Gıda Güvencesi ve Beslenme Durumuna Yönelik Dolaylı Göstergeler PDF

# Gıda Güvencesi ve Toplumun Beslenme Durumuna Yönelik Dolaylı Göstergeler ## **Gıda Güvencesi ve Toplumun Beslenme Durumuna Yönelik Dolaylı Göstergeler I-II** **Arş. Gör. Dr. Mehmet Haydaroğlu** **İstanbul Medeniyet Üniversitesi** **Beslenme ve Diyetetik** **3.11.2024** ## **1. G...

# Gıda Güvencesi ve Toplumun Beslenme Durumuna Yönelik Dolaylı Göstergeler ## **Gıda Güvencesi ve Toplumun Beslenme Durumuna Yönelik Dolaylı Göstergeler I-II** **Arş. Gör. Dr. Mehmet Haydaroğlu** **İstanbul Medeniyet Üniversitesi** **Beslenme ve Diyetetik** **3.11.2024** ## **1. Gıda Güvencesi** ### **1.1 Gıdanın Bulunabilirliği** * Gıdanın bulunabilirliği, belirli bir referans dönemi boyunca insan tüketimi için mevcut olan ham, işlenmiş veya yarı işlenmiş ayrılmaksızın tüm gıdanın toplam miktarını (içecekler dahil) ifade eder. * Gıdanın bulunabilirliği, gıda güvencesi kavramı gelişmeden önce gıda ihtiyaçlarının karşılanamamasının temel sebebi olarak kabul edilen bir bakış açısını temsil ediyordu ve gıda güvencesinin ilk temelleri bu yaklaşım üzerine inşa edilmiştir. * Amartya Sen, açlık ve kıtlık üzerine ortaya koyduğu haklar teorisinde (entitlements) problemin sadece gıdanın bulunabilirliğiyle kısıtlı olmadığı, aynı zamanda bireylerin erişim hakkı üzerindeki kısıtlılıklarla da ilişkili olduğunu vurgulamıştır. * Gıdanın bulunabilirliği, gıda güvencesi göstergeleri arasında kullanılsa da bulunabilirlik düzeyi doğrudan toplumun tüketim verisini yansıtmaz, genellikle tüketimden yüksek miktarda saptanır. Fakat gıda güvencesinin elzem birleşenlerindendir. ### **1.2. Gıdadan faydalanabilme** * Gıdadan faydalanabilme boyutu, bireylerin gıdalardan en iyi şekilde yararlanmasını ifade eder. * Bireylerin beslenme durumunu belirleyen diğer faktörleri kapsar ve gıda güvencesinde sadece gıdaların değil, aynı zamanda gıda dışı faktörlerin de önemini vurgular. * Bulunabilirlik ve elde edilebilirlikten bağımsız olarak temiz suya erişim, beslenme uygulamaları becerisi, sağlık hizmetlerine erişim, iyi temizlik ve hijyen uygulamaları, hanenin fiziksel koşulları gibi faktörlerin uygunluğunu kapsamakta olup bu faktörler elde edilen gıdadan uygun şekilde faydalanabilmeyi etkilemektedir. ### **1.3. Gıdanın elde edilebilirliği** * Gıdanın elde edilebilirliği, yeterli ve besleyici bir diyet için uygun gıdaları temin edebilmek amacıyla gerekli kaynak/haklara sahip olunmasını ifade eder. * Ulusal veya uluslararası düzeyde yeterli gıda arzı (gıdanın bulunabilirliği), hane halkı/birey düzeyinde bundan uygun payı elde etmesini yani gıda güvencesini garanti etmez. * Haklar üç ana boyutta ele alınabilir: * **Finansal erişim:** bir hane halkının ya da bireyin diğer temel ihtiyaçlardan feragat etmeden gıda maddelerini satın alabilecek maddi güce sahip olmasını ifade eder. * **Sosyal erişim:** etnik köken, sosyal stigma, cinsiyet veya diğer ayrımcılık biçimlerinden kaynaklanan riskler olmadan gıdaya ulaşabilme hakkını kapsar. * **Fiziksel erişim:** güvenli bir şekilde gıda kaynaklarının bulunduğu yerlere ulaşabilme imkanıdır. ### **1.4. Kararlılık** * Birey, hane veya toplumun güvence durumunun sürekli ve kesintisiz olmasını, risklerin tehdit etmemesini temsil etmektedir. * Gıdanın bulunabilirliği yaklaşımına zamanla gıdanın erişebilirliği dahil edilmiş, takibinde de faydalanabilme boyutu eklenmiştir. Bu üç boyuta zaman