g Bekijk de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen door de verschillende landen via de QR-code of de link. Noteer naast elk jaartal wat je opvalt. - 1850: Het Verenigd Koninkrijk stoot de meeste broeikasgassen uit.  BEKIJK WEBSITE - 2000: De Verenigde Staten stoten de meeste broeikasgassen uit.  - 2006: Vanaf dan stoot China meer broeikasgassen uit dan de Verenigde Staten.  - het meest recente jaar: China stoot de meeste broeikasgassen uit.  22 Valt het klimaat nog te redden?  h Noteer een algemene conclusie. Vermeld ook de uitstoot van broeikasgassen van enkele landen. Elk jaar worden er meer broeikasgassen uitgestoten. De laatste jaren stoten landen als de Verenigde Staten en de lidstaten van de EU (België, Duitsland, Frankrijk...) minder broeikasgassen uit. i Vergelijk je antwoorden uit vraag f met de kaart hieronder. Wat stel je vast? Uitstoot van broeikasgassen per inwoner geen data 2.5 t 5t 7.5 t 10 t 15 t 20 t 25 t fig. 1.4: uitstoot van broeikasgassen per inwoner in de wereld (2018) bron: CO2 emissions by sector (CAIT) - OurWorldIn Data.org/co2-and-other-greenhouse-gas-emissions - CC BY China stoot de meeste broeikasgassen uit, maar per inwoner gezien is de uitstoot lager. Olieproducerende landen met relatief weinig inwoners hebben een grotere uitstoot per inwoner (Guyana, Saudi-Arabië, VAE...). 2 Onderzoek de verschillende broeikasgassen en hun effect op de stijgende temperatuur. tele 3 a Vorig schooljaar leerde je de belangrijkste broeikasgassen kennen. Bekijk de formules en de manier waarop de mens ze uitstoot in de tabel. Vul de namen van de broeikasgassen aan. formule naam menselijke uitstoot door … H2O waterdamp koeltorens van thermische centrales CO2 koolstofdioxide verbranding van fossiele brandstoffen, ontbossing CH4 methaan landbouw (rijstvelden, meststoffen, veeteelt …) landbouw (meststoffen), chemische industrie en N2O lachgas/distikstofoxide verbranding van fossiele brandstoffen 1 HET VERSTERKTE BROEIKASEFFECT   23  b Lees de infotekst en bekijk de tabel. Vergelijk methaan met koolstofdioxide op basis van het GWP en de levensduur. Sommige broeikasgassen hebben een sterker opwarmend effect dan andere. Het aardopwarmingsvermogen of in het Engels Global Warming Potential (GWP) geeft weer hoe sterk een broeikasgas de dampkring opwarmt in vergelijking met CO2. GWP is ook afhankelijk van hoelang een gas voorkomt in de atmosfeer. Daarom zeggen we: hoe groter het GWP, hoe meer een bepaald gas de aarde opwarmt in vergelijking met CO2 over een periode van 100 jaar. formule GWP levensduur percentage van emissies H2O moeilijk om te meten variabel / CO2 1 50 - 200 jaar 74 % CH4 25 12 17 % N2O 298 114 6% Methaan verdwijnt veel sneller uit onze atmosfeer maar het aardopwarmingsvermogen is toch 25 keer sterker dan dat van koolstofdioxide. Gelukkig wordt er veel minder methaan uitgestoten dan CO2, anders zou de opwarming van de aarde nog groter zijn.  Interessant om weten Waterdamp is één van de belangrijkste broeikasgassen, maar het meten van het GWP ervan is heel moeilijk. Dat komt doordat de hoeveelheid waterdamp afhangt van de luchttemperatuur en de beschikbaarheid van water. Daarnaast kan de lucht verzadigd geraken met waterdamp waardoor die gaat uitregenen. Bovendien zorgen wolken (gevormd door condensatie van waterdamp tot waterdruppels of ijskristallen) voor reflectie van zonnestralen. Dat leidt tot een verhoogd albedo. Het natuurlijk broeikaseffect is een natuurlijk proces dat zorgt voor een leefbare temperatuur op aarde. Door menselijke activiteiten zoals de verbranding van fossiele brandstoffen (voor transport, verwarming, elektriciteitsproductie, industrie …), landbouw en ontbossing is de hoeveelheid broeikasgassen sterk toegenomen. Dat is het versterkte broeikaseffect, dat leidt tot opwarming van onze aarde. Door het versterkte broeikaseffect vermindert het albedo-effect van de aarde, waardoor de temperatuur nog meer zal stijgen. De broeikasuitstoot varieert van land tot land. Vooral rijke landen met veel inwoners stoten veel broeikasgassen uit. Het Global Warming Potential (GWP) geeft weer hoe groot het effect van een broeikasgas is op de opwarming van de aarde. 24 Valt het klimaat nog te redden? 