Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri PDF

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2653 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1619 SOSYAL B‹L‹MLERDE ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹ Yazarlar Doç.Dr. Ahmet DO⁄ANAY (Ünite 1) Doç.Dr. Murat ATA‹Z‹ (Ünite 2) Prof.Dr. Ali fi‹MfiEK (Ünite 3, 4 ,5, 8)...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2653 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1619 SOSYAL B‹L‹MLERDE ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹ Yazarlar Doç.Dr. Ahmet DO⁄ANAY (Ünite 1) Doç.Dr. Murat ATA‹Z‹ (Ünite 2) Prof.Dr. Ali fi‹MfiEK (Ünite 3, 4 ,5, 8) Yrd.Doç.Dr. Jale BALABAN SALI (Ünite 6) Doç.Dr. Yavuz AKBULUT (Ünite 7) Editör Prof.Dr. Ali fi‹MfiEK ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹  Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay Yrd.Doç.Dr. Nuran Öztürk Baflp›nar Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Doç.Dr. Emine Kolaç Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda¤aflan Gülflah Karabulut Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri ISBN 978-975-06-1320-3 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 61.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012  ‹çindekiler iii ‹çindekiler Önsöz............................................................................................................ ix Bilimsel Yönteme Girifl........................................................... 2 1. ÜN‹TE G‹R‹fi.............................................................................................................. 3 B‹R SORUN ÇÖZME YOLU OLARAK B‹L‹M............................................... 4 B‹L‹M‹N ANLAMI VE DO⁄ASI..................................................................... 9 Bilimi Niteleyen Özellikler.......................................................................... 10 Bilimin Say›lt›lar›.......................................................................................... 12 Bilimin Amaçlar›........................................................................................... 13 Bilimsel Tutum ve De¤erler........................................................................ 14 Bilim Anlay›fl›nda Çeflitlilik........................................................................... 15 Pozitivist Bilim Anlay›fl›.......................................................................... 16 Pozitivist Bilim Anlay›fl›na Elefltiriler...................................................... 17 Pozitivizm Ötesi/Yorumlamac›/Anlamac› Bilim Anlay›fl›...................... 18 Elefltirel Bilim Anlay›fl›............................................................................ 19 B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA SÜREC‹.................................................................... 21 Araflt›rma Sorununun Belirlenmesi ve S›n›rland›r›lmas›.............................. 21 Alanyaz›n Taramas›....................................................................................... 21 Araflt›rma Amaçlar›n›n Belirlenmesi............................................................. 21 Araflt›rma Modelinin Belirlenmesi................................................................ 22 Araflt›rma Verilerinin Toplanmas›................................................................. 22 Araflt›rma Verilerinin Analizi ve Yorumlanmas›.......................................... 23 Araflt›rma Sonucunun ve Do¤urgular›n›n ‹fade Edilmesi........................... 23 Özet................................................................................................................ 24 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 25 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 26 Okuma Parças›.............................................................................................. 27 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 28 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 28 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 29 Araflt›rma Sorununun Belirlenmesi....................................... 30 2. ÜN‹TE SORUNUN SEÇ‹M‹ VE TANIMLANMASI.................................................... 31 Araflt›rma Sorunu Seçme Ölçütleri.............................................................. 32 Genel Ölçütler........................................................................................ 33 Özel Ölçütler.......................................................................................... 33 Araflt›rma Sorunu......................................................................................... 34 DE⁄‹fiKENLER.............................................................................................. 36 De¤iflken Türleri.......................................................................................... 36 Ba¤›ml› De¤iflken................................................................................... 37 Ba¤›ms›z De¤iflken.................................................................................. 37 Kontrol De¤iflkeni.................................................................................. 39 Konu D›fl› De¤iflken.............................................................................. 39 Moderatör De¤iflken.............................................................................. 40 Hipotez......................................................................................................... 40 ‹statistiksel Hipotez................................................................................ 41 Araflt›rma Hipotezi.................................................................................. 41 iv ‹çindekiler ‹yi bir Hipotez Nas›l Olmal›?................................................................. 41 Hipotez Araflt›rma Sorusu ‹liflkisi.......................................................... 42 ALANYAZIN TARAMASI.............................................................................. 43 Alanyaz›n Taramas›n›n Ad›mlar›................................................................. 44 Özet............................................................................................................... 47 Kendimizi S›nayal›m..................................................................................... 48 Okuma Parças›............................................................................................. 49 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 51 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 51 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 51 3. ÜN‹TE Alanyaz›n Taramas›................................................................. 52 G‹R‹fi.............................................................................................................. 53 ALANYAZIN TARAMASININ ANLAMI.......................................................... 54 ALANYAZIN TARAMASININ AMAÇLARI..................................................... 56 Kavramsal Çerçeve Oluflturmak................................................................... 56 Sorunu S›n›rlamak......................................................................................... 57 Yeni Yaklafl›mlar Bulmak............................................................................. 57 Olanaks›zla U¤raflmay› Önlemek................................................................. 57 Alandaki Güncel Tart›flmalar› Saptamak...................................................... 57 Sorular ve Denenceler Gelifltirmek.............................................................. 58 Önemli Çal›flmalar› ve Kiflileri Ö¤renmek................................................... 58 Elde Edilen Sonuçlar› Karfl›laflt›rmak........................................................... 58 Toplu De¤erlendirmeler Yapmak................................................................ 59 Alandaki Boflluklar› Görmek........................................................................ 59 ALANYAZIN TARAMA SÜREC‹N‹N AfiAMALARI......................................... 59 Konuyu Seçme.............................................................................................. 59 Anahtar Sözcükleri Listeleme........................................................................ 60 ‹lgili Kaynaklar› Toplama.............................................................................. 60 Kaynaklar› Okuma........................................................................................ 60 Yazma ve Düzeltme...................................................................................... 61 Kaynakçay› Haz›rlama................................................................................... 61 ALANYAZINA ‹L‹fiK‹N TOPLU B‹LG‹ KAYNAKLARI.................................. 