kavramı eklemiştir. * Gıda güvencesini tehdit eden gelecekteki olası zorluklara karşı hazırlıklı olmayı ve bu risklere dayanıklılık geliştirmeyi içerir. ## **2. Gıda Güvencesinin Değerlendirilmesi** * Gıda güvencesinin değerlendirilmesi mikro ve makro düzeyde yapılabilmekte, mikro düzey birey veya hane üzerindeki göstergeleri içermekteyken, makro düzey ulusal, bölgesel veya küresel göstergeleri içermektedir. * Göstergeler içerisinde hem direkt olarak gıda güvencesi prevalansı gibi göstergeler hem de dolaylı göstergeler bulunmaktadır. ## **2.1. Gıda Güvencesine Yönelik Göstergeler** ### **2.1.1. Temel Göstergeler** * Prevalence of undernourishment (%) * Prevalence of severe food insecurity in the total population (%) * Prevalence of moderate or severe food insecurity in the total population (%) * Percentage of children under 5 years affected by wasting (%) * Percentage of children under 5 years affected by stunted (%) * Percentage of children under 5 years affected by overweight (%) * Prevalence of low birthweight (%) * Prevalence of exclusive breast feeding among infants 0-5 months of age (%) * Prevalence of anemia among women of reproductive age (15-49 years) (%) * Prevalence of obesity in the adult population (18 years and older) (%) ### **2.1.2. Bulunabilirliğine Yönelik Göstergeler** * Average dietary energy supply adequacy (% - 3 yıl) * Average protein supply (g/cap/day - 3yıl) * Average supply of protein of animal origin (g/cap/day - 3yıl) * Share of dietary energy supply for cereals, root and tubers (% - 3 yıl) ### **2.1.3. Elde Edilebilirliğine Yönelik Göstergeler** * Gross domestic product per capita, PPP * Prevalence of severe food insecurity in the total population (%) * Prevalence of moderate or severe food insecurity in the total population (%) ### **2.1.4. Kararlılığına Yönelik Göstergeler** * Cereal import dependency ratio (% - 3 yıl) * Percent of arable land equipped for irrigation (% - 3 yıl) * Value of food imports in total merchandise exports (% - 3 yıl) * Political stability and absence of violence/terrorism (index) * Per capita food supply variability (kcal/cap/day) ### **2.1.5. Kullanılabilirliğine Yönelik Göstergeler** * Percentage of population using safely managed drinking water services (%) * Percentage of population using safely managed sanitation services (%) * Percentage of population using at least basic sanitation services (%) * Percentage of children under 5 years affected by wasting (%) * Percentage of children under 5 years affected by stunted (%) * Percentage of children under 5 years affected by overweight (%) * prevalence of low birthweight (%) * prevalence of exclusive brreast feeding among infants 0-5 months of age (%) * prevalence of anemia among women of reproductive age (15-49 years) (%) * prevalence of obesity in the adult population (18 years and older) (%) ### **2.1.2. Mikro Düzeyde Göstergelerin Değerlendirilmesi** 1. **Deneyime dayanan ölçeklerle güvencesizlik prevalansı** * Food Insecurity Experience Scale (FIES) - Gıda Güvencesizliği Deneyim Ölçeği * Coping Strategies Index (CSI) - Başa Çıkma Stratejileri İndeksi * USDA Food Security Survey Module - USDA Gıda Güvencesi Anket Modülü * Latin American and Caribbean Food Security Scale (ELCSA) / Latin Amerika ve Karayipler Gıda Güvencesi Ölçeği 2. **Tüketime dayanan dolaylı göstergeler** * Gıda Tüketim Skoru/ Food Consumption Score (FCS) * Diyet Çeşitlilik Skoru / Dietary Diversity Score (DDS) * Yetersiz Beslenme Prevalansı/ Prevalence of Undernourishment (PoU) ## **2.2. Gıda Güvencesizliği Deneyim Ölçeği** * **Ölçüm Şekli:** Anket formu, kapalı uçlu sekiz maddeli * **Ölçekte gıda güvencesizliğine yönelik deneyimleri içeren ve şiddeti gittikçe artan sekiz madde bulunmaktadır.