2 DE OPWARMING VAN DE AARDE IS EEN FEIT HOE SNEL WARMT DE AARDE OP? Onderzoek de voorspellingen rond de opwarming van de aarde. a Bekijk bij het onlinelesmateriaal of via de QR-code een fragment uit het VRT-journaal over het VN-klimaatrapport en lees de infotekst hieronder. Wat is de belangrijkste boodschap van het klimaatrapport? BEKIJK FILMPJE Het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties, heeft op 9 augustus 2021 zijn zesde rapport gepubliceerd waarin wetenschappers de toekomst van ons klimaat schetsen. Het zijn de wereldleiders die beslissen over maatregelen die de uitstoot van broeikasgassen beperken. Op de klimaatconferentie van Parijs (2015) werd afgesproken om de opwarming van de aarde ruim onder de 2 graden Celsius te houden, en liefst op anderhalve graad. Op de klimaatconferentie van Glasgow (november 2021) bleef die ambitie overeind, maar concrete maatregelen werden doorgeschoven naar de toekomst. Momenteel zit de wereldwijde opwarming aan ongeveer 1,1 °C vergeleken met de periode tussen 1850 en 1900. De verwachting is dat de opwarming zich zal verderzetten aan een tempo van 0,2 graden per decennium. Het IPCC waarschuwt wel dat onze maximale uitstoot aan CO2 omlaag moet als we de opwarming van de aarde onder controle willen houden. Volgens het rapport gaan we tegen 2040 naar 1,5 °C opwarming, maar die temperatuurstijging kan ook al een stuk vroeger bereikt worden. Veel zal afhangen van onze uitstoot op korte termijn. Snel handelen is nodig, want na die anderhalve graad moet de bereikte temperatuur stabiliseren om de gevolgen van de klimaatopwarming niet te laten escaleren.  hebben de toekomst van onze planeet nog in handen, maar er is dringend actie nodig: We  uitstoot van broeikasgassen moet in de komende decennia drastisch omlaag. de  2 DE OPWARMING VAN DE AARDE IS EEN FEIT   25  b Volgens het klimaatrapport staat het vast dat de mens verantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde door de massale uitstoot van broeikasgassen. Het goede nieuws is dat we de toekomstige uitstoot van broeikasgassen nog in de hand hebben. Bekijk de vijf verschillende toekomstscenario’s op basis van hoe goed we erin slagen om minder broeikasgassen uit te stoten. Welk scenario is volgens jou het meest realistische? Leg je antwoord uit. Toekomstscenario uitstoot koolstofdioxide Toekomstscenario uitstoot koolstofdioxide Vijf scenario’s van uitstoot CO2 , uitgedrukt in gigaton (= 1 000 000 00 Vijf scenario’s van uitstoot CO2 , uitgedrukt in gigaton (= 1 000 000 000 000 kg) per jaar Zeer hoge uitstoot zeer hoge uitstoot 140 zeer hoge uitstoot 140 In toekomstbeeld SSP5-8.5 wordt rekening gehouden met hoge uitstoot hoge uitstoot een stijging van de gemiddelde temperatuur met 4,4 °C. 120 gemiddelde uitstoot 120 gemiddelde uitstoot De CO2-uitstoot is dan al verdubbeld tegen 2050. lage uitstoot lage uitstoot 100 zeer lage uitstoot zeer lage uitstoot Hoge uitstoot 100 In scenario SSP3-7.0 verdubbelt de CO2-uitstoot tegen 2100. 80 In dat geval worden landen een stuk competitiever en 80 doen ze er alles aan om hun eigen voedselvoorraad veilig te 60 stellen. De gemiddelde temperatuur stijgt dan wereldwijd met 3,6 °C tegen 2100. 60 40 Gemiddelde uitstoot 40 20 Het derde toekomstbeeld, SSP2-4.5, voorziet geen daling van de uitstoot tot het midden van de eeuw. Daarna daalt 20 0 ze, maar in 2100 is ze netto nog geen nul. De maatschappij verandert in deze toekomst niet drastisch. De temperatuur stijgt met 2,7 °C tegen 2100. 0 -20 2015 2050 2100 Lage uitstoot -20 Het op één na beste scenario heet SSP1-2.6 en is eigenlijk 2015 2050 2100 hetzelfde, maar hier wordt het uitstootdoel pas na 2050 behaald. Dan stijgt de gemiddelde temperatuur op aarde tegen 2100 met 1,8 °C. Zeer lage uitstoot Het beste scenario, SSP1-1.9, is volgens de onderzoekers alleen te halen als er in 2050 netto geen CO2-uitstoot meer is. Dit is het enige toekomstbeeld waarin de doelen van het klimaatakkoord van Parijs gehaald worden. De temperatuur stijgt dan met ongeveer 1,5 °C, maar later neemt de stijging af en blijft ze hangen op + 1,4 °C. fig. 2.1: toekomstscenario’s uitstoot CO2 (in gigaton per jaar) bron data: IPCC leerlingenantwoord   c Bestudeer de onderstaande kaarten. Ze tonen de temperatuur- en neerslagveranderingen bij een opwarming van de aarde met 2 °C. Dat is het toekomstscenario met een gemiddelde uitstoot (zie fig. 2.1). Voorspelling Voorspelling temperatuur bij +2 °Ctemperatuur bij +2 °C Voorspelling Voorspelling neerslag bij +2 °C neerslag bij +2 °C Voorspellingtemperatuur Voorspelling temperatuurbij bij+2 +2°C °C Voorspellingneerslag Voorspelling neerslagbij bij+2 +2°C °C 00 0.5 0.5 11 1.5 1.5 22 2.5 2.5 