Rynek Finansowy PDF

RYNEK FINANSOWY RYNEK – DEFINICJA I SEGMENTY Rynek to ogół zamierzonych i zrealizowanych transakcji kupna-sprzedaży oraz warunków, w jakich są one dokonywane. Wyznacznikiem funkcjonowania rynku jest cena, która kształtuje się pod wpływem popytu i podaży. Cena oferowana może różnić się od ceny trans...

RYNEK FINANSOWY RYNEK – DEFINICJA I SEGMENTY Rynek to ogół zamierzonych i zrealizowanych transakcji kupna-sprzedaży oraz warunków, w jakich są one dokonywane. Wyznacznikiem funkcjonowania rynku jest cena, która kształtuje się pod wpływem popytu i podaży. Cena oferowana może różnić się od ceny transakcyjnej, np. w ramach aukcji. Segmenty rynku w zależności od przedmiotu wymiany: Rynek towarów (np. zboże, ropa) Rynek nieruchomości Rynek pracy Rynek finansowy i walutowy RYNEK FINANSOWY Rynek finansowy obejmuje transakcje pieniężne. „Towarem” na tym rynku jest kapitał (pieniądz), a „ceną” – stopa procentowa. Ponieważ pieniądz jest wykorzystywany w każdej transakcji gospodarczej, stopa procentowa odgrywa kluczową rolę i odzwierciedla kondycję gospodarki. INSTRUMENTY FINANSOWE (5 GŁÓWNYCH RODZAJÓW) Instrumenty finansowe to zobowiązania jednych podmiotów gospodarczych wobec innych. 1. Depozyty bankowe: klient (osoba fizyczna lub prawna) pożycza środki bankowi. Wysokość stóp procentowych wpływa na opłacalność depozytów. 2. Papiery wartościowe: ○ Akcje: udziałowe papiery wartościowe, korzystne do inwestowania przy niskich stopach procentowych. ○ Obligacje: dłużne papiery wartościowe, korzystniejsze przy wyższych stopach procentowych. 3. Polisy ubezpieczeniowe: zawierają element gromadzenia i inwestowania środków ubezpieczającego. 4. Jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych: forma zbiorowego inwestowania środków. 5. Instrumenty pochodne (np. kontrakty futures): wartość zależy od wartości innego instrumentu lub aktywa bazowego POWSTANIE RYNKU FINANSOWEGO Warunkiem istnienia rynku finansowego jest istnienie pieniądza i podmiotów dysponujących nadwyżkami środków oraz tych, którzy potrzebują kapitału. W gospodarce występują strumienie pieniądza (krótkoterminowe, do 1 roku) oraz strumienie kapitału (długoterminowe). Strumienie pieniądza uważa się za bardziej niestabilne niż strumienie kapitałowe. Pierwsze stadium rozwoju kapitalizmu (XV/XVI w., Niderlandy) to początki kształtowania się zorganizowanego rynku finansowego.  RYNEK FINANSOWY = PIENIĄDZ + PODMIOTY DYSPONUJĄCE NADWYŻKAMI ŚRODKÓW + PODMIOTY POTRZEBUJĄCE ŚRODKÓW + CHĘĆ POŻYCZENIA PRZEWAGA RYNKÓW FINANSOWYCH NAD BANKAMI Banki działają ostrożnie i inwestują w relatywnie bezpieczne instrumenty (dług publiczny, kredyty hipoteczne, konsumenckie). Działalność banków jest ściśle regulowana i skupiona na mniej ryzykownych, lecz mało innowacyjnych formach lokowania środków. Rynki finansowe są bardziej zróżnicowane i wspierają innowacyjność, ponieważ łączą wielu uczestników o zróżnicowanych preferencjach i poziomie ryzyka. Na rynkach finansowych łatwiej o finansowanie innowacyjnych przedsięwzięć (np. poprzez emisję akcji spółek nowoczesnych sektorów). UCZESTNICY RYNKU FINANSOWEGO Zarówno pożyczkodawcami, jak i pożyczkobiorcami mogą być: Gospodarstwa domowe Przedsiębiorstwa Państwo Nierezydenci (podmioty zagraniczne) FUNKCJE RYNKU FINANSOWEGO 1. Umożliwia elastyczne kształtowanie czasowej struktury konsumpcji i inwestycji. 2. Zwiększa efektywność wykorzystania zasobów w gospodarce. 3. Umożliwia dywersyfikację aktywów i ograniczenie ryzyka. 