61 Veri Tabanlar›................................................................................................ 61 Özler ve Dizinler........................................................................................... 62 Kaynakçalar................................................................................................... 62 Akademik ‹ncelemeler.................................................................................. 62 Tezler............................................................................................................. 63 Referans Kaynaklar....................................................................................... 63 Bilgisayar Taramalar›..................................................................................... 63 KAYNAK TÜRLER‹........................................................................................ 64 Birincil kaynaklar.......................................................................................... 64 ‹kincil kaynaklar............................................................................................ 64 ALANYAZIN YO⁄UNLU⁄U.......................................................................... 65 Derin Alanyaz›n............................................................................................. 66 Yüzeysel Alanyaz›n....................................................................................... 67 ALANYAZIN TARAMA TEKN‹KLER‹............................................................ 67 Geleneksel Tarama........................................................................................ 67 Oy Sayma....................................................................................................... 68 Meta Analiz.................................................................................................... 69  ‹çindekiler v En ‹yi Kan›t.................................................................................................... 70 ALANYAZIN TARAMA ÖLÇÜTLER‹.............................................................. 70 Kapsaml›l›k.................................................................................................... 70 Elefltirellik...................................................................................................... 71 Özümseyicilik................................................................................................ 72 Güncellik........................................................................................................ 72 Sistemlilik....................................................................................................... 73 Bütünsellik..................................................................................................... 73 ALANYAZIN TARAMA RAPORUNU YAZMA............................................... 74 Girifl................................................................................................................ 74 Geliflme.......................................................................................................... 75 Sonuç............................................................................................................. 75 Özet................................................................................................................ 76 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 77 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 78 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 79 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 79 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 79 Araflt›rma Modelleri................................................................ 80 4. ÜN‹TE G‹R‹fi.............................................................................................................. 81 B‹L‹MSEL GEL‹fiME VE PARAD‹GMA DE⁄‹fi‹M‹....................................... 82 ARAfiTIRMA PARAD‹GMALARI.................................................................... 84 Nicel Paradigma............................................................................................ 85 Nitel Paradigma............................................................................................. 88 N‹CEL ARAfiTIRMA MODELLER‹.................................................................. 91 Tarama Modelleri ve Desenleri.................................................................... 92 Genel Tarama Modelleri........................................................................ 92 Örnekolay Tarama Modelleri................................................................ 93 Deneme Modelleri ve Desenleri................................................................. 94 Deneme Öncesi Modeller....................................................................... 94 Gerçek Deneysel Modeller..................................................................... 94 Yar› Deneme Modelleri.......................................................................... 95 Tek Denekli Modeller............................................................................. 96 N‹TEL ARAfiTIRMA MODELLER‹.................................................................. 96 Fenomenolojik Çözümleme.......................................................................... 97 Etnografik ‹nceleme...................................................................................... 98 Tarihsel Araflt›rma........................................................................................ 98 Dayanakl› Kuram........................................................................................... 99 Eylem Araflt›rmas›.......................................................................................... 99 KARMA ARAfiTIRMA MODELLER‹............................................................... 100 Özet............................................................................................................... 102 Kendimizi S›nayal›m..................................................................................... 104 Yaflam›n ‹çinden........................................................................................... 105 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 105 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 106 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 106 vi ‹çindekiler 5. ÜN‹TE Evren ve Örneklem................................................................. 108 G‹R‹fi.............................................................................................................. 109 EVREN VE ÖRNEKLEM KAVRAMLARI........................................................ 109 Evren.............................................................................................................. 110 Örneklem....................................................................................................... 111 ÖRNEKLEMEN‹N ÖNEM‹............................................................................. 112 ÖRNEKLEME YÖNTEMLER‹......................................................................... 116 Olas›l›kl› Örnekleme Yöntemleri.................................................................. 117 Yans›z Örnekleme................................................................................... 118 Sistematik Örnekleme............................................................................. 119 Küme Örnekleme.................................................................................... 120 Tabakal› Örnekleme................................................................................ 120 Olas›l›ks›z Örnekleme Yöntemleri............................................................... 121 Gelifligüzel Örnekleme........................................................................... 121 Amaçl› Örnekleme.................................................................................. 121 Kota Örneklemesi................................................................................... 121 Kartopu Örnekleme................................................................................ 122 Kolayl› Örnekleme.................................................................................. 122 Gönüllü Örnekleme................................................................................ 122 Çok Düzeyli Örnekleme......................................................................... 123 ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜ⁄Ü........................................................................... 123 Örneklem Büyüklü¤ünün Hesaplanmas›..................................................... 124 ‹statistiksel Yöntemlerle Hesaplama...................................................... 