33 3.5 3.5 44 4.5 4.5 55 5.5 5.5 66 6.5 6.5 77 -40 -40 -30 -30 -20 -20 -10 -10 00 10 10 20 20 30 30 40 40 0 0.5 1 1.5 2 02.5 0.5 1 1.54 24.5 2.5Verandering 3 3.5 35.5 3.56(°C) 5Verandering 46.54.57 5 (°C) 5.5 6 -40 7 -30 6.5 -20 -40 -10 -300 -20 Verandering Verandering 10 (%) (%) -1020 030 1040 20 30 warmer warmer droger droger natter natter Verandering (°C) Verandering (°C) Verandering (%) Verandering (%) warmer fig. 2.2: gesimuleerde temperatuurverandering warmer bij opwarming van 2 °C droger droger natter fig. 2.3: gesimuleerde neerslagverandering bij opwarming van 2 °C natter t.o.v. 1850-1900 t.o.v. 1850-1900 bron: IPCC bron: IPCC 26 Valt het klimaat nog te redden?  - Wat valt je op aan deze temperatuur- en neerslagveranderingen? Noteer telkens twee vaststellingen. temperatuur neerslag  De grootste temperatuurstijging doet  Enkele regio’s krijgen opvallend  zich voor in het noordpoolgebied.  meer neerslag: het noordpoolgebied,   de Stille Oceaan ter hoogte van de   evenaar en noordelijk Afrika.  De opwarming is groter boven land  Andere regio's worden droger: het  dan boven zee.  Middellands Zeegebied, Zuidelijk   Afrika en het Amazonebekken.   - Deze kaarten zijn computermodellen. Waarin verschillen ze van de kaarten die je meestal gebruikt? Computermodellen proberen de toekomst te voorspellen. Ze zijn gebaseerd op aannames en niet op waarnemingen.  Interessant om weten Vroeger werden de bevindingen van het IPCC vaak in twijfel getrokken of bekritiseerd. Dat was met het klimaatrapport veel minder het geval, en wel om twee redenen: - De belangrijkste reden is dat wetenschappers betere modellen hebben ontwikkeld om de complexe wisselwerking tussen de opwarming en weerfenomenen te vatten. Dat komt doordat onze kennis over het klimaatsysteem groeit en onze computers steeds krachtiger worden en meer data kunnen verwerken. Daardoor brengen de modellen het huidige klimaatsysteem steeds beter in kaart en worden de voorspellingen accurater. - Daarnaast neemt de kritiek ook af doordat de gevolgen van de klimaatverandering steeds meer zichtbaar worden. De conclusie van het zesde klimaatrapport van het IPCC is duidelijk: de aarde warmt sneller en intenser op dan tot nu toe gedacht werd en geen enkele regio op onze planeet wordt daarbij gespaard. De gemiddelde temperatuur op aarde ligt nu al zo’n 1,1 °C hoger dan voor het industriële tijdperk. Het rapport zegt ook dat de mens door de massale uitstoot van broeikasgassen verantwoordelijk is voor de klimaatopwarming. Het is aan ons om de toekomstige uitstoot te beperken en het tij te keren. Zelfs in een scenario waarbij de uitstoot van broeikasgassen wordt beperkt, zal de temperatuurstijging op aarde de volgende twintig jaar hoogstwaarschijnlijk verder oplopen tot 1,5 °C. Het goede nieuws is wel dat we de toekomst voor een groot deel nog zelf in handen hebben. 2 DE OPWARMING VAN DE AARDE IS EEN FEIT   27  3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE WELKE PROCESSEN DRAGEN BIJ TOT DE STIJGING VAN DE ZEESPIEGEL? Onderzoek welke processen zorgen voor de stijging van de zeespiegel. a De klas wordt in twee verdeeld. Elk deel van de klas voert een ander experiment uit om te achterhalen waardoor de zeespiegel stijgt. Ga bij elkaar kijken wat de conclusie van het experiment is. Experiment 1 Experiment 2 kokend bakje 1: landijs bakje 2: zee-ijs water 1 Benodigdheden 1 Benodigdheden - 2 bakjes - een glazen fles met een stop die je - water makkelijk kunt doorboren - 10 ijsblokjes - water - een stift - een waterkoker - 2 dikke stenen - kleurstof - een rietje - 1 bakje 2 Werkwijze 2 Werkwijze Bakje 1: landijs - Maak een gat in de stop, steek het - Plaats de steen in het bakje. rietje erdoor en dicht de opening - Leg 5 ijsblokjes op de steen. tussen de rand van de stop en het - Vul het bakje deels met water. rietje. Zorg ervoor dat een deel van de - Vul de fles tot aan de rand met steen onder water ligt, de gekleurd water. ijsblokjes mogen niet onder - Draai de stop met het rietje op de water liggen fles. - Duid aan tot waar het water komt. - Duid het niveau van het water in het rietje precies aan. Bakje 2: zee-ijs - Laat water koken. - Plaats de steen in het bakje. - Giet het warm water in een bakje. - Vul het bakje deels met water. - Plaats de fles in het bakje met Zorg ervoor dat een deel van de warm water. steen onder water ligt. - Wacht enkele minuten zodat - Leg 5 ijsblokjes in het water. de inhoud van de fles kan - Duid aan tot waar het water komt. opwarmen. 