4. Pozwala na profesjonalne zarządzanie środkami poprzez wyspecjalizowane podmioty finansowe. ISTOTA PAPIERU WARTOŚCIOWEGO Posiadanie papieru wartościowego może dawać: Prawo do współwłasności majątku spółki (akcje). Prawo do określonego oprocentowania lub innych pożytków (obligacje). Prawo do otrzymania w przyszłości określonych aktywów lub rozliczenia pieniężnego (instrumenty pochodne). WŁAŚCIWOŚCI RYNKU FINANSOWEGO Efektywność: Możliwość uzyskania atrakcyjnej stopy zwrotu. Elastyczność: Łatwość konwersji jednych aktywów na inne. Ciągłość funkcjonowania: Dostęp do środków jest stały, a rynek globalny i praktycznie niewyczerpalny. RYNEK IDEALNY: Równy dostęp do informacji. Płynność – możliwość zawierania transakcji w dowolnym momencie. Duża liczba uczestników, co sprzyja konkurencji i lepszej wycenie aktywów. Podzielność instrumentów – możliwa emisja i obrót drobnymi pakietami. ROLA PAŃSTWA NA RYNKU FINANSOWYM Regulacja i nadzór: Państwo ustala normy i monitoruje rynek. Zezwolenia na działalność: Dostęp do rynku jest kontrolowany przez licencje i pozwolenia. Polityka fiskalna i monetarna: Kształtowanie warunków makroekonomicznych wpływa na stopy procentowe i dostępność kapitału. Udział w rynku: Państwo zwykle jest jednym z największych pożyczkobiorców (emisja długu publicznego). MIĘDZYNARODOWY RYNEK WALUTOWY SYSTEM WALUTY ZŁOTEJ (XIX WIEK – 1914) Czym był system waluty złotej? ○ System waluty złotej (ang. gold standard) oznaczał, że wartość walut była bezpośrednio powiązana z określoną ilością złota. ○ Waluty można było wymieniać na złoto po stałej cenie, co zapewniało ich stabilność. ○ Stabilność kursów walutowych: Kursy walut między krajami były stałe, ponieważ opierały się na złocie jako wspólnym mierniku wartości. Rozwój systemu: w drugiej połowie XIX wieku większość ważnych państw (np. Wielka Brytania, Niemcy, Francja, USA) przyjęła standard złota jako fundament polityki pieniężnej. Dlaczego system waluty złotej przestał działać? System waluty złotej przestał być praktyczny w XX wieku z powodu: ○ Zmian społeczno-politycznych: Rozwój demokracji i zwiększenie znaczenia polityki wewnętrznej (np. potrzeby obywateli) sprawiły, że sztywne podporządkowanie gospodarki stabilności waluty stało się nieakceptowalne. ○ Wojen światowych: I wojna światowa (1914-1918) spowodowała ogromne koszty i konieczność emisji pieniądza, co osłabiło zaufanie do złota jako fundamentu stabilności. ○ Elastyczność polityki gospodarczej: Rządy potrzebowały narzędzi, takich jak kontrola podaży pieniądza czy zmienne kursy walut, aby reagować na kryzysy ekonomiczne. SYSTEM Z BRETTON WOODS (1944–1971) Cel systemu: stworzenie stabilnego międzynarodowego systemu walutowego po II wojnie światowej. System z Bretton Woods naśladował walutę złotą poprzez wprowadzenie stałych kursów walutowych powiązanych z dolarem amerykańskim, który z kolei był wymienialny na złoto. Zasady funkcjonowania: ○ Powiązanie dolara z złotem: dolar amerykański był jedyną walutą wymienialną na złoto. Banki centralne innych krajów mogły wymieniać swoje dolary na złoto. ○ Kursy stałe z możliwością korekt: waluty krajowe miały stałe kursy wobec dolara, ale w wyjątkowych sytuacjach (np. kryzys gospodarczy) możliwa była ich deprecjacja lub rewaluacja. Dlaczego system był skuteczny? ○ Zapewniał stabilność kursów walutowych, co sprzyjało odbudowie gospodarek zniszczonych wojną i rozwojowi handlu międzynarodowego. ○ Stworzył podstawy współpracy międzynarodowej, w tym instytucje takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank Światowy. Rozpad systemu z Bretton Woods: ○ Nadmierna emisja dolarów: USA drukowały więcej dolarów, niż miały rezerw złota, co podważyło zaufanie do dolara. ○ Kryzys zaufania: krajom coraz trudniej było utrzymywać stałe kursy walutowe, zwłaszcza w obliczu inflacji i deficytów handlowych. ○ Odejście od standardu złota: w 1971 r. prezydent USA Richard Nixon ogłosił koniec wymienialności dolara na złoto. Był to kluczowy moment rozpadu systemu. ○ Kryzysy gospodarcze: brak elastyczności w sztywnym systemie kursów utrudniał reagowanie na dynamiczne zmiany w gospodarce światowej, takie jak kryzys naftowy w latach 70. [Podsumowanie kluczowych etapów so far] 1. System waluty złotej: Stabilny, ale nieelastyczny system, który dominował do 1914 roku, gdy wojna i zmiany społeczne go zniszczyły. 2. Bretton Woods: Próba odtworzenia stabilności poprzez powiązanie dolara ze złotem i stałe kursy walutowe. 