124 Öteki Yöntemlerle Hesaplama............................................................... 126 ARAfiTIRMALARDA GÖZLENEN ÖRNEKLEME SORUNLARI...................... 127 Özet................................................................................................................ 129 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 130 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 131 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 132 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 133 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 133 6. ÜN‹TE Verilerin Toplanmas›............................................................... 134 G‹R‹fi.............................................................................................................. 135 N‹CEL ARAfiTIRMADA VER‹ TOPLAMA ARAÇLARI.................................. 136 Anketler.......................................................................................................... 136 Ölçekler......................................................................................................... 138 Testler............................................................................................................ 139 N‹TEL ARAfiTIRMADA VER‹ TOPLAMA ARAÇLARI.................................... 142 Görüflme........................................................................................................ 142 Görüflme Türleri...................................................................................... 144 Görüflme Süreci....................................................................................... 147 Odak Küme Görüflmeleri.............................................................................. 148 Gözlem......................................................................................................... 149 Gözlem Türleri........................................................................................ 150 Belge ‹ncelemesi.......................................................................................... 151 ÖLÇME ARAÇLARININ ÖZELL‹KLER‹......................................................... 153 Güvenirlik...................................................................................................... 153 Test-Yeniden Test Güvenirli¤i................................................................ 154  ‹çindekiler vii Paralel Formlar Güvenirli¤i.................................................................... 154 Bölünmüfl Yar›lar Güvenirli¤i................................................................. 154 Puanlay›c› Güvenirli¤i............................................................................. 155 Kuder-Richardson Güvenirli¤i................................................................ 155 Cronbach Alfa Güvenirli¤i...................................................................... 155 Geçerlik.......................................................................................................... 156 Görünüfl Geçerli¤i................................................................................... 156 Yap› Geçerli¤i.......................................................................................... 156 ‹çerik Geçerli¤i........................................................................................ 157 Kestirim Geçerli¤i.................................................................................... 157 Özet................................................................................................................ 158 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 159 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 160 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 160 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 161 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 161 Veri Çözümleme Teknikleri.....................................................162 7. ÜN‹TE G‹R‹fi.............................................................................................................. 163 N‹CEL VER‹ ÇÖZÜMLEME TEKN‹KLER‹..................................................... 166 Betimsel ‹statistikler...................................................................................... 168 Frekans Da¤›l›mlar›................................................................................. 168 Merkezi E¤ilim (Y›¤›lma) Ölçüleri......................................................... 172 Merkezi De¤iflkenlik (Yay›lma) Ölçüleri............................................... 173 Standart Puanlar...................................................................................... 174 Yordamsal ‹statistikler................................................................................... 175 Hipotez Testi........................................................................................... 177 Pratik Anlaml›l›k ve Etki Büyüklü¤ü...................................................... 183 Parametrik ve Parametrik Olmayan Testlerin Ayr›m›........................... 183 N‹TEL VER‹ ÇÖZÜMLEME TEKN‹KLER‹...................................................... 184 Veri Çözümlemeye Haz›rl›k.......................................................................... 185 Betimsel Analiz ve ‹çerik Analizi................................................................. 186 Kodlama ve Tema Oluflturma...................................................................... 187 Veri Çözümlemeye ‹liflkin ‹puçlar›............................................................... 188 VER‹ ANAL‹Z‹ PROGRAMLARI..................................................................... 189 Özet................................................................................................................ 191 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 193 Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 194 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 194 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 194 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 195 Bilimsel Araflt›rmalarda Etik.................................................. 196 8. ÜN‹TE B‹L‹M ET‹⁄‹ KAVRAMI................................................................................. 197 B‹L‹M ET‹⁄‹N‹N TAR‹HÇES‹........................................................................ 198 B‹L‹MSEL ARAfiTIRMALARDA UYULMASI GEREKEN ET‹K KURALLAR.. 200 Deneklerle/Kat›l›mc›larla ‹lgili Etik Kurallar................................................ 200 Araflt›rma Süreci ve Sonuçlar›yla ‹lgili Etik Kurallar................................... 202 Ortak Yazarlarla / Araflt›rmac›larla ‹lgili Etik Kurallar................................ 204 Yay›n ve Sunumla ‹lgili Etik Kurallar........................................................... 206 viii ‹çindekiler Mali Deste¤in Kayna¤›yla ‹lgili Etik Kurallar............................................... 208 Araflt›rmalar›n De¤erlendirilmesiyle ‹lgili Etik Kurallar............................... 209 Editörlerle ‹lgili Etik Kurallar.................................................................. 209 Hakemlerle ‹lgili Etik Kurallar................................................................ 210 Jüri Üyeli¤iyle ‹lgili Etik Kurallar........................................................... 210 Özet............................................................................................................... 212 Kendimizi S›nayal›m..................................................................................... 213 Yaflam›n ‹çinden.......................................................................................... 