28 Valt het klimaat nog te redden?  Laat de ijsblokjes smelten - Duid opnieuw het niveau van en vergelijk voor elk bakje het het water in het rietje precies aan. waterniveau na het smelten met het waterniveau voor het smelten. Vergelijk het waterniveau van het koude water met het waterniveau van het warmere water. 3 Waarneming 3 Waarneming Het waterniveau is enkel gestegen Water neemt meer volume in als in het bakje waar het ijs op de het warmer wordt. steen lag.    b Lees hieronder wat het verschil is tussen landijs en zee-ijs. Markeer of de veranderingen wel of geen effect hebben op het niveau van de zeespiegel. Landijs wordt gevormd door het ophopen van sneeuw gedurende honderdduizenden jaren. Die sneeuw verandert door de druk van bovenliggende lagen in ijs. Het kan gaan om gletsjers of ijskappen. De grootste ijskappen bevinden zich op Groenland en Antarctica. De gemiddelde dikte van de ijskappen bedraagt daar ruim 2 km. Het smelten van ijskappen en gletsjers heeft wel / geen effect op het stijgen van de zeespiegel. Bij zee-ijs gaat het om drijvende ijsmassa ‘s in de poolzeeën: de Noordelijke IJszee, omgeven door de continenten Eurazië en Noord-Amerika en de Antarctische Oceaan rondom het continent Antarctica. Het smelten van zee-ijs heeft wel / geen effect op het stijgen van de zeespiegel. Interessant om weten IJsberen in het noordpoolgebied kampen met een enorm probleem: ze verliezen hun leefgebied. Door de opwarming van de aarde smelt er steeds meer zee-ijs weg en dat zee-ijs hebben ijsberen nodig om te jagen op zeehonden. Nu het zee-ijs zich steeds verder en eerder op het jaar terugtrekt, moeten de ijsberen hun jachtgebied uitbreiden op zoek naar eten. Ze leggen bijgevolg grotere afstanden af en verzwakken daardoor. Ze trekken ook meer naar het vasteland op zoek naar voedsel. Daardoor ontstaan er meer conflicten met de mens, waarbij veel ijsberen gedood worden. 3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE   29  Eén van de meest in het oog springende gevolgen van de opwarming van de aarde is het stijgen van de zeespiegel: - De stijging van de zeespiegel is voor een belangrijk deel het gevolg van het uitzetten van water bij hogere temperaturen. Warmer water neemt namelijk meer volume in dan koud water. - Daarnaast zorgt ook de toename van de totale hoeveelheid water in de oceanen voor een zeespiegelstijging. Dat is het gevolg van het smelten van ijskappen en gletsjers. HOE SNEL SMELT HET IJS OP AARDE? Wetenschappers kunnen met behulp van aardobservatiesatellieten de evolutie van landijs en zee-ijs opvolgen. Onderzoek zelf hoe snel landijs (ijskappen en gletsjers) en zee-ijs smelten. a Deze kaart van de Europese ruimtevaartorganisatie (ESA) geeft een goed overzicht van de regio's in de wereld die bedekt zijn met landijs en van de afname aan landijs sinds 1961. Beantwoord de vragen. Verandering in hoeveelheid ALA: Alaska -3019 CAU: Kaukasus en Midden-Oosten -25 landijs tussen 1961 en 2016 WNA: West-Canada en VS -425 ASC: Centraal-Azië -43 ACN: Arctisch Noord-Canada -1069 ASW: Zuidwest-Azië +119 in gigaton (Gt) ACS: Arctisch Zuid-Canada – 416 ASE: Zuidoost-Azië -112 GRL: Groenland -1237 TRP: lage breedtegraden -66 verlies van 360 Gt = stijging zeespiegel ISL: IJsland -132 SAN: Zuidelijke Andes -1208 met 1 mm SJM: Spitsbergen en Jan Mayen -687 NZL: Nieuw-Zeeland -26 SCA: Scandinavië -38 ANT: Antarctica RUA: Arctisch Rusland -1044 landijs verlies winst ASN: Noord-Azië -21 CEU: Centraal-Europa -38 fig. 3.1: winst en verlies aan gletsjerijs in de periode 1961 - 2016 (in gigaton – Gt) bron: European Space Agency - Hoeveel ijs verloren de regio's in een ruime halve eeuw? 9 625 gigaton ijs (9,6 biljoen ton ijs) - Hoe groot was de zeespiegelstijging waarmee dat gepaard ging? ongeveer 27 mm (9625/360 = 26,7 mm) - In welke drie regio's deden zich de grootste verliezen voor? In Alaska, Groenland en de zuidelijke Andes b Bekijk bij het onlinelesmateriaal één van de reportages over het afsmelten van gletsjers (keuze uit Zwitserse Alpen, Andesgebergte en Himalaya) en som drie gevolgen op. 1 De watervoorziening kan in het gedrang komen of onvoorspelbaar worden en problemen veroorzaken inzake voedselzekerheid. 2 Er kan minder elektriciteit op basis van waterkracht geproduceerd worden.  30 Valt het klimaat nog te redden?  