** * En şiddetli deneyimleri içeren 7. ve 8. maddeler * Şiddeti nispeten daha düşük olan 4., 5. veya 6. maddeler * En düşük şiddetteki 1., 2. ve 3. maddeler * **Kullanılabilirlik ve elde edilebilirlikten bağımsız olarak temiz suya erişim, beslenme uygulamaları becerisi, sağlık hizmetlerine erişim, iyi temizlik ve hijyen uygulamaları, hanenin fiziksel koşulları gibi faktörlerin uygunluğunu kapsamakta olup bu faktörler elde edilen gıdadan uygun şekilde faydalanabilmeyi etkilemektedir** ### **2.2.2. Başa Çıkma Strateji İndeksi (CSi)** * **Başa Çıkma Strateji İndeksi (CSI; Coping strategy Index) Uganda, Gana ve Kenya'da geliştirilmiş olup çeşitli ülkelerde gıda güvencesi izlemesi ve değerlendirme çalışmalarında kullanılmaktadır.** * **CSI, insanların yeterli gıdaya ulaşamadıklarında sergiledikleri davranışları ölçer.** * Gıda güvencesizliği karşısında yaygın olarak gözlemlenen bir dizi davranışsal tepki, yani başa çıkma stratejileri mevcuttur. * Bu stratejiler, hanelerdeki gıda yetersizliğini yönetmek için kullanılmaktadır ve gözlemlenmesi kolaydır. * **CSI; genellikle gıda güvencesizliği yaşayan hanelerin dört tür tüketim temelli başa çıkma stratejisine dayanır:** 1. **İlk olarak**, haneler diyetlerini değiştirebilir. Örneğin, tercih edilen yiyeceklerden daha ucuz ve daha az tercih edilen alternatiflere yönelebilirler. 2. **İkinci olarak**, haneler uzun vadede sürdürülebilir olmayan kısa vadeli stratejilerle gıda arzlarını artırmaya çalışabilirler. Tipik örnekler arasında borç alma veya krediyle gıda satın alma yer alır. Daha uç örnekler arasında dilenme, yabani bitkiler, olgunlaşmamış mahuller veya hatta tohum stoklarını tüketme sayılabilir. 3. **Üçüncü olarak**, mevcut gıda hala ihtiyaçları karşılayacak kadar yeterli değilse, haneler beslemeleri gereken insan sayısını azaltmaya çalışabilirler; örneğin, çocukları komşularına göndermek gibi (komşular yemek yediğinde çocukları oraya göndermek). 4. **Dördüncü ve en yaygın olanı**, haneler mevcut gıdayı idare etmek için gıda dağıtımını düzenleyebilirler (porsiyon boyutunu küçültmek, öğün sayısını azaltmak, bazı hane üyelerini diğerlerine tercih etmek veya tüm gün boyunca yemek yememek gibi). ## **3. Gıda Tüketim Skoru** * **Gıda Tüketim Skoru (Food Consumption Score, FCS), 1996 yılında Dünya Gıda Programı (World Food Programme, WFP) tarafından gıda güvencesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiştir.** * **Diyet çeşitliliğine dayanmaktadır.** Gıda tüketim miktarının saptanmasında asıl olan net olarak kkal değeriyle tüketimin saptanmasıdır. Fakat bu verinin elde edilmesindeki zorluktan dolayı alternatif yaklaşımlar geliştirilmektedir. Çeşitliliğin değerlendirilmesi hem gıda tüketimi hem de diyetin kalitesi hakkına bilgi sağlamaktadır. * **Hane halkının gıda veya enerji alımının dolaylı bir göstergesi olarak kabul edilir.** ### **3.1. Uygulama** * **Hane halkının son 7 gün boyunca gıda gruplarını tüketim sıklığına ve çeşitliliğine dayanır.