3. Zawieszenie systemu: Brak wymienialności dolara na złoto w 1971 roku oznaczał ostateczny koniec powiązania walut ze złotem i przejście na kursy płynne. EWOLUCJA SYSTEMU KURSÓW WALUTOWYCH PO UPADKU BRETTON WOODS Upadek systemu Bretton Woods (1971-1973): w 1973 roku wprowadzono system kursów płynnych, w którym rynek decyduje o wartości walut, odzwierciedlając sytuację gospodarczą państw (np. wzrost wartości jena japońskiego czy marki niemieckiej). Dlaczego kursy płynne? Było to rozwiązanie tymczasowe, które miało pomóc dostosować się do trudności gospodarczych, m.in. nierównowagi handlowej i inflacji. KRYZYS NAFTOWY 1973 ROKU I JEGO KONSEKWENCJE Przyczyna kryzysu: w 1973 roku państwa OPEC ograniczyły eksport ropy naftowej w odpowiedzi na konflikt izraelsko-arabski (wojna Jom Kippur) i wsparcie Zachodu dla Izraela → Ceny ropy gwałtownie wzrosły (z ok. 3 USD do ponad 12 USD za baryłkę), co wywołało globalny szok ekonomiczny. Dlaczego kryzys był tak dotkliwy? ○ Energochłonność gospodarek: w latach 70. gospodarki rozwinięte były znacznie bardziej uzależnione od ropy naftowej niż obecnie. Wzrost cen ropy silnie wpływał na inflację i koszty produkcji. ○ Efekt domino: wzrost cen energii wpłynął na wszystkie sektory gospodarki, podnosząc koszty życia i wywołując recesje, szczególnie w USA i Europie. ○ Banki centralne: reakcje banków centralnych różniły się – niektóre kraje stosowały politykę restrykcyjną (wysokie stopy procentowe), co zmniejszało inflację, ale zwiększało bezrobocie, a inne preferowały politykę stymulacyjną, akceptując wyższą inflację. TEORIE WALKI Z KRYZYSEM: KEYNES KONTRA PODEJŚCIE NIEMIECKIE ○ KEYNESOWSKA POLITYKA ANTYKRYZYSOWA: Keynes proponował obniżenie stóp procentowych, aby stymulować gospodarkę, zmniejszyć bezrobocie i zwiększyć konsumpcję. Efekt uboczny: większa inflacja. ○ NIEMIECKIE PODEJŚCIE MONETARNE: Niemcy stosowały odwrotną strategię – podnoszenie stóp procentowych w celu zwalczania inflacji kosztem wzrostu bezrobocia. Efekt: stabilność cen, ale spowolnienie gospodarcze. Rozjeżdżanie kursów walutowych: w latach 70. polityka różnych państw była nieskoordynowana, co prowadziło do chaosu na rynkach walutowych. W efekcie podejmowano próby powrotu do systemów sztywnych kursów walutowych, ale były one nietrwałe. WSCHODNIOAZJATYCKI MODEL ROZWOJU GOSPODARCZEGO Eksportowy model gospodarczy: państwa Azji Wschodniej, takie jak Japonia, Korea Południowa, Tajwan i później Chiny, stosowały model oparty na przewadze komparatywnej (specjalizacji w produkcji, w której miały przewagę kosztową). Na początku (lata 60. i 70.) dominowała produkcja dóbr pracochłonnych (np. tekstyliów), ale kraje te stopniowo przeszły na bardziej zaawansowane sektory, takie jak stal, elektronika i technologie. Efekty: szybki rozwój gospodarczy i wzrost eksportu uczyniły te kraje potęgami handlowymi. Model ten stał się wzorem dla innych krajów rozwijających się. KRYZYSY FINANSOWE LAT 90. I REAKCJA MFW Paradoks modelu proeksportowego: chociaż model proeksportowy przyniósł ogromne sukcesy, kraje Azji Wschodniej i inne gospodarki rozwijające się doświadczyły licznych kryzysów: ○ Kryzys meksykański (1994): Wynikał z problemów z zadłużeniem i utrzymaniem sztywnego kursu peso wobec dolara. ○ Kryzys azjatycki (1997): Spowodowany spekulacyjnymi atakami na waluty regionu i nadmiernym zadłużeniem przedsiębiorstw w walutach obcych. ○ Kryzys rosyjski (1998): Efekt spadku cen ropy oraz nieudanych reform gospodarczych w Rosji. Rola MFW: Międzynarodowy Fundusz Walutowy wprowadzał pakiety pomocowe, aby ratować kraje dotknięte kryzysami. Warunki MFW często wymagały wprowadzenia polityki oszczędnościowej (cięcia wydatków, liberalizacja gospodarki), co budziło kontrowersje. [Podsumowanie kluczowych zagadnień] 1. Przejście na kursy płynne: Tymczasowe rozwiązanie z lat 70. stało się fundamentem współczesnego systemu finansowego. 