214 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 214 S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 214 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 215  Önsöz ix Önsöz ‹nsanlar karfl›laflt›klar› sorunlar› de¤iflik yaklafl›mlar kullanarak çözerler. Baz›la- r› yerleflik geleneklere uyar, baz›lar› kendilerinden daha bilgili olan kiflilere dan›- fl›r, baz›lar› kiflisel deneyimlerine güvenir, baz›lar› da sezgilerine göre hareket eder. Elbette her yöntemin kendine göre üstün ve zay›f yönleri vard›r. Ancak in- sanl›¤›n bugüne de¤in üretti¤i en güvenilir sorun çözme yaklafl›m› “bilim” olmufl- tur. Bilimin bu kadar sayg›n olmas›n›n temel nedeni bilimsel yöntemin do¤as›d›r. Bilimsel yöntem, belki tümüyle de¤il ama olabildi¤ince kiflilerin yanl›l›klar›n- dan ar›nm›fl bir anlay›fla dayanmaktad›r. En az›ndan bilim insanlar›n›n bu yönde ciddi bir duyarl›l›¤› ve çabas› vard›r. Bu kapsamda olmak üzere, bilimin nesnel, saydam ve olgusal oluflu en önemli yönünü oluflturmaktad›r. Hatta bu özellikleri nedeniyle bilim, evrensel düzeyde kabul gören ve yararlan›lan bir gerçe¤i arama etkinli¤i oldu¤u kadar sistemli bilgiler bütünü olarak da görülmektedir. Bu kitap, özellikle sosyal bilimlerde yararlan›labilecek araflt›rma yöntemlerini sistematik bir yap› içinde incelemektedir. Kitap toplam sekiz bölümden oluflmak- tad›r. Birinci bölümde bilimsel yönteme girifl yap›larak temel kavramlar, yaklafl›m- lar, ilkeler ve süreçler tan›t›lm›flt›r. ‹kinci bölümde araflt›rma sorununun belirlen- mesi ve tan›mlanmas› üzerinde durulmufltur. Üçüncü bölümde araflt›r›lacak konu- nun kavramsal çerçevesini oluflturmak üzere alanyaz›n taramas›n›n nas›l yap›labi- lece¤i aç›klanm›flt›r. Dördüncü bölümde sosyal bilimlerde kullan›labilecek araflt›r- ma modelleri ve desenleri betimlenmifltir. Beflinci bölümde evren ve örneklem konusuna iliflkin ayr›nt›l› aç›klamalar sunulmufltur. Alt›nc› bölümde veri toplama araçlar› ve teknikleri tan›t›lm›flt›r. Yedinci bölümde toplanan verilerin çözümleme- sini yaparken hangi istatistiksel tekniklerin kullan›labilece¤i anlat›lm›flt›r. Sekizin- ci bölümde ise bilimsel araflt›rmalarda uyulmas› gereken etik kurallar tart›fl›lm›flt›r. Tüm bölümler birlikte düflünüldü¤ünde bilimsel araflt›rma süreci bafltan sona aç›klanm›fl olmaktad›r. fiunu özellikle belirtmek gerekir ki, bu kapsamda bir ders kitab›n› bu kadar k›- sa sürede tamamlamak kolay olmam›flt›r. Burada yazarlar›n gösterdi¤i özveri her türlü övgüye de¤er niteliktedir. Kendilerine gerçekten çok fley borçlu oldu¤umu- zu belirtiyor ve yürekten teflekkür ediyorum. Ayr›ca, hem baz› bölümlerin yazar› hem de kitab›n editörü olarak yaflad›¤›m s›k›nt›lar› paylaflan ve büyük bir anlay›fl gösteren sevgili eflim Eylem’e ve biricik o¤lum Kutay’a minnettar›m. Onlar›n kar- fl›l›ks›z sevgisi ve hoflgörüsü olmasayd› bu kitap gerçeklik kazanamazd›. Son ola- rak, kitab›n tasar›m› ve bas›m› aflamalar›nda eme¤i geçen üniversitemiz çal›flanla- r›na flükranlar›m› sunuyorum. Dilerim, ortaya ç›kan ürün bu kadar insan›n çaba- s›na de¤mifltir. Kitab›n yararl› olmas› ve alana katk› sa¤lamas› dile¤iyle... Eskiflehir, Mart 2012 Editör Prof.Dr. Ali fi‹MfiEK 1 SOSYAL B‹L‹MLERDE ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹ Amaçlar›m›z N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; N Sorunlar›n çözümünde kullan›lan bilgi kaynaklar›n› belirtebilecek; N Bilimin anlam›n› aç›klayabilecek; N Bilimi niteleyen temel özellikleri s›ralayabilecek; N Bilimin dayand›¤› say›lt›lar› belirtebilecek, N Bilimin temel amaçlar›n› tart›flabilecek; N Bilim insan›n›n sahip olmas› gereken tutumlar› aç›klayabilecek; N Bilime iliflkin kuramlar›n bilim anlay›fllar›n› karfl›laflt›rabilecek; Bilimsel araflt›rma sürecinin temel basamaklar›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Bilim Pozitivizm Bilimsel Yöntem Pozitivizm Ötesi Bilimin Say›lt›lar› Elefltirel Kuram Bilimsel Tutum Bilimsel Araflt›rma Bilimsel De¤erler Bilim Felsefesi ‹çindekiler G‹R‹fi B‹R SORUN ÇÖZME YOLU Sosyal Bilimlerde OLARAK B‹L‹M Bilimsel Yönteme Girifl Araflt›rma Yöntemleri B‹L‹M‹N ANLAMI VE DO⁄ASI B‹L‹MSEL ARAfiTIRMA SÜREC‹  Bilimsel Yönteme Girifl G‹R‹fi ‹nsanlar var olduklar›ndan beri do¤al ve toplumsal çevrelerinde olup bitenleri me- rak etmifller ve anlamaya çal›flm›fllard›r. Ancak insanlar›n çevrelerini anlama yön- temleri zamanla de¤iflmifltir. ‹lk önceleri nedenini aç›klayamad›klar› do¤al olaylar› mitolojik öyküler yoluyla aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Örne¤in, bir do¤a olay› olarak y›ld›r›m›n, Zeus’un k›zmas› sonucu elindekini f›rlatmas›yla olufltu¤una inanm›fllar- d›r. Daha sonralar› felsefe, gerçe¤i anlama çabas›nda mitolojinin yerini alm›flt›r. Dahas›, gerçe¤i arama yolunda ak›l ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Böylelikle felse- fe içinde yaflan›lan do¤an›n bilgisine eriflebilmenin bir arac› olarak görülmeye bafl- lanm›flt›r. Bafllang›çta felsefe, bilimi de kapsayan genifl bir anlamda kullan›lm›flt›r. Daha sonralar› bilim ve felsefe birbirinden ayr›lmaya bafllam›fl; bilimler yavafl ya- vafl kendi öz kimli¤ine kavuflmufltur. Önceleri fen bilimleri, daha sonralar› ise, yak- lafl›k 19. yüzy›l ortalar›nda, sosyal bilimler olarak adland›r›lan tarih, ekonomi, sos- yoloji ve psikoloji gibi bilimler felsefeden kopmufltur. Bilim ve felsefenin gerçe¤i anlama yolundaki farkl› bak›fl aç›lar›, inceledikleri ve yan›t arad›klar› sorulardan çok, bu sorular›n nas›l bir yöntemle yan›tlanaca¤›d›r. Felsefede gerçe¤i arama yöntemi olarak sistemli ve tutarl› bir ak›l yürütme süreci ön planda iken; bilimde sorunlarla ilgili denenceler öne sürme, gözlemler yaparak onlar› test etme ve sonuca ulaflma yöntemi ön plandad›r. ‹nsanlar do¤al ve top- lumsal çevrelerinde olup bitenleri anlamland›rmaya çal›fl›rken yaln›zca bilimden yararlanmazlar. Kiflisel deneyimleri, baflkalar›n›n deneyimleri ve bilgisi (otorite), bilinen bilgilerden ak›l yürütme yoluyla yeni bilgilere ulaflma gibi farkl› yollarla da çevrelerini anlamland›rmaya çal›fl›rlar. Ancak bu yollar insanlar› bilim kadar do¤ru sonuçlara götürmeyebilir. Bilim insanlar›n›n bilimi farkl› flekillerde kavramsallaflt›r›ld›¤› görülmektedir. Baz› bilim insanlar› bilimi daha çok do¤rulu¤u kan›tlanm›fl, sistematik bilgiler bü- tünü olarak görürken; baz›lar› ise bir sonuç ya da ürün olmaktan çok, gerçe¤i ara- ma süreci olarak görmektedirler. Bilimin kavramsallaflt›r›lmas› yan›nda, do¤as› ile ilgili de farkl› anlay›fllar bulunmaktad›r. Baz›lar› bilimi, sistematik bir düzen içinde oldu¤una inan›lan fiziksel ve toplumsal dünyan›n, nesnel bir flekilde, duyu organ- lar› arac›l›¤›yla anlafl›l›p kavranmas› olarak görürken; baz›lar› da, fiziksel ve top- lumsal dünyan›n anlafl›lmas›nda kiflinin kendi de¤er, inanç ve önkabullerinin önemli rol oynad›¤›na inanmaktad›rlar. Hangi anlay›fl benimsenirse benimsensin, bilimin bilgi üretme yolu olarak bilinen ve kabul edilen bir yöntemi vard›r. “Bilim- 4 Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri sel yöntem” olarak adland›r›lan bu yöntem, bir sorunun belirlenip s›n›rland›r›lma- s› ve tan›mlanmas›n›, o sorunla ilgili geçici çözüm yollar› olarak denenceler ileri sürülmesini, bu denencelerin test edilmesi için verilerin toplanarak analiz edilme- sini ve sonuca ulafl›lmas›n› içermektedir. Kitab›n bu girifl bölümünde, insanlar›n do¤al ve toplumsal çevrelerini anlam- land›rma çabas› olarak kulland›klar› bilgi edinme yollar›n› ve bu yollar aras›nda en do¤ru ve güvenilir yol olarak bilinen bilimsel yöntemi ayr›nt›lar›yla ele al›p, bilime yönelik farkl› bak›fl aç›lar›n› de¤erlendirerek, bilimsel tutum ve yaklafl›mlar›n öne- mi üzerinde durulmufltur. B‹R SORUN ÇÖZME YOLU OLARAK B‹L‹M ‹nsanlar var olduklar›ndan beri çeflitli sorunlarla karfl›laflm›fllard›r. Uçan kufllar› av- laman›n en iyi yolu nedir? Yetifltirdi¤imiz hayvanlardan en iyi verimi nas›l alabili- riz? Bir insan›n potansiyelini bir ifli baflarmas› için daha etkili nas›l kullanabiliriz? Ö¤rencileri derse karfl› nas›l daha iyi güdüleyebiliriz? Depremlere karfl› daha daya- n›kl› binalar› nas›l yapabiliriz? Tüm bu sorular›n çözümü için bilgiye gereksinim vard›r. Peki, bu bilgileri nas›l ve hangi yollarla elde edebiliriz? ‹nsano¤lu karfl›lafl- t›¤› sorunlar›n çözümü için tarihsel süreç içinde çok farkl› bilgi edinme yollar› kul- lanm›flt›r. Ary, Jacobs, Razavieh ve Sorensen (2010) insanlar›n sorunlar›n›n çözü- mü için kulland›klar› bilgi kaynaklar›n› befl grupta toplam›fllard›r. Bunlar deneyim, otorite, tümdengelime dayal› ak›l yürütme, tümevar›ma dayal› ak›l yürütme ve bi- limsel yöntemdir. Bunlara sezgiyi de ekleyebiliriz. Yans›t›c› Düflünme: Kiflisel deneyim insanlar›n çok eskiden beri sorunlar›n›n çözümünde kullana- Herhangi bir düflünce, olay geldikleri bilgi kaynaklar›ndan biridir. Bu süreç asl›nda deneyimlerden bilgi ç›kar- ya da durum ve onun do¤urgular› üzerinde ma sürecidir. Deneyimler üzerinde yans›t›c› düflünmeyi gerektirir. Deneyimler, derinli¤ine ve geniflli¤ine üzerinde düflünmedikçe bilgiye dönüflmez. Bu nedenle Ary, Jacobs, Razavieh ve düflünmedir. Sorensen (2010) deneyimden bilgi ç›karmay› düflünsel davran›fl›n önemli bir özel- li¤i olarak görmektedirler. Örne¤in, bir bankada çal›flan bireysel müflteri hizmetle- ri temsilcisi, müflterileriyle kiflisel olarak ilgilenip, onlar›n hat›r›n› sordu¤unda da- ha mutlu ayr›ld›klar›n› farkeder. Bu durumu bir kaç kez gözlemledikten sonra ar- t›k müflterileriyle öncelikle kiflisel olarak ilgilenip, hat›rlar›n› sormay› bir al›flkanl›k haline getirir. ‹nsanlar›n sorunlar›n›n çözümünde kulland›klar› bir baflka bilgi kayna¤› da sez- gileri olabilir. Asl›nda sezgiler deneyim sonunda da kazan›lm›fl olabilir. Örne¤in, bir pazarlamac› sat›fl yapt›¤› müflterilerinin yüz ifadelerini an›msayarak, daha sonra kar- fl›laflt›¤› bir müflterinin pazarlad›¤› mal› sat›n al›p almayaca¤›n› sezgi yoluyla tahmin edebilir. Ancak sezgilerin her zaman do¤ru ç›kmayabilece¤i unutulmamal›d›r. Kiflisel deneyimler kiflilerin karfl›laflt›¤› sorunlar›n çözümünde çözüm yolu ola- bilir. Ancak, yaflanan bu deneyimler