3  verdwijnt gigantisch veel natuurschoon, wat nadelig is voor het toerisme. Er (Of: Er kunnen delen van gletsjers afbreken, waardoor meren overlopen met overstromingen en aardverschuivingen tot gevolg.) c Gebruik ArcGIS Online om de evolutie van het zee-ijs in de Noordelijke IJszee te bestuderen. V24 - Gebruik de kaarten in het stappenplan hieronder. Je vindt een gedetailleerd stappenplan bij het onlinelesmateriaal of via de QR-code. BEKIJK STAPPENPLAN 1 Open de laag Arctic sea ice extent en zoom in op de zee tussen Spitsbergen en Groenland. Zorg dat ook de Barentszzee in beeld is. 2 Pas de kleur van deze laag aan. Het blauw lijkt namelijk te hard op de kleur van de zee, wat de kaart minder leesbaar maakt. 3 Filter de laag op datum: 1 november 1978. 4 Pas de naam van de laag aan naar 'November 1978'. 5 Voeg opnieuw dezelfde laag toe en verander opnieuw de kleur. Let op: kies een andere kleur dan in stap 2. 6 Filter de laag naar het meest recente jaartal in november. Pas opnieuw de naam van de laag aan. 7 Nu kun je de twee data vergelijken. Meet de afstand van het zee-ijs op het grootste verschil in de Barentszzee. 8 Sla je kaart op. - Noteer je besluit.  zien een belangrijke afname van het zee-ijs, op sommige plaatsen tot een afstand van We  280 kilometer op 42 jaar. MAG HET IETS MEER ZIJN? d Bestudeer de grafieken en voer de opdrachten uit. Noordelijke IJszee Antarctische Oceaan 25 25 referentieperiode 1981 - 2010 referentieperiode 1981 - 2010 trend in september: + 10 000 km² / jaar; + 0,6 % / decennium trend in maart: 20 – 39 000 km² / jaar; 20 Omvang zee-ijs (in miljoen km²) – 2,5 % / decennium Omvang zee-ijs (in miljoen km²) 15 15 trend in februari: 10 10 + 3000 km² / jaar; +0,8 % / decennium 5 5 trend in september: – 81 000 km² / jaar; – 11,8 % / decennium 0 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 fig. 3.2: evolutie maandelijkse omvang zee-ijs vanaf 1980 in de Noordelijke IJszee (links) en in de Antarctische Oceaan (rechts) bron data: osisaf-hl.met.no - Verklaar de grote schommelingen in het verloop van beide grafieken. Zowel aan de Noordpool als aan de Zuidpool smelt een deel van het zee-ijs in de plaatselijke zomer en groeit het weer aan in de plaatselijke winter.  3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE   31  - Vergelijk de evolutie van het zee-ijs in de Noordelijke IJszee met die in de Antarctische Oceaan. De oppervlakte aan zee-ijs blijft in het zuidpoolgebied ongeveer gelijk en neemt zelfs lichtjes toe. Aan de Noordpool zien we een duidelijke afname.  V6 - Ga op zoek naar de verklaring voor dat verschil. Gebruik de kaart van de zeestromen in je atlas. Rond het zuidpoolgebied bevindt zich een koude zeestroom. Een deel van het noordpoolgebied staat onder invloed van een warme zeestroom (de Golfstroom).  Zowat overal ter wereld zien we een afname van landijs. Het smelten van de gletsjers doet niet alleen de zeespiegel stijgen, maar brengt op lange termijn ook de watervoorziening van miljoenen mensen in gevaar. Minder water in de rivieren betekent ook minder productie van elektriciteit uit waterkracht. Op korte termijn veroorzaakt het afsmelten van gletsjers een verhoogd risico op natuurrampen. Gletsjermeren die overlopen zorgen bijvoorbeeld voor overstromingen en daarmee gepaard gaande aardverschuivingen. De afname van zee-ijs doet zich vooral voor in de Noordelijke IJszee. WAT ZIJN DE GEVOLGEN VAN HET STIJGEN VAN DE ZEESPIEGEL? Onderzoek de stijging van de zeespiegel met behulp van de GIS-viewer. a Ga naar de website via de link bij het onlinelesmateriaal of de QR-code. Deze website toont een schatting van de zeespiegelstijging. Je kunt aan de linkerkant het tijdstip en scenario instellen. De scenario’s hebben we besproken in hoofdstuk 2. In onderstaande tabel koppelen we de scenario’s die we zagen op figuur 2.1 aan de naamgeving die het IPCC gebruikt. scenario figuur 2.1 naamgeving scenario’s IPCC zeer hoge uitstoot SSP5 – 8.5 hoge uitstoot SSP3 – 7.0 BEKIJK WEBSITE gemiddelde uitstoot SSP2 – 4.5 lage uitstoot SSP1 – 2.6 zeer lage uitstoot SSP1 – 1.9 IPCC scenario’s van uitstoot - Duid de plaatsen België, Kiribati en Louisiana aan op de referentiekaart van de wereld achteraan je leerwerkboek. - Ga voor die plaatsen op zoek naar de stijging van het zeeniveau voor het scenario met zeer lage uitstoot en het scenario met zeer hoge uitstoot. Vul de tabel aan. zeer lage uitstoot (2100) zeer hoge uitstoot (2100) België (Calais, Noord-Frankrijk) 0,40 m 0,78 m Kiribati (Christmas Island II) 0,43 m 0,79 m Louisiana (Eugene Island) 1,24 m 1,62 m 32 Valt het klimaat nog te redden?  