2. Kryzys naftowy 1973: Globalny szok cenowy pokazał, jak mocno gospodarka jest uzależniona od surowców energetycznych. 3. Podejścia do kryzysów: Keynesowskie stymulowanie gospodarki kontra niemiecka walka z inflacją odzwierciedlają różne szkoły myślenia o polityce gospodarczej. 4. Azjatycki model proeksportowy: Sukcesy wschodzących gospodarek były spektakularne, ale wiązały się z ryzykiem kryzysów finansowych. 5. Kryzysy finansowe lat 90.: Pokazały potrzebę międzynarodowej koordynacji polityki gospodarczej i lepszej kontroli rynków finansowych. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WZROST WYMIANY WALUTOWEJ 1. Liberalizacja międzynarodowego przepływu kapitału ○ Zniesienie ograniczeń kapitałowych umożliwia inwestorom łatwiejsze przenoszenie środków między krajami. ○ Pojawienie się nowych instrumentów finansowych i platform technologicznych przyspieszyło globalizację przepływów kapitału. 2. Integracja monetarna (np. utworzenie euro) ○ Euro jako wspólna waluta dla wielu krajów strefy euro zmniejszyło potrzebę wymiany walut między nimi, ale zwiększyło udział euro w globalnych transakcjach walutowych. ○ Integracja monetarna upraszcza handel i inwestycje w regionach takich jak UE, ale może też prowadzić do napięć wynikających z różnic gospodarczych między członkami unii. 3. Rozwój handlu międzynarodowego ○ Dołączenie nowych państw: Rozszerzenie globalnego rynku przez takie kraje jak Chiny, Indie i państwa postradzieckie zwiększyło wolumen wymiany walut. ○ Otwarcie gospodarek: Liberalizacja rynków handlowych i kapitałowych zmniejszyła bariery w dostępie do walut obcych. ○ Zmiany strategii przedsiębiorstw: Korporacje międzynarodowe angażują się w globalne łańcuchy dostaw, co zwiększa zapotrzebowanie na waluty w transakcjach handlowych i zabezpieczających. ○ Rola cyfryzacji: Postęp technologiczny i e-commerce umożliwiają szybki wzrost transakcji międzynarodowych. 4. Zapotrzebowanie na transakcje zabezpieczające ○ Wzrost zmienności kursów walutowych zmusza firmy do zabezpieczania ryzyka kursowego (hedging). ○ Popularność instrumentów pochodnych, takich jak opcje walutowe czy kontrakty futures, wspiera rynek walutowy. 5. Zadłużenie międzynarodowe ○ Państwa rozwijające się, zwłaszcza w latach 80., były zmuszone pożyczać w walutach obcych (np. dolarach). ○ Zadłużenie generuje konieczność wymiany walut w celu spłaty zobowiązań. ○ Kryzysy zadłużeniowe zwiększają presję na międzynarodowe rynki walutowe (np. kryzys latynoamerykański). 6. Nierównowaga płatnicza ○ Kraje z deficytem handlowym (np. USA) wymagają większej ilości obcych walut do pokrycia importu, podczas gdy eksporterzy (np. Niemcy, kraje OPEC) akumulują rezerwy walutowe. ○ Powstają globalne przepływy kapitału wynikające z inwestycji nadwyżkowych funduszy (np. funduszy petrodolarowych). RODZAJE TRANSAKCJI NA RYNKU WALUTOWYM 1. Transakcje natychmiastowe (spotowe): czas realizacji to maksymalnie 2 dni robocze. Najprostsza forma wymiany walut, stosowana w codziennych operacjach. Kurs spotowy odzwierciedla aktualne warunki rynkowe i jest podstawą dla innych rodzajów transakcji. 2. Transakcje terminowe (forward): transakcje rzeczywiste, w których dostarczenie waluty następuje w ustalonej przyszłości, po określonym z góry kursie. Cel: Ochrona przed ryzykiem kursowym (np. dla importerów i eksporterów). 3. Transakcje pochodne (futures, swap, opcje): rozliczenie finansowe, czyli różnica w dniu realizacji między ceną ceną rynkową a ceną transakcji (tańsze, standaryzowane) POZYCJA WALUTOWA I POZYCJA PŁYNNOŚCI Pozycja walutowa: zestawienie wierzytelności i zobowiązań w walutach obcych. Określa, czy jesteśmy wypłacalni w walutach obcych (zdolność podmiotu do wywiązania się ze zobowiązań walutowych w dłuższym horyzoncie czasu) - Pozycja długa: Wierzytelności przewyższają zobowiązania (nadwyżka walutowa) - Pozycja krótka: Zobowiązania przewyższają wierzytelności (deficyt walutowy) Pozycja płynności: różnica między wierzytelnościami a