** * Değerlendirme formunda hane halkı düzeyinde son 7 gün içinde belirlenen sekiz grup ve baharatlar/soslar olmak üzere 9 grup için kaç kere tükettikleri (gün) sorulmaktadır. * Hane halkının %50'sinden fazlası tarafından tüketilenler sayılmalıdır. Hane halkının çoğunluğu (%50'den fazla) tarafından tüketilen ev dışındaki gıdalar da dikkate alınmalıdır. * Modül uygulandıktan sonra besin grubunun tüketim sayısı ile o gruba özel ağırlıklarla çarpılarak ağırlıklandırılmış tüketim skoru elde edilmektedir. * Ağırlıklandırılmış tüketim skorları toplanarak FCS elde edilmektedir. ### **3.2. Gıda Tüketim Skoru Değerlendirme** * **Skorun değerlendirilmesinde iki tür eşik vardır: standart eşikler ve ayarlanmış eşikler.** * **Ayarlanmış eşikler, özellikle yağ ve şekerin yüksek tüketimi olduğunda hesaba katmak için oluşturulmuştur.** * Bu nedenle, her iki versiyon da kullanılabilir; ancak belirli bir ülke veya nüfus için aynı eşik kullanılmalıdır. * Ayrıca, geçmiş yıllarla karşılaştırılabilirliği etkilememek için tarihsel olarak kullanılan aynı eşiklerin kullanılması önerilir. ### **3.3. Gıda Tüketim Skoru Ek Form** * **Ek olarak Gıda Tüketim Skoru Beslenme Kalite Analizi (FCS-N) modülü de bulunmaktadır. Bu modülde 8 besin grubu ve bu grupların alt grupları sorgulanmaktadır.** * **Ek olarak baharatlar/soslar da bulunmaktadır.** * **Elde edilen skor FCS ek olarak besin ögesi alımı hakkında da bilgi sağlamaktadır.** * **Bu araç, üç temel besin ögesine odaklanmaktadır: protein, A vitamini ve demir (hem demir).** * **Gruplar birleştirilerek değerlendirme yapılır.** ### **3.4. Gıda Tüketim Skoru Hedef** * **Dünya Gıda Programı (WFP) tarafından yürütülen değerlendirme ve izleme faaliyetlerinde kullanılan kurumsal bir göstergedir** * **En gıda güvencesiz hanelerin belirlenmesine destek olur.** * **Hanelerin mevcut diyetleri hakkında temel bilgiler sağlar.** * **Bilgi sağlamak için veya program faaliyetlerin takibi için bir dizi göstergenin yer aldığı bütüncül gıda güvencesi değerlendirmelerinin bir parçası olarak eklenmektedir.** * **Tüketim sıklığının yanı sıra tüketilen gıdaların birincil kaynağı hakkında da sorular sorulur ve bu, hanelerin gıda güvencesi durumu ve kendi kendine yeterlilik düzeyi hakkında daha ileri bilgiler sunar.** ## **4. Yetersiz Beslenme Prevalansı** ### **4.1. Açlık/Yetersiz Beslenme** * **Açlık, yetersiz enerji alımından kaynaklanan rahatsız edici veya ağrılı bir fiziksel duyumdur.** Bir kişi normal, aktif ve sağlıklı bir yaşam sürdürmek için gerekli olan yeterli enerjiyi düzenli olarak almadığında bu durum kronik hale gelir. * **FAO, açlık (hunger) diğer adıyla da yetersiz beslenmeyi (undernourishment) değerlendirmek için Yetersiz Beslenme Prevalansını (Prevalence of Undernourishment, PoU) kullanmaktadır.** * **PoU, nüfusun alışılmış gıda tüketiminin, normal, aktif ve sağlıklı bir yaşam sürdürebilmek için gerekli enerji seviyelerini karşılamayan kesiminin yüzdesini ifade eder.** ### **4.2. Yetersiz Beslenme Prevalansı Uygulaması** * **İki temel veri gerekmektedir:** * **Enerji alımı** * **Enerji gereksinimi** ### **4.3. Enerji Alımı** * **Enerji alımının değerlendirilmesi için Gıda Denge Tabloları (Food Balance Shhets, FBS) hanehalkı anketleri ve beslenme anketleri kullanılabilmektedir.** * **FAO, POU hesaplamasında enerji alımı için gıda denge tablolarından elde edilen diyet enerji arzı verilerini düzenleyerek (atık hesabı vb.) kişi başına Diyet Enerji Tüketim Ortalaması (the mean level of dietary energy consumption, DEC) çıkarır.