Interessant om weten Op sommige plaatsen is de stijging van de zeespiegel groter dan op andere plaatsen. Dat is het gevolg van de herverdeling van warmte in de oceanen, veroorzaakt door windpatronen en oceaanstromingen. Kustgebieden krijgen niet alleen te maken met zeespiegelstijging, maar ook met bodemdaling. Dat is vaak een gevolg van het oppompen van grondwater, het ontginnen van olie en gas, stuwdammen die sedimentafzettingen verhinderen, zandwinning en mijnbouw (zie vraag c over Louisiana). b Lees de tekst hieronder en bekijk het filmpje over Kiribati via de link of de QR-code. Hoe proberen de bewoners van Kiribati zich aan te passen aan veranderende klimaatomstandigheden? BEKIJK Voor duizenden eilanden in de Stille Oceaan, FILMPJE waaronder Kiribati, is de stijging van de zeespiegel problematisch. Het paradijselijke Kiribati lijkt weggeplukt uit een idyllische postkaart. Het eiland ligt met zijn 33 koraaleilanden ergens in het zuiden van de Stille Oceaan, tussen Hawaï en Australië in. Kiribati komt steevast in het nieuws op 31 december want het is het eerste land dat Nieuwjaar viert. Maar veel reden tot feesten is er niet. In 2008 al vroeg de president internationale hulp om de inwoners te evacueren voor Kiribati helemaal verdwenen is. Hij noemde toen zijn volk van 100 000 mensen ‘verloren’. Bron: vrtnws (10/8/2021) Ze doen dat o.a. door: - meer landinwaarts te gaan wonen; - watervoorraden aan te leggen (tekort aan zoetwater) en te zorgen voor voedselzekerheid  (kweek van traditionele gewassen); - kusterosie tegen te gaan door mangroves aan te planten.  c Lees de tekst hieronder en bekijk via de link of de QR-code de reportage over de eerste klimaatvluchtelingen van de VS. Waarom zijn de gevolgen van de klimaatverandering rampzalig voor de kust van Louisiana? BEKIJK In het zuiden van de staat Louisiana (VS) zijn de FILMPJE gevolgen van de klimaatverandering rampzalig. Elk uur verdwijnt een gebied ter grootte van een voetbalveld in de Golf van Mexico. Het is land waarop de oorspronkelijke bewoners al eeuwenlang wonen en dat nu in snel tempo onleefbaar wordt. 3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE   33  - Het gebied ligt aan de monding van de Mississippirivier. Die werd in het verleden ingedijkt,  Het waardoor gebiederligt te weinig aan deafzettingen monding vanzijn in dehet omgevende Mississippi moerasland rivier. om het stijgende Overstromingen van zeewater maken het land onvruchtbaar en gaat er land verloren.  zeepeil te volgen. - Het boren van gangen voor de winning van aardolie en -gas. Daardoor zakt de grond in.   d Ga aan de hand van de website bij het onlinelesmateriaal op zoek naar het effect van de zeespiegelstijging voor België, Louisiana en Kiribati. Pas de zeespiegelstijging aan volgens de tabel op p. 32. Wat stel je vast? - België: Bij een stijging van 0,4 tot 0,8 meter zal de volledige kust onder water lopen tot  aan Brugge. - Louisiana: Bij een stijging van 1,2 tot 1,6 meter zal een heel groot stuk land van  Louisiana verdwijnen. Er zullen geen eilandjes meer overblijven. - Kiribati (zie kaarten hieronder voor de eilanden): Bij  een stijging van 0,4 tot 0,8 meter zullen  sommige eilanden volledig verdwijnen, andere eilanden blijven wel bestaan. De gevolgen  zullen het grootst zijn voor de Phoenixeilanden. STILLE OCEAAN fig. 3.3: Kiribati Door de stijgende zeespiegel kampen heel wat laaggelegen plaatsen met problemen. Zo ontstaan er voor heel wat eilanden in de Stille Oceaan problemen bij stormweer. Stukken land worden weggespoeld, waardoor de bewoners meer landinwaarts moeten gaan wonen. Het grootste probleem is het zoetwatertekort dat ontstaat doordat zeewater het land binnendringt en zich mengt met zoetwater. In Louisiana stijgt het zeepeil sneller dan op andere plaatsen in de wereld. Hier zijn de effecten van de klimaatverandering extra voelbaar door de indijking van de Mississippi en door olie- en gaswinning. 