zobowiązaniami w walutach obcych w krótkim okresie (najczęściej 24–48 godzin). Chodzi o krótki okres czasu, (gotówka vs nieruchomości) czy podmiot jest wypłacalny. RYNEK PIENIĘŻNY Rynek pieniężny i rynek kapitałowy to podzbiory rynku finansowego, które różnią się czasem zapadalności instrumentów finansowych. Rynek pieniężny dotyczy papierów krótkoterminowych, podczas gdy rynek kapitałowy – długoterminowych. RYNEK PIENIĘŻNY Rynek pieniężny jest zdecentralizowanym rynkiem papierów wartościowych o krótkim okresie zapadalności (do 1 roku), co czyni go najbardziej płynnym. Jego celem jest dostarczenie kapitału obrotowego podmiotom, które go potrzebują (np. kredyty, pożyczki krótkoterminowe). Dominują na nim instytucje finansowe, które oferują środki dla innych podmiotów. FUNKCJE RYNKU PIENIĘŻNEGO 1. Dostarczanie dochodów z wolnych środków finansowych – umożliwia regulowanie podaży pieniądza w gospodarce przez przedsiębiorstwa i państwa. 2. Umożliwienie instytucjom finansowym zarobku – instytucje pożyczają lub inwestują w papiery wartościowe krótkoterminowe, czerpiąc zyski. ŚRODKI KRÓTKOTERMINOWE A INWESTYCJE DŁUGOTERMINOWE Teoretycznie środki krótkoterminowe mogą służyć do finansowania inwestycji długoterminowych przez mechanizm rolowania (inwestor kupuje kolejne emisje papierów wartościowych, gdy poprzednie wygasają), jednak nie jest to optymalne. Rynek pieniężny nie jest stworzony do finansowania inwestycji długoterminowych. ROLA PAŃSTWA W RYNKU PIENIĘŻNYM Państwo, za pośrednictwem banku centralnego, wpływa na rynek pieniężny poprzez dwa główne mechanizmy: 1. Strumień podaży pieniądza: bank centralny kontroluje ilość pieniądza w gospodarce, m.in. przez operacje otwartego rynku (kupowanie lub sprzedawanie papierów wartościowych). 2. Prędkość cyrkulacji pieniądza: to szybkość, z jaką pieniądz krąży w gospodarce. Może być regulowana przez państwo (bank centralny lub rząd) oraz zależy od: ○ Czynniki techniczne i technologiczne – rozwój technologii przyspiesza transfer kapitału i informacji ○ Funkcja regulacyjna – państwo wprowadza regulacje, które mogą zwolnić lub przyspieszyć cyrkulację pieniądza w gospodarce RYNEK LOKAT MIĘDZYBANKOWYCH - kluczowy element rynku pieniężnego, na którym banki udzielają sobie nawzajem krótkoterminowych kredytów. Stopy procentowe na tym rynku to np. WIBOR (Warszawa) lub LIBOR (Londyn). REZERWY GOTÓWKOWE BANKÓW Rezerwy obowiązkowe: banki komercyjne muszą utrzymywać określoną część depozytów jako zabezpieczenie przed niewypłacalnością. Rezerwy ponadobowiązkowe: Nadwyżki, które banki mogą pożyczać innym bankom lub inwestować. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POZIOM STÓP PROCENTOWYCH NA RYNKU MIĘDZYBANKOWYM: - Polityka banku centralnego: bank centralny ustala stopy procentowe i wpływa na rynek poprzez operacje otwartego rynku (kupno/sprzedaż papierów wartościowych). Kredyty centralne są najpewniejsze, więc banki preferują zaciąganie kredytów w banku centralnym - Podaż i popyt na pieniądz: determinowane przez stopę oszczędności, poziom rozwoju gospodarczego, cykl koniunkturalny i inne czynniki. Państwa rozwijające się mają większe zapotrzebowanie na kapitał i często są kredytobiorcami. - Wiarygodność partnera: banki preferują współpracę z wiarygodnymi partnerami, co wpływa na warunki udzielania kredytów. PRODUKTY FINANSOWE RYNKU PIENIĘŻNEGO ○ Depozyty międzybankowe: krótkoterminowe: jednodniowe (overnight), tomorrow-next (następny dzień do kolejnego), spot-next (od 2. dnia roboczego) oraz długoterminowe (powyżej miesiąca) ○ Bony skarbowe: bezpieczne papiery wartościowe emitowane przez państwo, przeznaczone dla instytucji finansowych. ○ Bony pieniężne: podobne do bonów skarbowych, ale emitowane przez bank centralny dla regulacji pieniądza. ○ Krótkoterminowe papiery dłużne firm: tańsza alternatywa dla kredytów bankowych, pozwalająca przedsiębiorstwom pozyskiwać kapitał. ○ Certyfikaty depozytowe: lokaty w formie papierów wartościowych, którymi można handlować bez utraty oprocentowania. [Dlaczego bank centralny emituje papiery wartościowe?] Regulacja podaży pieniądza w gospodarce. Kontrola inflacji poprzez wpływ na ilość pieniądza w obiegu. SEKURYTYZACJA to proces polegający na przekształcaniu wierzytelności (np. kredytów hipotecznych) w papiery wartościowe, które następnie można sprzedawać inwestorom. Umożliwia to bankom „uwolnienie” z bilansu udzielonych kredytów i zmniejszenie ponoszonego ryzyka, a inwestorom – uzyskanie dochodu z nowego, oprocentowanego instrumentu finansowego. Jak to działa? 