** * **Gıda tüketimindeki eşitsizliğe yönelik varyasyon katsayısı (the coefficient of variation, CV), dağılımındaki asimetriye yönelik eğrilik katsayısı (skewness, SK) parametresi kullanılarak düzeltme yapılır. Bu düzeltmeler için güvenilir veri olması durumunda hane halkı anketleri kullanılır.** ### **4.4. Enerji Gereksinimi** * **Enerji gereksinimi için zaman kullanım araştırmaları, demografik yapı ve sağlık araştırmaları, antropometrik ölçümler vb. kullanılabilmektedir.** * **FAO, enerji gereksinimi için Birleşmiş Milletler nüfus oranı verilerine dayanarak bireylerin sağlıklı ve aktif bir yaşam sürdürebilmesi için gereken minimum enerji miktarına eşdeğer (Minimum Dietary Energy Requirement, MDER) kullanılır.** * **Hem MDER hem de DEC yıllık olarak revize edilir.** ## **5. Elde Edilebilirliğine Yönelik Göstergeler** * **Gross domestic product per capita, PPP** * **Prevalence of severe food insecurity in the total population (%)** * **Prevalence of moderate or severe food insecurity in the total population (%)** ### **5.1. Sağlıklı Diyet Maliyeti ve Maliyetin Karşılanabilirliği** * **Sağlıklı diyet maliyeti (Cost of a healthy diet (PPP), (CoHD)), hesaplanmasında 2330 kkal için tavsiye edilen besin gruplarından oluşturulmuş Sağlıklı Diyet Sepetinin (Healthy Diet Basket) maliyeti hesaplanır.** * **Bu enerji değeri, referans alınan aktif bir yetişkin kadının günlük enerji ihtiyacını temsil etmektedir ve tüm cinsiyet ve yaş gruplarının enerji gereksinimlerinin ortalamasına yakındır.** * Bu nedenle genel nüfusun enerji gereksinimlerini iyi bir şekilde temsil etmektedir ve sağlıklı bir diyetin maliyetini belirlemek için uygun bir referans noktasıdır. * **Maliyet tutarı satın alma gücü paritesi üzerinden bildirilir.** ### **5.2. Sağlıklı Diyet Maliyetinin Karşılanabilirliği** * **Sağlıklı diyet maliyetinin gıda yoksulluk sınırına oranlanmasıyla elde edilir.** * **Düşük gelirli ülkeler:** 1,35 $, toplam yoksulluk sınırı olan 2,15 ABD Doları'nın %63'ünü oluşturur. * **Düşük-orta gelirli ülkeler:** 2,04 $, toplam yoksulluk sınırı olan 3,65 ABD Doları'nın %56'sını temsil eder. * **Üst-orta gelirli ülkeler:** 3,15 $, toplam yoksulluk sınırı olan 6,85 ABD Doları'nın %46'sını oluşturur. * **Yüksek gelirli ülkeler:** 11,20 $, toplam yoksulluk sınırı olan 24,36 ABD Doları'nın %46'sını temsil eder. ### **5.3. Sağlıklı Diyet Maliyetini Karşılayamayan Yüzde** * **Sağlıklı diyet maliyetini karşılayamayan nüfusun yüzdesi (%)** * **Percent of the population who cannot afford a healthy diet** * **Hanelerin gelir düzeyleriyle diyet maliyeti oran-lanarak değerlendirilir.** * **Gerekli gelir bilgisi ulusal gelir dağılımı verilerinden, hane halkı gelir anketlerinden veya harcama anketlerinden elde edilir.** ## **Not:** This document is primarily a visual representation of the information related to food security and nutrition. It contains: - **Headings** for each section of the presentation - **Bullet points** to outline key concepts within each section - **Images** to visualize the discussed topics - **Tables** and **Diagrams** to represent data and explain visual concepts The document does not contain any paragraphs or long form text blocks (aside from the headings and bullet points). I have done my best to return a detailed description of the document. If I have missed anything, please include it in the prompt and I will do my best to include it in the response.