kiflinin kendisiyle s›n›rl›d›r. Ayr›ca, bu bilgiler düzenli ve sistematik olarak toplanmam›flt›r. ‹nsan›n geçmifl deneyimleriyle ilgili an›msad›klar›yla s›n›rl›d›r. ‹ki toplum bilimcinin ayn› köyde dü¤ün gelene¤ini in- celedi¤ini düflünelim. Bu araflt›rmac›lar›n yaflama bak›fl aç›s›, önyarg›lar› ve geçmifl deneyimleri, gözlemledikleri ayn› olaydan farkl› bilgiler ç›karmas›na neden olabi- lir. Burada durum ayn› olmas›na karfl›n kiflisel deneyimler farkl›laflt›¤› için ortaya ç›kan bilgi de do¤al olarak farkl›d›r. Deneyimin baflka bir s›n›rl›l›¤› da, birinin her konuda deneyime sahip olma ola- s›l›¤›n›n olmamas›d›r. Kiflisel deneyimler kiflinin yaflant›lar›yla s›n›rl›d›r. Örne¤in, mesle¤i yönetici olan biri sa¤l›kla, hukukla, mühendislikle ilgili deneyimlere sahip olamayacakt›r. Ancak, bu konuda bilgiye gereksinimi olabilir. Bu durumda kiflisel  1. Ünite - Bilimsel Yönteme Girifl 5 deneyimleriyle bu bilgilere ulaflamayaca¤› aç›kt›r. O halde, kiflisel deneyimler tek bafl›na sorunlar›n çözümü için do¤ru bilgiye ulaflmada yeterli de¤ildir. Baz› sorunlar›n çözümü için gerekli bilgiye her zaman kiflisel deneyimlerle ulaflman›n olas› olmad›¤›n› belirttik. Bu durumda kifli, sorununun çözümü için ge- rekli deneyime sahip birinin bilgisinden yararlanmay› düflünebilir. Biri hukuksal bir sorunla karfl›laflt›¤›nda bir hukukçuya, sa¤l›kla ilgili bir sorunla karfl›laflt›¤›nda bir hekime, mühendislikle ilgili bir sorunla karfl›laflt›¤›nda bir mühendise baflvura- bilir. Anlam›n› bilmedi¤i bir kavram için de ya bilen birine ya da bir sözlü¤e bafl- vurabilir. Haftal›k hava tahmini bilgileri için meteoroloji web sitesini inceleme ge- re¤i duyabilir. Tüm bu durumlarda kifli, kendi deneyimleriyle sahip olmad›¤› an- cak baflkalar›n›n bir otorite olarak sahip oldu¤u bilgiyi kaynak olarak kullanmak- tad›r. Örneklerden de anlafl›laca¤› gibi otorite deneyim ve uzmanl›¤a sahip bir bi- rey olabilece¤i gibi, bir istatistik veri taban› ya da ansiklopedi de olabilir. Otoriteyle yak›ndan iliflkili baflka bir bilgi kayna¤› da gelenek ve göreneklerdir. ‹nsanlar bazen sorgulamadan, bir sorunu geçmiflte nas›l yap›ld›¤›na bakarak çöz- meye çal›fl›rlar. Örne¤in, bir yönetici, kurumunda iletiflimle ilgili bir sorunla karfl›- laflt›¤›nda, hizmet öncesi e¤itiminde ald›¤› bilgiler yerine daha önce çal›flt›¤› ku- rumda bu sorunun giderilmesi için ne yap›ld›¤›n› örnek olarak alabilir. Günümüz- de insanlar karfl›laflt›¤› birçok sorunu, al›fl›lm›fl eski yöntemlerle çözmeye çal›flmak- tad›rlar. Ancak bu durum her zaman uygun bir çözüm yolu olmayabilir çünkü ye- ni sorunlara eski çözüm yollar› her zaman çare olmayabilir Sorunlar›n çözümü için bir bilgi kayna¤› olarak otorite de, kiflisel deneyimler- de oldu¤u gibi baz› s›n›rl›l›klara sahiptir. Otoritenin bilgisini sorgulamadan sorun- lar›n çözümünde kullanmaya çal›flmak ço¤u zaman bizi yan›lt›r çünkü otoritenin kendi bilgisine nas›l ulaflt›¤›n› bilmiyoruz. Belirli konularda otorite olarak kabul et- ti¤imiz uzmanlar›n farkl› görüfllere sahip olmas› da bir bilgi kayna¤› olarak otorite- nin gücünü zay›flatmaktad›r. Sorunlar›n çözümünde tarihsel süreçte kullan›lan tümdengelime dayal› ak›l yürütme de baflka bir bilgi kayna¤›d›r. Eski Yunan filozoflar›n›n katk›s› olarak or- taya ç›kan bu kaynak, kiflisel deneyim ve otoriteye göre sorunlar›n çözümüne da- ha sistematik bir yaklafl›m getirmifltir. Aristo ve izleyicileri taraf›ndan gelifltirildi¤i için Aristo mant›¤› olarak da adland›r›lan bu yaklafl›m, genel bir önermeden özel bir önermeye ve bu iki önerme aras›ndaki iliflkiye dayal› olarak yap›lan ç›kar›m- dan hareketle bir sonuca giden sistematik bir ak›l yürütme, düflünme sürecidir. Tümdengelimsel ak›l yürütme sürecinin üç temel basama¤› ve vard›r. Bunlar (1) genel önerme, (2) özel önerme ve (3) sonuç (ç›kar›m) olarak belirtilebilir. Afla¤›- daki örne¤i inceleyelim. Genel önerme : Bütün kufllar›n kanad› vard›r. Özel önerme : Saksa¤an bir kufltur. Sonuç (ç›kar›m) : O halde saksa¤an›n kanad› vard›r. Tümdengelime dayal› ak›l yürütme, sorunlar›n çözümü için sistematik bilgi oluflturmaya önemli bir katk› getirmesine karfl›n baz› s›n›rl›l›klar› da içinde tafl›- maktad›r. ‹lk s›n›rl›l›k, tümdengelime dayal› ak›l yürütmede do¤ru sonuca ulaflabil- mek için genel önermenin do¤ru olmas› zorunlulu¤udur. Yanl›fl ya da eksik bir ge- nel önermeden do¤ru ak›l yürüterek do¤ru bir sonuca ulaflmak mümkün de¤ildir. Afla¤›daki örne¤i inceleyelim. Genel önerme : Ya¤murda flemsiye aç›l›r. Özel önerme : Sokakta insanlar flemsiyelerini açm›fllar. Sonuç (ç›kar›m) : O halde, d›flar›da ya¤mur ya¤›yor. 6 Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri ‹lk bak›flta do¤ru bir ak›l yürütme yap›lm›fl gibi görünse de, sonucun her zaman do¤ru olmayabilece¤i aç›kt›r. ‹nsanlar yaln›zca ya¤murda de¤il, çok s›cak havalar- da da flemsiye açabilirler. O halde buradaki hata nerede? Hata, genel önermenin eksikli¤inden mi yoksa ak›l yürütme sürecinden mi kaynaklanmaktad›r? Görüldü¤ü gibi, sonucun do¤ru olabilmesi genel ya da özel önermelerin do¤- rulu¤una ba¤l›d›r. Sonuç hiç bir zaman önermelerin d›fl›na ç›kamaz. O halde, do¤- ru sonuca ulaflmak için do¤ru önermelerden hareket etmeliyiz. E¤er önermelerin do¤rulu¤u önceden biliniyorsa yeni bilgilere nas›l ulaflaca¤›z? Tümdengelime da- yal› ak›l yürütmenin en önemli s›n›rl›l›¤› burada yatmaktad›r. Tümdengelimde an- cak bilinenler aras›nda iliflki kurularak bilgiye ulafl›labilmektedir. Tümdengelime dayal› ak›l yürütmede, sonucun do¤ru olabilmesi için bafllan- g›çtaki genel önermenin do¤ru olmas› gerekti¤ini belirttik. Genel önermenin do¤- ru olup olmad›¤›na nas›l karar verebiliriz? Ortaça¤da birçok dogma genel önerme olarak do¤ru kabul edilmifl ve bunun sonucunda ulafl›lan sonuçlar da do¤al olarak yanl›fl olmufltur. Do¤ru bilgiye ulaflmada bu yaklafl›m›n s›n›rl›l›klar› tart›fl›lmaya bafllanm›fl ve yeni bir ak›l yürütme yaklafl›m›na gereksinim oldu¤u dile getirilme- ye bafllanm›flt›r. Bu gereksinimi dile getirenlerin bafl›nda Fransis Bacon (1561- 1626) gelmektedir. Bacon, bir otorite taraf›ndan do¤ru kabul edilen genel bir öner- meden do¤ru bilgiye ulaflman›n güçlü¤ünü dile getirmifl, do¤rudan gözlemler so- nucuna dayal› olarak ak›l yürütme sonunda do¤ru bilgiye daha sa¤l›kl› biçimde ulafl›labilece¤i görüflünü öne sürmüfltür. Bacon’a göre, önce do¤ay› gözlemlemek, oradan olgusal verileri toplamak ve bunlar› ak›l yürütme süzgecinden geçirerek genellemelere ulaflmak gerekir. Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme olarak adlan- d›r›lan bu süreç, daha sonralar› bilimsel yöntemin de temellerini oluflturmufltur. Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme sürecini afla¤›daki gibi formüle etmek olas›d›r: Gözlem 1 Gözlem 2 Gözlem 3 Gözlem 4.............................. Gözlem n Gözledi¤im kufllar›n hepsinin kanad› var, ↓ O halde, Sonuç (genel karar) Tüm kufllar›n kanad› vard›r Dogma: Araflt›rmaya gerek Örnekte görüldü¤ü gibi, tümevar›ma dayal› ak›l yürütmede önce örneklerin duymadan, do¤rulu¤u gözlenmesi sonra tüm gözlem sonuçlar›n›n birlikte de¤erlendirilmesi sonucunda denemesiz ve tart›flmas›z kabul edilen ve de¤iflmez karara var›lmas› gerekmektedir. Kolayca tahmin edilebilece¤i gibi, bu ak›l yürütme say›lan düflüncedir. yaklafl›m›ndaki en önemli sorun ilgili tüm örneklerin gözlenmesinin olanakl› olma- mas›d›r. Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme sonucunda ulafl›lan bilginin tam do¤ru Önerme: Dile getirilmifl olabilmesi için tüm örneklerin gözlenmesi gerekir. Bunun her durum için mümkün do¤ru ya da yanl›fl tez ya da olmad›¤› aç›kt›r. Ancak, küçük evrenler için tüm örneklerin gözlenmesi olas›d›r. yarg›lard›r. Örne¤in, küçük bir flirkette yöneticilik yapan birisi, tüm çal›flanlar›n› gözlemleye- rek onlar›n ifle nas›l güdülendi¤iyle ilgili bir sonuca ulaflabilir. Ulaflt›¤› bu sonuç sa- dece kendi flirketi için geçerli olacakt›r. Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme sürecin- de bu duruma “mükemmel tümevar›ma dayal› ak›l yürütme” denilmektedir. Birçok durumda oldu¤u gibi, tüm örneklerin gözlenmesi mümkün olmad›¤›nda, büyük grup içinden seçilen küçük bir grup gözlenmekte ve bu gözlemlerin de¤erlendiril-  1. Ünite - Bilimsel Yönteme Girifl 7 mesi sonucunda bir karara var›lmaktad›r. Bu tür bir ak›l yürütmeye de “eksik tü- mevar›ma dayal› ak›l yürütme” denilmektedir (Ary, Jacobs, Razavieh ve Sorensen, 2010). Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme, do¤ru bilgiye ulaflmak için her ne kadar tüm- dengelime dayal› ak›l yürütmeden daha do¤ru gibi görünse de, gözlem için tüm ör- neklere ulaflamama sorunu, bu yaklafl›mda en önemli güçlük olarak karfl›m›za ç›k- maktad›r. Acaba gözlemlenmeyen bir örnek gözlemlenenlerden farkl› olabilir mi? Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme sürecindeki bu sorunlar bilim adamlar›n› yeni bir ak›l yürütme sürecini düflünmeye itmifltir. Özellikle Darwin’in (1809-1882) ev- rim kuram›n› oluflturma sürecinde tümdengelime dayal› ve tümevar›ma dayal› ak›l SIRA S‹ZDE yürütme sürecini birlefltirerek yeni bir bilgi edinme yolunu denedi¤i görülmekte- SIRA S‹ZDE dir. Bu yönteme bilimsel yöntem denilmektedir. Darwin önceleri uzun gözlemler Denence (Hipotez): yapm›flt›r. Ancak bu gözlemlerin bir sonuca eriflme konusunda Karfl›lafl›lan bir sorunun D Ü fiyetersiz Ü N E L ‹ M kald›¤›n› çözümü için dahaD Ü fiönceki ÜNEL‹M fark edince gözlemlerine dayal› olarak bir denence oluflturmufl ve daha sonra bu bilgi ve deneyimlere dayal› denenceyi test etmek için yeni gözlemler yapm›fl, söz konusu yeni gözlemlerin, olarak önerilmifl ancak S O R U do¤rulu¤u henüzS O R U ileri sürdü¤ü denenceyi do¤rulay›p do¤rulamad›¤›n› araflt›rm›flt›r. s›nanmam›fl bir önermedir. Tümevar›ma dayal› ak›l yürütme ile bilimsel yöntem aras›ndaki en önemli D ‹ K K A Tfark, bilimsel D‹KKAT yöntemde denence denilen ve daha önceki verilere dayal› olarak gelifltirilen ve sonucun geçici tahminini içeren bir yarg› olmas›d›r. Bilimsel yöntemde, bu yarg›y› test etmek için N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE yeni veriler toplanmakta ve bu denencelerin do¤rulan›p do¤rulanmad›¤› test edilmektedir. Bilimsel yöntem hem tümdengelime dayal› hem de tümevar›ma dayal› ak›l yü- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ rütme süreçlerini birlikte kullanmaktad›r. Önce, çözülecek sorunla ilgili daha ön- ceki gözlem sonuçlar›na ve verilere dayal› olarak, sorunun geçici çözümünü ifade eden bir denence oluflturulmaktad›r. Oluflturulan bu denenceKgözlem ‹ T A Psonuçlar›na K ‹ T A P dayal› oldu¤u için tümevar›ma dayal› ak›l yürütme sürecinin kullan›ld›¤›n› söyle- yebiliriz. Daha sonra oluflturulan bu denenceyle ilgili yeni gözlemler ve veriler toplanarak, o denencenin do¤rulan›p do¤rulanmad›¤› kontrolT Eedilmektedir. LEV‹ZYON Bura- TELEV‹ZYON da oluflturulan denenceyi tümdengelime dayal› ak›l yürütme sürecindeki genel önermeye benzetebiliriz. Daha sonraki süreçte yap›lan gözlemler ve yeni verilerin toplan›p sonuca var›lmas› ise, yeni bir tümevar›ma dayal› ak›l yürütme sürecinin ‹NTERNET ‹NTERNET ifle kofluldu¤unun göstergesidir. Y›ld›r›m (2007), bilimsel yöntemin yukar›da aç›k- lanan bu sürecini fiekil 1.1’de görüldü¤ü gibi flemalaflt›rm›flt›r. fiekil 1.1.’de görüldü¤ü gibi, bilimsel yöntemde önce olgusal dünya gözlem ve deney yoluyla incelenmekte, ard›ndan kavramsal dünyaya geçilerek gözlem ve de- ney sonuçlar› denence ya da kuram olarak ifade edilmektedir. Daha sonra olufltu- rulan bu denence ya da kuramlar›n olgusal dünyada, yine gözlem ve deneylerle do¤rulan›p do¤rulanmad›¤› (yanl›fllama) test edilmektedir. fiimdi bu süreci somut bir sorun üzerinde aç›klayarak, bilimsel yöntemin bir sorunun çözümünde nas›l ifle kofluldu¤unu görelim. Bilimsel yöntem birbirini izleyen alt› ad›mda gerçekleflmektedir. Bunlar soru- nun belirlenmesi, sorunun s›n›rland›r›lmas› ve tan›mlanmas›, denencelerin olufltu- rulmas›, denencelerin test edilmesi için verilerin toplanmas›, verilerin analiz edil- mesi ve sonuçtur. Bilimsel yöntemin bu temel aflamalar›na Karasar (2007) bir de raporlaflt›rmay› eklemifltir. 8 Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri fiekil 1.1 Bilimsel Yöntemin Bulufl Ba¤lam› Do¤rulama Ba¤lam› Yap›s› (Y›ld›r›m, Denence Test Edilebilir 2007, s. 58) Kuram Sonuçlar Kavramsal Dünya Olgusal Dünya Gözlem, deney Gözlem, deney Sorunun belirlenmesi. Bilimsel yöntemin ilk aflamas› bir sorun oldu¤unun hissedilmesidir. Sorun bireyi fiziksel ya da düflünsel yönden rahats›z eden, karar- s›zl›k ve birden çok çözüm yolu olas›l›¤› görülen bir güçlüktür (Karasar, 2007). So- run günlük yaflamda karfl›laflt›¤›m›z bir güçlük olabilece¤i gibi, alanyaz›nda doldu- rulmas› gereken bir boflluk da olabilir. Sorunun çözülebilmesi için öncelikle hisse- dilmesi, bir sorun olarak alg›lanmas› gerekir. Bir banka flubesi müdürünün flubesi- ne yeterince müflteri gelmedi¤ini hissetmesini örnekleyici bir sorun olarak ele ala- l›m. Burada bir sorunun oldu¤u sezilmektedir. Ancak bu sorunun çözülebilmesi için s›n›rland›r›lmas›na ve tan›mlanmas›na gereksinim vard›r. Bu haliyle bu sorunu çözmek olanaks›zd›r. Sorunun s›n›rland›r›lmas› ve tan›mlanmas›. Bu aflama, sorunun çözülebi- lecek bir duruma getirilmesini gerektirir. Banka flubesine yeterince müflteri gelme- mesinin çok çeflitli nedenleri olabilir. Örne¤in, bankan›n toplumdaki imaj›, banka- n›n konumu, banka çal›flanlar›n›n müflterilerle iletiflimi vb. Sorunun tüm boyutlar›- n› ayn› anda çözmek yerine bir boyutunu ele alarak s›n›rland›r›p, tan›mlamak ge- rekir. Örne¤in, sorunu çal›flanlar›n müflterilerle iletiflim sorunu olarak s›n›rland›rd›- ¤›m›z› düflünelim. Bu durumda sorunumuzu flu flekilde ifade etmek do¤ru olacak- t›r. Banka flubesinde çal›flan iflgörenlerin müflterilerle iletiflim sorununa neden olan etmenler nelerdir? Denencelerin ifade edilmesi. Sorun s›n›rland›r›l›p tan›mland›ktan sonra, so- runla ilgili daha önceki bilgi birikimine dayal› olarak, geçici çözüm önerileri olufl- turmak gerekir. Denence denilen bu olas› çözüm önerileri, izleyen aflamada ne tür gözlemler yap›laca¤› ya da bilgi toplanaca¤› konusunda araflt›rmac›ya rehberlik eder. Örne¤imize dönecek olursak; banka müdürünün çal›flanlar›n iletiflim sorun- lar›yla ilgili daha önce yap›lm›fl araflt›rma sonuçlar›n› inceledi¤ini ve çal›flanlar›n gözlenmesi verilerini de dikkate alarak flu denenceleri oluflturdu¤unu varsayal›m: (a) Çal›flanlar›n deneyimsiz olmas› iletiflim sorunlar›na neden olmaktad›r; (b) Müfl- terilerin e¤itim düzeyinin düflük olmas› iletiflim sorunlar›na neden olmaktad›r. Veri: Bir sorun hakk›nda Denencelerin test edilmesi için uygun verilerin toplanmas›. Denenceler toplanan ve henüz çözümlenmemifl bilgi oluflturulduktan sonra, onlar›n test edilebilmesi için uygun verilerin toplanmas› ge- toplulu¤udur. Metinsel, rekir. Baz› durumlarda deney yaparak veri toplan›lmas› baz› durumlarda gözlem, say›sal, görsel vb. olabilir. görüflme, anket vb. yollarla veri toplan›lmas› gerekir. Yukar›da belirtilen denence- leri test etmek için banka müdürünün çal›flanlarla görüflme yolunu tercih etti¤ini düflünelim.  1. Ünite - Bilimsel Yönteme Girifl 9 Verilerin analiz edilmesi ve sonuç. Bir önceki aflamada elde edilen verilerin analiz edilerek, sonucun denenceleri do¤rulay›p do¤rulamad›¤›n›n test edilmesi ge- rekir. Banka müdürünün çal›flanlarla görüflmesi sonucunda, çal›flanlar›n hizmet ön- cesi e¤itimleri s›ras›nda e¤itim düzeyi yüksek müflterilerle nas›l iletiflim kurulaca¤›- n› ö¤rendikleri, buna karfl›l›k e¤itim düzeyi düflük müflterilerle nas›l iletiflim kurula- ca¤›n› ö¤renmediklerinin ortaya ç›kt›¤› anlafl›lm›fl olsun. Bu durumda ikinci denen- ce do¤rulanm›fl, birinci ise yanl›fllanm›flt›r. Sonuç olarak, iletiflim sorununa çal›flan- lar›n deneyimsizli¤inin de¤il, e¤itim eksikli¤inin neden oldu¤u kan›s›na varabilir. Öte yandan, iletiflim sorununun baflka bir nedeninin de banka müflterilerinin e¤itim düzeyi düflük müflteriler olmas›ndan kaynakland›¤› sonucuna var›labilir. K›saca özetlemek gerekirse; bilimsel yöntemin, karfl›lafl›lan bir sorunun çözü- münde, baflka bilgi kaynaklar›na göre, daha do¤ru ve sistematik bir yol oldu¤unu söyleyebiliriz. Bilimsel yöntem baz› bilim insanlar›nca bilimin kendisi olarak görülmekte; baz› bilim in- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE sanlar› da bilimi, bilimsel yöntemin sonucunda ulafl›lan bilimsel bilgiler olarak görmekte- 1 dir. Bu konuda sizin düflünceniz nedir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M B‹L‹M‹N ANLAMI VE DO⁄ASI Bilim nedir? Bilim çok eskilerden beri insanlar›n üzerinde u¤raflt›klar› S O R U bir alan ol- S O R U du¤u için net bir tan›m›n›n olmas› gerekti¤i düflünülebilir. Ancak durum pek öyle de¤ildir. Soru k›sa ve net olmas›na karfl›n yan›t› karmafl›k ve zordur. Hatta Kerlin- D‹KKAT D‹KKAT ger (1986) bilimin do¤rudan tan›mlanmamas›, onun yerine ifllevinin ve do¤as›n›n aç›klanmas›n›n daha uygun olaca¤› görüflündedir. Kerlinger’e göre bilim yanl›fl an- N N SIRA S‹ZDE söz edil- lafl›lm›fl bir kavramd›r. Bu yanl›fl anlafl›lmaya neden olan üç kal›pyarg›dan SIRA S‹ZDE mektedir (Kerlinger, 1986). Bunlardan ilki bilim insan›n›n beyaz önlüklü, laboratu- varda flifle ve tüplerle çal›flan biri olarak görülmesidir. ‹kinci kal›pyarg›, bilim AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ adamlar›n›n iyi düflünen, karmafl›k kuramlar oluflturan ve zamanlar›n›n büyük k›s- m›n› kendi fildifli kulelerinde geçiren, gerçek dünyadan ve sorunlar›ndan habersiz insanlar gibi alg›lanmas›d›r. Üçüncü kal›pyarg› ise, bilimin mühendislik K ‹ T A P ve tekno- K ‹ T A P loji ile ayn› anlamda görülmesidir. Bilim insanlar› köprüler yapan, otomobiller üre- ten, bilgisayarlar ve telefonlar yaratan insanlar olarak görülmektedir. Bu kal›pyar- g›lar insanlar›n bilimi yanl›fl anlamas›na