1. Bank udziela kredytu (np. hipotecznego): ○ Kredyt pozostaje w bilansie banku do czasu zapadalności. ○ Bank zarabia na odsetkach i prowizjach od udzielonych kredytów, ale utrzymując je w swoich księgach, ponosi ryzyko braku spłaty. 2. Pomysł sekurytyzacji: ○ Z punktu widzenia banku korzystne byłoby pozbycie się kredytów z bilansu po pobraniu prowizji, aby zwolnić kapitał i ograniczyć ryzyko. ○ Po drugiej stronie są inwestorzy, którzy szukają opłacalnych inwestycji i są gotowi przejąć wierzytelności, jeśli otrzymają za to odpowiednie wynagrodzenie (odsetki). 3. Spółka specjalnego przeznaczenia (SPV): ○ Bank selekcjonuje pakiet kredytów (najczęściej hipotecznych) i przenosi je do tzw. SPV – specjalnie utworzonej spółki, niezależnej od banku. ○ SPV emituje papiery wartościowe (np. obligacje zabezpieczone kredytami hipotecznymi), które sprzedaje inwestorom.  ○ Dzięki temu bank usuwa sprzedane kredyty ze swojego bilansu, zmniejszając obciążenie ryzykiem. 4. Inwestorzy i rating: ○ Inwestorzy kupują nowe papiery wartościowe – instrumenty sekurytyzowane – licząc na wyższy zysk niż w przypadku tradycyjnych depozytów. ○ Wiarygodność i poziom ryzyka tych papierów oceniają agencje ratingowe. ○ Wysoki rating (np. AAA) oznacza mniejsze ryzyko dla inwestora, zwiększając atrakcyjność papierów. Korzyści dla wszystkich stron Bank: Uwalnia kapitał, redukuje ryzyko kredytowe, może udzielać nowych kredytów. SPV: Zarabia na różnicy między kosztami kupionych wierzytelności a wpływami ze sprzedaży papierów wartościowych. Inwestorzy: Zyskują nowe możliwości inwestycyjne z wyższym oprocentowaniem niż tradycyjne depozyty, przy określonym poziomie ryzyka. Agencja ratingowa: Świadczy usługi oceny ryzyka, otrzymuje wynagrodzenie za wystawianie ratingów i czerpie zyski z rozwoju rynku sekurytyzowanych instrumentów. POLITYKA PIENIĘŻNA = MONETARNA BANKU CENTRALNEGO ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE Państwo wpływa na gospodarkę za pomocą dwóch głównych grup instrumentów: ○ Polityka pieniężna: Realizowana przez bank centralny ○ Polityka fiskalna: Obejmuje podatki, opłaty i daniny publiczne. BANK CENTRALNY Bank centralny jest kluczowym podmiotem rynku pieniężnego, odpowiedzialnym za politykę pieniężną i stabilność systemu finansowego. Jego cele wyznaczane są przez prawo danego kraju oraz bieżącą politykę gospodarczą. CELE BANKU CENTRALNEGO: 1. CELE FINALNE (STRATEGICZNE): Stabilność cen (kontrola inflacji) – najczęściej jest to priorytet. Wzrost gospodarczy – niekiedy rozszerzenie celu głównego. Pełne zatrudnienie – wspieranie niskiej stopy bezrobocia. Stabilizacja kursu walutowego – może mieć różne formy, od kursów sztywnych, przez kursy powiązane z koszykiem walut, po kursy płynne. Obecnie większość państw stosuje kursy płynne, choć istnieją wyjątki (np. system sztywny w Arabii Saudyjskiej, kurs powiązany z koszykiem w Chinach).  Bezpieczeństwo i stabilność sektora finansowego – zapewnianie regulacji i nadzoru. Zachowanie płynności na rynku pieniężnym – wpływ na podaż rezerw i stabilność płatniczą. 