34 Valt het klimaat nog te redden? HOE VERSCHUIVEN DE KLIMAATZONES EN WAT ZIJN DE GEVOLGEN VOOR DE MENS? Onderzoek waarom en hoe de leefwijze van de Sami in het gedrang komt. a Bekijk het filmpje over de leefwijze van de Sami via de link bij het onlinelesmateriaal. b Lees de tekst hieronder en analyseer de situatie door van de tekst een causaal diagram te maken. Zo doe je aan systeemdenken. - Plaats de variabelen die onderstreept zijn in de tekst in de vakken van het causaal diagram. - Geef de relaties tussen de variabelen aan door pijlen te trekken. - Plaats bij de pijlen een + bij een versterkende relatie (de variabelen bewegen in dezelfde richting) en een – bij een verzwakkende relatie (de variabelen bewegen in tegengestelde richting). - Wanneer een pijl teruggaat naar een eerder gebruikte variabele, spreken we van een terugkoppeling. De pijlen maken dan een lus: een gevolg wordt opnieuw oorzaak. Overtrek de terugkoppelingen in het causaal diagram met fluo. “Al meer dan 15 jaar zien we de effecten van de klimaatverandering en bijna niemand luistert naar ons” We bevinden ons in het noorden van Zweden, aan de voet van de bergen dicht bij de grens met Noorwegen. Aan het woord is Marja Skum. In niets lijkt ze op de Sami in de kleurrijke, traditionele kleding die we kennen uit vakantiebrochures. Haar windjack, broek en laarzen zijn functioneel, bedoeld om buiten in te werken. Al eeuwenlang staan rendieren centraal in het bestaan van de Sami. Maar het levensonderhoud van de Sami-herders – en daarmee ook hun cultuur – staat zwaar onder druk. Een van de bedreigingen is de klimaatverandering. Die gaat in het arctisch gebied zo’n twee tot drie keer sneller dan in de rest van de wereld. Marja: “Stijgende temperaturen en veranderende weerpatronen tasten het kwetsbare ecosysteem aan. Daardoor wordt het hoeden van rendieren niet alleen moeilijker, maar ook aanzienlijk duurder. Zowel in de zomer als in de winter zien we het landschap veranderen.” Ze wijst naar de hoge struiken rond het meer. “Die horen niet thuis op de toendra. Door de hogere temperaturen groeien ze hier wel en verdringen ze de andere planten. Bovendien houden ze de warmte van de zon lang vast. Daardoor neemt de temperatuur nog meer toe.” Ook de boomgrens kruipt steeds hoger, en sneeuw en gletsjers verdwijnen in sneltempo. “De toendra, de voedselbron voor onze rendieren, moet een open ruimte zijn. De wind moet vrij spel hebben, verkoeling geven en insecten weghouden die ziektes brengen.” Ze kijkt uit over de vlakte en over het meer, waarin volgens de Samitraditie alleen zij mag vissen. “Ook het water warmt steeds meer op, dat tast het visbestand aan. Er moet snel iets veranderen, anders blijft er straks van het verspreidingsgebied van de toendra nog maar weinig over.” De gevolgen van de klimaatverandering zijn in de zomer nog mild als je ze vergelijkt met de effecten in de winter. “Regen in de winter is niet normaal”, zegt Marja. “In de winters lopen de rendieren vrij rond over de uitgestrekte graasgronden aan de kust, op zoek naar korstmos. Maar door regen en periodes waarin het afwisselend vriest en dooit, ontstaat er onder de sneeuw een laag ijs. 3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE   35  Het voedsel voor de rendieren ligt er dan nog wel, maar ze kunnen er eenvoudigweg niet bij. Met hun hoeven kunnen ze het dikke ijs niet breken. Het gevolg is dat ze verzwakken of in het ergste geval zelfs verhongeren.” Om ze te redden, kopen de Sami voer voor hun dieren. Dat kost niet alleen geld, maar ook extra tijd. Ze moeten de kudde bijeendrijven en binnen een omheining plaatsen. “Daar staan ze relatief dicht op elkaar en eten ze van dezelfde voederplekken. Ziektes waar ze anders nooit mee te maken hebben, kunnen zich dan gemakkelijk verspreiden en de gezondheid van de kudde aantasten. En zo ook ons levensonderhoud.” De klimaatverandering bedreigt ook de eeuwenoude migratieroutes van de rendieren. Die lopen van de bergen naar de kust, veelal over de bevroren rivieren en meren van de Vindelvallei. Het ijs van die rivieren en meren, die later bevriezen en eerder ontdooien, is onbetrouwbaar geworden. “Kuddes van duizenden dieren kunnen daar niet langer over trekken”, legt Marja uit. “Veel alternatieve routes zijn er niet. Er zijn steeds meer wegen die we moeten oversteken, bebouwing en andere obstakels. De enige oplossing is de dieren per vrachtwagen vervoeren. Maar het transport en het bijvoederen: het zijn kosten waarvoor we het geld maar moeten zien op te hoesten.” Marja: “Al meer dan 15 jaar merken we de effecten van klimaatverandering en bijna niemand luistert naar ons. We zijn een inheems volk, een minderheid. Als wij verdwijnen, verdwijnt ook de toendra en de biodiversiteit ervan.” Bron: MO*, www.mo.be, auteur: Yvonne Dudock, fotografe: Nicole Francken V22 Klimaatverandering bij de Sami + + + – temperatuur regen in combinatie met vorst en dooi late vorst en vroege dooi + + – – – struiken  visbestand  voedsel voor rendieren  migratieroutes rendieren – – –  wind rendieren bijvoederen rendieren per vrachtwagen – – +  vervoeren  insecten gezondheid tijd en geld + +  kuddes  + –  ziektes – leefwijze van de Sami + + –  toendra  cultuur 36 Valt het klimaat nog te redden?  