neden olmaktad›r. T E L E V ‹ Z Y O N TELEV‹ZYON Y›ld›r›m (2007) bilimi tan›mlamadaki güçlü¤ün iki nedenden kaynakland›¤›n› belirtmektedir. Bunlar›n birincisi, bilimin donmufl ya da dural (statik) bir konu de- ¤il, sürekli olarak h›z› artarak geliflen bir etkinlik olufludur. ‹kincisi, inceleme ko- nusu ve yöntemi yönünden kapsam› ya da s›n›rlar› kesinlikle belirli ‹ N T E Rolmayan NET bir et- ‹NTERNET kinlik olufludur. O halde gerçek bilim nedir? Bilimi tan›mlamaya çal›flmadan önce, bilimle ilgili farkl› tan›mlamalar› incelemekte yarar var. Afla¤›da çeflitli bilim tan›mlar› sunul- mufltur. Bunlar› inceleyerek s›n›fland›rmaya çal›flal›m. Nesnel sa¤laml›¤› olan bilgiler bütünüdür. Neden-sonuç iliflkilerinin ifade edildi¤i sistematik bilgilerdir. ‹nsano¤lunun biriktirdi¤i kaydedilmifl bilgilerdir. Geçerli¤i kabul edilmifl sistemli bilgiler bütünüdür. Örgün bilgiler bütünüdür. Genel, güvenilir, bilinen en geçerli bilgidir. Gerçe¤i arama etkinli¤idir. 10 Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri Her türlü düzenden yoksun duyu verileri (alg›lar) ile mant›ksal olarak dü- zenli düflünme aras›nda uygunluk sa¤lama çabas›d›r (Einstein) Gözlem ve gözleme dayal› ak›l yürütme yoluyla önce dünyaya iliflkin olgular›, sonra bu olgular› birbirine ba¤layan yasalar› bulma çabas›d›r (Russell) Denetimli gözlem ve gözlem sonuçlar›na dayal› mant›ksal düflünme yolun- dan giderek olgular› aç›klama gücü tafl›yan denenceler bulma ve bunlar› do¤rulama yöntemidir (Erkufl, 2011; Karasar, 2007; Y›ld›r›m, 2007). Ürün Olarak Bilim: Bilimsel Öncelikle yukar›daki tan›mlar› iki ana kategoride toplamak olas›d›r. Bunlardan yöntemle oluflturulmufl sistematik bilgiler bütünü ilki, bilimi bir ürün olarak gören anlay›flt›r. ‹lk alt› tan›mda, birbirine yak›n sözler- le ifade edilmifl ve bilimi sistematik, nesnel sa¤laml›¤› olan, geçerli, güvenilir bilgi- ler bütünü olarak gören bir anlay›fl vard›r. Öteki tan›mlar ise bilimi, sistematik bil- Süreç Olarak Bilim: Gerçe¤i giler bütünü olmaktan çok, onlara ulaflma yolu olarak görmektedir. ‹lk gruptaki ta- arama ya da bir sorunun çözümü için bilimsel n›mlar› “ürün” olarak bilim, ikinci gruptakileri de “süreç” olarak bilim diye ad- yöntemi kullanma sürecidir land›rmak olas›d›r. Karasar (2007) bu iki bilim anlay›fl›n› flu flekilde çözüme kavuflturmufltur. Bilim bir üründür ancak ona ulaflmak için izlenen yol bilimsel yöntemdir. Bununla bir- likte bilimle u¤raflan bilim insanlar›n›n hepsinin ayn› görüflte olmad›¤› da aç›kt›r. Örne¤in, Y›ld›r›m (2007, s.19)) bilimi, “denetimli gözlem ve gözlem sonuçlar›na dayal› mant›ksal düflünme yolundan giderek olgular› aç›klama gücü tafl›yan de- nenceler bulma ve bunlar› do¤rulama yöntemi” olarak görmektedir. Bu tan›m bi- limsel yöntemin ta kendisidir. Erkufl (2011, s. 29) da benzer bir flekilde bilimi, “bi- limsel bilgi üretme yolu, etkinli¤i” olarak tan›mlam›flt›r. Asl›nda bu iki süreç birbi- rini tamamlamaktad›r ve birlikte düflünülmesinde yarar vard›r. Ürün olarak bilim- sel bilgi, hem bilimsel yöntemin bir sonucu ya da ürünü, hem de onun bafllang›c›- d›r. Bilimsel araflt›rma sürecinin ilk bafllang›c›, var olan bilgi birikimini incelemek- le bafllar. O halde, ürün olarak bilimsel bilgi, süreç olarak bilimin bafllang›ç nokta- s›n›, temelini oluflturur. Bu durumda bilimi, gerçe¤i arama yolunda, bilimsel bilgi üretme süreci ve üretilen bilgilerin bütünü olarak görmek daha uygun olacakt›r. Bilimin ne oldu¤u konusunda bir yarg›ya varmakla birlikte, yukar›da belirtilen tan›mlardan ikisi üzerinde özellikle durmakta yarar vard›r. Bunlardan biri ünlü fi- zikçi Einstein’in, öteki de ünlü düflünür Russell’›n tan›mlar›d›r. Her ikisi de bilimi bir çaba olarak görmekle birlikte, ayr›ld›klar› önemli bir nokta vard›r. Einstein bi- lime konu olan evreni düzenden yoksun bir yap› olarak tan›mlarken, Russell olgu- lar ve bunlar› birbirine ba¤layan yasalar›n oldu¤u düzenli bir yap›dan söz etmek- Paradigma: Bir bilim tedir. Bilime yönelik bu iki farkl› bak›fl aç›s›, daha sonra bu bölümde de¤inilecek çevresine belirli bir süre olan iki farkl› paradigman›n temellerini oluflturmaktad›r. Ancak daha önce, bilim egemen olan model ya da düflünsel çerçevedir kavram›n› netlefltirmek için bilimi niteleyen temel özellikleri belirtmek yararl› ola- cakt›r. SIRA S‹ZDE Bilimi bilimSIRA yapan özellikler sizce nelerdir? S‹ZDE 2 Bilimi Niteleyen Özellikler D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Bilimin tan›m› konusunda farkl› anlay›fllar bulunmakla birlikte, onu niteleyen özel- likler konusunda genel bir görüfl birli¤i oldu¤unu söylemek olas›d›r. Afla¤›da çeflit- S O R U li kaynaklar›n S O (Çepni, R U 2007; Erdo¤an, 2003; Erkufl, 2011; Karasar, 2007; Y›ld›r›m, 2007) incelenmesi sonucunda bilimi niteleyen ortak özellikler belirtilmifl ve aç›k- D‹KKAT lanm›flt›r. D ‹ K K A T Bilim bir bilgi toplama yolu de¤il, bir analiz yöntemidir. Bilim ürün- den farkl› bir etkinlik ya da süreçtir. Bilim olgusal verilerin bir araya getiri- N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P  1. Ünite - Bilimsel Yönteme Girifl 11 lip toplanmas› de¤il, onlardan bir anlam ç›kar›lmas› sürecidir. Bu anlam›n ç›kar›lmas› için toplanan verilerin, belirlenen sorun ve amaç do¤rultusunda analiz edilmesi gerekir. Bilim olgusald›r. Bilimsel önermelerin tümü ya do¤rudan ya da dolayl› olarak gözlenebilir olgular› dile getirir. Dolay›s›yla, do¤a-ötesilik ve metafi- zik bilimsel alan›n d›fl›ndad›r. Bilimsel bilgilerin do¤ru kabul edilebilmesi için olgusal kan›tlar›n›n olmas› gerekir. Bilim mant›ksald›r. Bilim ulaflt›¤› sonuçlar›n her türlü çeliflkiden uzak, kendi içinde tutarl› olmas›n› ister. Bilim bir denenceyi ya da kuram› do¤ru- lama iflleminde mant›ksal düflünme ve ç›kar›m kurallar›ndan yararlan›r. Bili- min nesnelli¤i, mant›¤›n kabul edilen ilkelerinden geçerek elde edilir. Bilim nesneldir. Bilimsel bulgular uzman olan herkes taraf›ndan, göz önün- de, gizli olmadan, test edilebilir. Nesnellik; bilimin öznel görüfllerin de¤il, nesnel bulgular›n ifadesi oldu¤unu anlat›r. Bununla birlikte bilimde mutlak bir nesnellikten söz etmek olanaks›zd›r çünkü bilim insan› bir öznedir. Bi- lim insan›n›n zihni bir kamera gibi çal›flmaz; gördü¤ü, duydu¤u her fleyi ol- du¤u gibi kaydetmez. Anlam oluflumu sürecinde bilim insan›n›n duygular›, düflünceleri, önbilgileri farkl› etkileflimlere girerek oluflan bilginin anlam›n› etkileyebilir. Bilim elefltiricidir. Bilim hem bilimsel olmayan› hem de kendini elefltirir. Bilim kendisine konu olan verilerin de¤iflimine ba¤l› olarak de¤iflir. Bu de- ¤iflimi gerçeklefltirebilmesi için de, bir elefltiri mekanizmas›na gereksinim duyar. Bu mekanizma bilime kendisini düzeltme olana¤› tan›r. Böylelikle bi- lim hatalar›n› görerek daha do¤ru olana do¤ru geliflir. Bilim genelleyicidir. Bilim tek tek olgularla de¤il, tüm olgular› içeren ge- nellemelerle u¤rafl›r. Bu yüzden s›n›flay›c›d›r. Kifliye özgü bulgular bilimin s›n›rlar› içine girmez. Bilim ayn› koflullar alt›nda, ayn› sonuçlara ulaflmay› gerektirir. Bununla birlikte son y›llarda yeni bir bilim anlay›fl›n›n temellerini oluflturan yorumlamac›/anlamac› paradigma, bilimin genelleyicilik özelli¤i- ne elefltiriler getirmektedir. Özellikle sosyal bilimlerde, fen ve do¤a bilimle- rine göre, genellenebilirli¤in daha s›n›rl› oldu¤unu vurgulamak gerekir. Sos- yal bilimler kültürle u¤rafl›r ve kültür de, zamanla ve farkl› yerlere göre de- ¤iflkenlik gösterir. Bu nedenle sosyal bilimlerde bilimin genellenebilirlik özelli¤i tam karfl›lanamaz çünkü koflullar ayn› kalmaz. Bilim seçicidir. Bilim her fleyi gelifligüzel araflt›rmaz. Bir olgunun bilime veri niteli¤i kazanabilmesi için ya inceleme konusu bir soruna iliflkin olmas› ya da bir denence veya kuram›n test edilmesinde kan›t de¤eri tafl›mas› ge- rekir. Bilim süreci sonunda üretilen bilginin bir soruna çözüm getirmesi ya da ona kaynakl›k etmesi beklenir. Bu nedenle do¤a ya da toplumla ilgili ön- celik tafl›yan sorunlar bilimin konusu olmal›d›r. Bilim evrenseldir. Bilimsel veriler yer ve zamana göre de¤iflmeyen iliflkile- ri içerir. Yerel ve ulusal de¤ildir. Bununla birlikte, genelleme özelli¤inde ol- du¤u gibi evrensellik özelli¤inde de anlamac›/yorumlamac› paradigma bu ilkeye elefltirel bakmaktad›r. Bu bak›fl aç›s›, tüm zamanlar ve tüm yerler için genel geçer bilimsel ilkelerin bulunmas›n›n zorlu¤unu dile getirmektedir. Bilim kay›tl›d›r. Bilimin, araflt›rma bulgular› sonunda raporlaflt›r›lmas› ve yay›nlanmas› gerekir. Kamuyla paylafl›lmayan, sadece bilim insan›n›n bilgi- si olarak kalan bilgi bilim de¤ildir. Bilimsel yöntem kullan›larak üretilen bil- gilerin hakem sürecinden geçerek yay›mlanmas›, bu bilgiye herkes taraf›n- 12 Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri dan ulafl›lmas›n› sa¤lar. Ayr›ca bilimin kay›tl› olmas›, daha sonra ayn› konu- da yap›lacak araflt›rmalarda, incelenmesi için ulafl›lmay› sa¤lama aç›s›ndan da