2. CELE POŚREDNIE: kontrola stóp procentowych, kontrola przyrostu podaży pieniądza, stabilizacja kursu walutowego na poziomie pośrednim 3. CELE OPERACYJNE: kształtowanie masy pieniądza rezerwowego, efektywne wykorzystywanie rezerw obowiązkowych, tworzenie warunków sprzyjających oszczędzaniu, możliwość redyskontowania weksli związanych z transakcjami eksportowymi [Konflikt celów] Wybór jednego celu przez bank centralny może utrudniać realizację innego. Przykładowo, dążenie do stabilności cen może kolidować z utrzymywaniem sztywnego kursu walutowego. W praktyce bank centralny często koncentruje się na jednym głównym celu (np. stabilności cen), ograniczając zaangażowanie w inne obszary. FUNKCJE BANKU CENTRALNEGO: 1. FUNKCJA BANKU EMISYJNEGO Emisja znaków pieniężnych: Bank centralny ma wyłączność na emisję gotówkowych środków płatniczych w danej walucie. Zapewnia to bankowi centralnemu zawsze pełną wypłacalność w krajowej walucie. Przykłady odstępstw: państwa bez własnej waluty i banku centralnego: np. Kosowo, korzystające z waluty obcej albo Hongkong: emisji dokonują uprawnione banki komercyjne, posiadające licencję od władz monetarnych (np. Bank of China). 2. FUNKCJA BANKU BANKÓW Bank centralny jest bankiem dla banków komercyjnych – wszystkie banki komercyjne utrzymują w nim swoje rachunki. Bank centralny może pełnić rolę pożyczkodawcy ostatniej instancji, zapewniając płynność sektorowi bankowemu. 3. FUNKCJA BANKU PAŃSTWA Bank centralny powinien dbać o stabilność krajowej waluty, wspierając stabilność cen oraz wzrost gospodarczy. Jest odpowiedzialny za realizację polityki monetarnej i może mieć wpływ na kształtowanie polityki kursu walutowego. Zadania w ramach funkcji banku państwa: - Prowadzenie rachunków jednostek budżetowych. - Obsługa długu publicznego: pełnienie roli agenta rządu przy emisji i wykupie obligacji skarbowych. - Depozytariusz i agent rządu w międzynarodowych operacjach finansowych: Zarządzanie i administrowanie rezerwami walutowymi (dewizowymi). - Doradztwo dla rządu: Bank centralny może pełnić rolę doradcy w kwestiach gospodarczych i finansowych. ! Bank centralny nie powinien bezpośrednio finansować deficytu budżetowego, aby uniknąć generowania nadmiernej inflacji Podsumowując, bank centralny jako bank emisyjny, bank banków i bank państwa pełni kluczową rolę w systemie gospodarczym, zapewniając stabilność monetarną, wspierając sektor finansowy i realizując politykę gospodarczą państwa. NIEZALEŻNOŚĆ BANKU CENTRALNEGO CEL: Zapewnienie wiarygodności banku centralnego. Kierownictwo tej instytucji powinno być apolityczne i kompetentne, jednak w praktyce nominacje na stanowiska (np. prezesa) często mają charakter polityczny. EFEKT: Wzmocnienie stabilności gospodarczej i zwiększenie skłonności do inwestowania dzięki przewidywalnej i wiarygodnej polityce pieniężnej. 5 CECH NIEZALEŻNOŚCI BANKU CENTRALNEGO: 1. Niepodleganie instrukcjom rządu ○ Bank centralny działa według własnych zasad, nie wykonując poleceń rządu. ○ Model ten zaczerpnięto z doświadczeń Bundesbanku (Niemcy). 2. Zakaz bezpośredniego finansowania sektora publicznego ○ Bank centralny nie może bezpośrednio pożyczać państwu pieniędzy (np. przez skup obligacji rządowych emitowanych specjalnie w tym celu). ○ Unika się w ten sposób ryzyka hiperinflacji, jakie towarzyszyłoby „drukowaniu pieniędzy” na potrzeby budżetowe. 3. Suwerenność w zakresie polityki kursowej ○ Bank centralny samodzielnie podejmuje decyzje dotyczące kształtowania kursu waluty, jeśli jest to element jego mandatu. 4. Osobista niezależność członków organów banku ○ Przepisy prawne gwarantują niezależność członków władz banku centralnego (np. prezesa i członków rady), utrudniając ich arbitralne odwołanie. 5. Konstytucyjna ranga banku centralnego ○ Ujęcie roli i zadań banku centralnego w konstytucji zwiększa jego niezależność i utrudnia zmiany prawne ograniczające jego kompetencje. NBP (NARODOWY BANK POLSKI) I JEGO NIEZALEŻNOŚĆ Niezależność formalna oznacza brak podległości wobec organów władzy i administracji państwowej w wymiarze instytucjonalnym, funkcjonalnym i finansowym. 1. Niezależność instytucjonalna: dotyczy struktury organizacyjnej, sposobu powoływania i odwoływania władz NBP (Prezesa, Rady Polityki Pieniężnej, Zarządu). Prezes NBP, członkowie RPP są wybierani według określonych procedur ustawowych, co ogranicza wpływy polityczne.  