c Hoe draagt het verkleinen van het verspreidingsgebied van de toendra bij tot een stijging van de temperatuur in de regio? Is dat een voorbeeld van een positieve of negatieve terugkoppeling?  Doordat er meer struiken groeien, wordt de warmte van de zon langer vastgehouden en stijgt de  temperatuur. Dat is een positieve terugkoppeling (een terugkoppeling die de opwarming van de aarde versnelt). MAG HET IETS MEER ZIJN? d Gebruik ArcGIS Online om de verandering in het verspreidingsgebied van de toendra in Zweden te bestuderen. V24 Gebruik de kaarten in het stappenplan hieronder. Je vindt een gedetailleerd stappenplan bij het onlinelesmateriaal of via de QR-code. BEKIJK STAPPENPLAN 1 Open de laag Koppen-Geiger Observed and predicted climate shifts en zoom in op het noorden van Scandinavië, waar de Sami wonen. 2 Vink alles uit en duid enkel '1901-1925' aan. 3 Pas de naam van de laag aan naar '1901-1925'. 4 Voeg opnieuw dezelfde laag toe. 5 Vink opnieuw alles uit en duid bij de voorspelling A1FI 2001-2025 aan. Pas de naam van de laag opnieuw aan. 6 Voeg dezelfde laag nog een laatste keer toe. 7 Vink opnieuw alles uit en duid bij de voorspelling A1FI 2076-2100 aan. Pas de naam van de laag opnieuw aan. 8 Sla de drie kaarten op en plaats ze naast elkaar. 9 Zet er ook de legende bij. 10 Sla je kaart op. - Welke kleur heeft de toendra? grijs - Vergelijk de kaarten van 1901-1925 en 2001-2025. Welke conclusie kun je trekken over het verspreidingsgebied van de toendra? Tussen 1901 en 2001 is het verspreidingsgebied van de toendra duidelijk verminderd.  - Betrek die vaststelling op de levenswijze van de Sami.  Sami beschikken over een steeds kleinere De  oppervlakte om hun levenswijze vol te houden. - Vergelijk de kaarten van 1901-1925 met de voorspelling van 2076-2100. Wat stel je vast?  toendra zal volledig verdwijnen, maar ook De  gebieden waar sneeuw valt, zullen sterk de  verminderen. traditionale yurts waarin de Sami wonen Door de opwarming van de aarde schuiven de klimaatzones op het noordelijk halfrond op naar het noorden. Daardoor dreigen de vrieskou tijdens de wintermaanden en het verspreidingsgebied van de toendra te verdwijnen. Veranderende weerpatronen tasten niet alleen de kwetsbare natuur aan, maar ook de cultuur en het levensonderhoud van de Sami-rendierhouders. 3 GEVOLGEN VAN DE OPWARMING VAN DE AARDE   37  Interessant om weten Rendieren zijn van belang in een opwarmende wereld omdat ze met hun begrazing de vegetatiegroei in toom houden. Waar struikgewas zonnewarmte absorbeert en daarmee de dooi versnelt, heeft begraasde grond een reflecterend effect (albedo), waardoor warmte juist minder goed wordt vastgehouden. rendieren die de weg oversteken in Lapland WAT MET EXTREME WEERSOMSTANDIGHEDEN IN BELGIË EN EUROPA? 1 Lees de infotekst en bestudeer de grafiek. In de slottekst van de klimaatconferentie van Glasgow (november 2021) bleef het streefdoel overeind om de opwarming van de aarde onder de 1,5 graad te houden. Maar de maatregelen die landen moeten nemen om dat te bereiken, volstaan nog altijd niet. De opwarming onder de 2 graden houden, wordt daardoor bijna onmogelijk. We moeten zelfs rekening houden met een opwarming van 3 graden tegen het einde van deze eeuw. Daardoor zullen we vaker te maken krijgen met extreme weersomstandigheden. Jaarlijkse gemiddelde temperatuur in Brussel (1833-2021) Afwijking van de jaarlijkse gemiddelde waarden vergeleken met de referentieperiode 1961-1990 afwijking (°C) Trendlijn (trend sinds 1981: + 0,38 °C/decennium) Normaalwaarde 1961-1990: 9,8 °C fig. 3.4: jaarlijkse gemiddelde temperatuur in Brussel, Ukkel (1833-2021) bron: meteo.be a Beschrijf de evolutie van de temperatuur in Ukkel vanaf 1900.  temperatuur is sinds 1900 met meer dan 2 °C gestegen. De b Waarom ligt de gemiddelde opwarming van de aarde (+ 1,1 °C) lager dan die in België? Bekijk de uitleg van een klimaatwetenschapper bij het KMI via de link bij het onlinelesmateriaal of de QR-code.  oceanen slaan meer dan 90 % van de extra warmte door de uitstoot De BEKIJK  van broeikasgassen op: zij hebben dus een bufferende werking. Op het FILMPJE  land zijn