önemlidir. Bilim birikimlidir. Bilim daha önceki bilgilerin üzerine, onlar›n tekrar göz- den geçirilmesi sonucu y›¤mal› bir flekilde oluflur. Bilim, eski bilgilerin üst üste eklenmesi de¤il, eski bilgilerin yeni araflt›rma bulgular›yla sentezlene- rek de¤iflimidir. Bir baflka anlat›mla, bilim biribirinden kopuk bilgiler y›¤›n› de¤ildir. Bilim sistematiktir. Bilimin sistematik oluflu birbiriyle ba¤›nt›l›, uygun ve mant›kla örgütlenmifl uyumlar seti anlam›ndad›r. Bu set yeni verilerle ve ka- n›tlarla yanl›fllamaya ya da de¤ifltirilmeye aç›kt›r. Bilimsel bilgiler birbirin- den kopuk bilgiler de¤ildir, tersine bir bütünü aç›klayan birbiriyle ilgili bil- gilerin bütünüdür. Bilimin Say›lt›lar› Say›lt› (Varsay›m): Bir Bilim baz› ön kabullerden hareket eder. Bunlara say›lt› ya da varsay›m denir. Sa- araflt›rmada, var olan araflt›rma sürecini ve y›lt›; deneyle kan›tlanmam›fl olmakla birlikte kan›tlanabilece¤i umulan kuramsal sonucunu önemli ölçüde düflünü ya da varm›fl ve gerçekmifl gibi kabul edilerek bir fleyde dayanak olarak etkileyece¤i düflünülen, kullan›lan, bir olay› aç›klamada yararlan›lan ilke olarak tan›mlanmaktad›r (Karasar, araflt›r›c›n›n test etmeden do¤ru olarak kabul etti¤i, 2007, s. 72). Çeflitli kaynaklar›n (Cohen, Manion ve Morrison, 2005; Eichelberger, denenmeyen yarg›lard›r. 1989; Erdo¤an, 2003; Erkufl, 2011; Karasar, 2007) incelenmesi sonucuna dayal› ola- rak, bilimin temel say›lt›lar›n› afla¤›daki gibi belirtebiliriz. Evrende do¤al bir s›ralan›fl ve düzen vard›r ve onu aç›klamak ve anlamak olas›d›r. Do¤a gözleme ve aç›klamaya izin verecek kadar yavafl de¤iflir. Gözlemlenebilen her olgu potansiyel inceleme konusudur. Dolay›s›yla enin- de sonunda bilinebilir. Her olay onu oluflturan gözlemlenebilir bir nedene sahiptir. Do¤aüstü güç- lere dayanan aç›klamalar›n bilimde yeri yoktur. Bir olay›n nedenini bulmak için ilk nedenini ve sonunu bilmek gerekmez. Tüm karmafl›kl›¤›n alt›nda bir basitlik yatar. Do¤adaki olaylar en ekonomik yollarla aç›klanmal›d›r Olaylar genellenebilir özelli¤e sahiptir ve birbiriyle iliflkilidir. Benzer olaylar gruplanarak incelenebilir Do¤ada bir fley varsa mutlaka bir miktar oluflturur ve bir miktar oluflturan her fley ölçülebilir. Gerçek, statik de¤il dinamiktir. Gerçeklik var olan bilgiye göre de¤iflir. Do¤an›n düzeniyle ilgili bu say›lt›lar›n yan›nda, bilimsel araflt›rma süreci ve araflt›rmac›yla ilgili say›lt›lar da vard›r. Erkufl (2011) bu say›lt›lar› flöyle belirtmifltir: Bilimsel araflt›rma süreciyle ilgili say›lt›lar araflt›rma koflullar›, denek ya da kat›l›m- c›larla ilgili, veri toplama araçlar› ve kullan›lan istatistiksel ifllemlerle ilgili olabilir. Ba¤›ml› De¤iflken: Ba¤›ml› Bir deneysel araflt›rmada, ba¤›ml› de¤iflkeni etkileyen ba¤›ms›z de¤iflken d›fl›nda de¤iflken; baflka bir kalan ve kontrol edilemeyen de¤iflkenlerin deney ve kontrol gruplar›n› eflit dere- de¤iflkene ba¤l› olan, o de¤iflkende meydana gelen cede etkiledikleri varsay›labilir. Yine deneysel bir araflt›rmada, deney ve kontrol de¤iflikliklere göre gruplar›n›n birbirleriyle etkileflime girmedikleri bir say›lt› olarak kabul edilebilir. de¤iflmeler gösteren de¤iflkendir. Görüflme ya da anket yoluyla veri toplan›rken, kat›l›mc›lar›n gerçe¤i yans›tt›¤› sa- y›lt›s› kabul edilebilir. Yine bir gözlem s›ras›nda, gözlenenin do¤al davrand›¤› da bir say›lt› olabilir. Baz› say›lt›lar da araflt›rmay› yapan bilim insan›yla ilgili olabilir. Öncelikle Erkufl’un da iler sürdü¤ü gibi, bilimin yukar›da belirtilen say›lt›lar›n› ka- bul etmeyen birinin bilim ifliyle u¤raflmas› düflünülemez. Ayr›ca, bilimsel yans›zl›k  1. Ünite - Bilimsel Yönteme Girifl 13 ve dürüstlük; kuflkucu, sorgulay›c›, elefltirel bak›fl aç›s› ve bilimsel etik kurallar›na ba¤l›l›k da bilim insan›yla ilgili say›lt›lar aras›nda gösterilebilir. Bilimin Amaçlar› Bilimin temel amac› kuram gelifltirmedir (Ary, Jacobs, Razavieh ve Sorensen, 2010; Kerlinger, 1986). Bilim adamlar› görgül (empirik) araflt›rmalar yoluyla do¤a ve top- lum hakk›nda olgusal veriler toplarlar. Ancak bu verilerin tek bafl›na bir anlam› yoktur. Onlar›n anlaml› hale getirilmesi, bir baflka deyiflle do¤a ve toplumsal olay- lar›n ayd›nlat›l›p anlamland›r›labilmesi için verilerin iliflkilendirilmesi, s›n›fland›r›l- mas› ve düzenlenmesi gerekir. Ö¤rencilerin nas›l ö¤rendi¤i konusunda, onlardan tek tek elde edilen veriler yaln›z bafl›na bir anlam tafl›maz. Bilim tek tek insanlar›n davran›fllar›yla ilgilenmez. Örne¤in, ö¤rencilerin nas›l ö¤rendikleri konusunda bir- çok veri toplad›ktan sonra, o verilerin bir araya getirilmesi, düzenlenmesi ve ö¤- renme olay›n› aç›klayan bir bilgi bütününe dönüfltürülmesi gerekir. ‹flte kuram bu bilgi bütünüdür. Ary, Jacobs, Razavieh ve Sorensen (2010, s. 14) kuram› bir olgu- nun aç›klamas›n› oluflturan birbiriyle iliflkili önermeler/yap›lar ve olguyla ilgili de- ¤iflkenler hakk›nda yordama yap›lmas›n› sa¤layan sistematik bilgiler bütünü olarak Kuram: Olaylar› ve olgular› tan›mlamaktad›rlar. Kuramlar bir konuda yap›lan gözlem sonuçlar›n› birbiriyle ilifl- aç›klamak için birbiriyle iliflkili bilgilerin kilendirip bütünlefltirerek, bilim insanlar›n›n de¤iflkenler ve de¤iflkenler aras›ndaki bütünlefltirildi¤i sistematik iliflkilerden hareketle genellemeler oluflturulmas›n› sa¤lar. bilgiler bütünüdür Ary, Jacobs, Razavieh ve Sorensen (2010) kuramlar›n temel ifllevlerini üç mad- dede belirtmifllerdir. Kuramlar; 1. Görgül bulgular›n düzenlenmesini ve olgunun aç›klanmas›n› sa¤lar. 2. Olgular›n yordanmas›n› sa¤lar. 3. Yeni araflt›rmalara kaynakl›k eder. Kuramlar, amaçlar›n› tam olarak yerine getirebilmeleri için baz› özellikleri tafl›- malar› gerekir. Ary, Jacobs, Razavieh ve Sorensen (2010) bu özellikleri flu flekilde belirtmifllerdir. Kuramlar bir sorunla ilgili gözlenen olgular› aç›klayabilme gücüne sahip ol- mal›d›r. Bu aç›klamalar olabildi¤ince basit bir anlat›mla sunulmal›d›r. Bu ku- ral, bilimde basitlik kural› olarak adland›r›l›r. Bir kuram daha önce oluflmufl bilgiler bütünüyle ve gözlenen olgularla tu- tarl› olmal›d›r. Bilim adamlar› yeni bilgileri daha önceden oluflmufl bilgi bi- rikimi üzerine kurarlar. Bir kuram, do¤rulanmas› için araçlar sunmal›d›r. Kuramlardan tümdengelime dayal› ak›l yürütme yoluyla denenceler oluflturulabilmeli ve bu denenceler de görgül verilerle s›nanarak do¤rulu¤u ya da yanl›fll›¤› görülebilmelidir. Bir kuram, yeni keflifler do¤urmal› ve araflt›r›lmas› gereken yeni sorunlar› belirtmelidir. Kuramlar›n oluflturulma sürecinde bilim betimleme, aç›klama, yordama ve de- netimleme (Erkufl, 2010) gibi amaçlar› gerçeklefltirir. Bilimsel kurama ulaflman›n ilk aflamas› olgular› betimlemedir. Betimleme olgular› saptama, s›n›flama ve dile ge- tirme gibi ifllemleri kapsar (Y›ld›r›m, 2007, s. 95). Betimleme daha çok “ne?”, “ne- dir?” sorular›na yan›t arar. Örne¤in Türkiye’nin 2011 y›l›nda ihraç etti¤i mallar ne- lerdir ve ihraç edilen ülkeler hangileridir? sorular›n›n yan›t› betimlemedir. Bilimde ikinci amaç aç›klamad›r. Aç›klama bir olgunun olufl biçimini de¤il, olufl nedenini gösterme sürecidir (Y›ld›r›m, 2007). Bu süreçte “niçin” sorusuna ya- n›t aran›r. Örne¤in, herhangi bir maddeyi belirli bir yükseklikten b›rakt›¤›m›zda afla¤› düfler. Afla¤› düfltü¤ünün gözlenmesi betimlemedir. Ancak niçin afla¤› düfltü- 14 Sosyal Bilimlerde Araflt›rma Yöntemleri ¤ünün belirlenmesi aç›klamad›r. Aç›klama betimlemeyi de kapsar. Olaylar önce betimlenir sonra da nedenleri aç›klan›r. Betimlemede olgunun d›fl›na ç›kmak ge- rekmez; olguyu olufl sürecinde gözlemek ve betimlemek yeterlidir. Oysa o olguyu aç›klamak için baflka olay ya da olgulara baflvurmak gerekebilir. Bir baflka deyifl- le, aç›klama neden sonuç iliflkisi kurmay› gerektirir. Bilimin baflka amaçlar›ndan birisi de yordamad›r. Yordama, hiçbir bilgiye da- yal› olmadan kör bir tahminde bulunma de¤il, var olan bilgilere dayal› olarak in- celenen konuyla ilgili gelecekte neler olabilece¤i hakk›nda tahminde bulunmakt›r. Bilimsel araflt›rmalar sonucunda elde edilen bilginin baflka olaylar›, olgular› ve sü- reçleri aç›klamada ya da anlamada kullan›l›r olmas›, k›saca uygulamada do¤urgu- lar›n›n olmas› beklenir. Bilimin ilerlemeci ve birikimci özelli¤i yordama yapabilme- sine ba¤l›d›r (Erkufl, 2011, s. 35). Örne¤in Türkiye’de geçmifl 10 y›ll›k sürede y›ll›k nüfus art›fl h›z›n›n ve y›llara göre e¤iliminin bilinmesi, sonraki 10 y›lda nüfus art›- fl› hakk›nda bize bilgi verebilir. Bilimsel olarak bunu yordamak olas›d›r. Bu bilgi, gelecekte nüfusla ilgili al›nmas› gereken önlemleri saptamak için yararl› bir bilgi- dir. Kerlinger’e (1986) göre bir kuram›n yeterlili¤i onun yorday›c› gücüne ba¤l›d›r. E¤er kuramsal bilgiyi kullanarak do¤ru yordamalarda bulunulabiliyorsa, kuram do¤rulanm›fl demektir. Bu da kuram›n sa¤laml›¤›na kan›tt›r. Bilimin temel amaçlar›ndan biri de Erkufl’un (2011) deyimiyle denetimleme olarak belirtilmektedir. E¤er güvenilir bir flekilde