2. Niezależność funkcjonalna: możliwość samodzielnego prowadzenia polityki monetarnej. Współdziałanie z organami państwa w kwestiach polityki gospodarczej bez podporządkowania się im. 3. Niezależność finansowa: NBP prowadzi gospodarkę finansową w oparciu o własny plan, zatwierdzany przez RPP. Może samodzielnie podejmować decyzje o podziale funduszy, dokonywać zakupów bonów skarbowych INSTRUMENTY POLITYKI MONETARNEJ BANKU CENTRALNEGO: 1. ILOŚCIOWE (OGÓLNE) ŚRODKI KONTROLI KREDYTU: wpływają na całkowitą ilość pieniądza w gospodarce przez kształtowanie stóp procentowych, norm rezerw obowiązkowych i operacje otwartego rynku. 2. JAKOŚCIOWE (SELEKTYWNE) ŚRODKI KONTROLI KREDYTU: ○ Określanie maksymalnych terminów spłaty kredytów. ○ Wymaganie dodatkowych zabezpieczeń. ○ Wydawanie dyrektyw dotyczących celu i kierunków udzielania kredytów (np. nakazywanie bankom komercyjnym kierowania kredytów do określonych sektorów gospodarki). ○ Ustalanie stosunku kredytów do kapitałów własnych banków oraz różnicowanie rezerw obowiązkowych w zależności od rodzaju transakcji. W niektórych krajach (np. państwach arabskich), gdzie kontrola banku centralnego nad sektorem finansowym jest ścisła, tego rodzaju selektywne instrumenty są łatwiejsze do wprowadzenia. OPERACJE OTWARTEGO RYNKU Podstawowy instrument interwencji banku centralnego na rynku pieniężnym. Polega na kupnie i sprzedaży przez bank centralny papierów wartościowych (np. obligacji skarbowych) od i do banków komercyjnych. Cel: Stabilizacja rynkowych stóp procentowych i kształtowanie podaży pieniądza na pożądanym poziomie. OPERACJE REPO I REVERSE REPO: OPERACJE REPO (umowa warunkowego odkupu): Operacje REPO można wyobrazić sobie jak krótkoterminową pożyczkę udzielaną przez bank centralny bankom komercyjnym. Bank centralny „kupuje” od banku komercyjnego papiery wartościowe (np. obligacje) z umową, że po pewnym czasie bank komercyjny odkupi je po trochę wyższej cenie. Dzięki temu: - Bank komercyjny szybko dostaje gotówkę (płynność), której potrzebuje, a pożyczka jest zabezpieczona tymi papierami wartościowymi.  - Bank centralny w ten sposób wpuszcza więcej pieniądza do obiegu, co może zwiększać inflację i ułatwiać bankom udzielanie kredytów. OPERACJE reverse REPO (umowa warunkowej sprzedaży): Operacje reverse REPO to odwrotna sytuacja. Tym razem bank centralny sprzedaje bankom komercyjnym papiery wartościowe z umową, że później je od nich odkupi po niższej cenie. Dzięki temu: - Bank centralny „wyciąga” część gotówki z rynku, bo banki komercyjne płacą za te papiery, zamrażając w nich środki. - Po pewnym czasie bank centralny odkupi je po niższej cenie (dla banku komercyjnego to jak krótkoterminowa inwestycja, ale z małym zyskiem lub zabezpieczeniem). - Operacje reverse REPO ograniczają ilość pieniądza w obiegu, pomagając obniżyć inflację i schłodzić rynek. Podsumowując: REPO: Bank centralny daje gotówkę bankom (kupuje od nich papiery), po krótkim czasie je odkupią, więc rynek ma więcej pieniędzy. Reverse REPO: Bank centralny zabiera gotówkę z rynku (sprzedaje papiery bankom), po krótkim czasie odkupi je z powrotem, więc rynek ma mniej pieniędzy. KREDYT REDYSKONTOWY polega na udzielaniu przez bank centralny bankom komercyjnym kredytów zabezpieczonych zdyskontowanymi przez te banki wekslami. KREDYT LOMBARDOWY udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych, udzielany na okres do 90 dni. Spłacany według stopy lombardowej. Może przyjmować różne formy (kredyt płatniczy, sezonowy, długoterminowy), wspomagając płynność i stabilność sektora bankowego. RYNEK KAPITAŁOWY - AKCJE, OBLIGACJE RYNEK KAPITAŁOWY: rynek długoterminowy, w odróżnieniu od rynku pieniężnego, który obejmuje krótkoterminowe instrumenty finansowe. Inwestycje na rynku kapitałowym są bardziej ryzykowne niż na rynku pieniężnym (dłuższy horyzont = większa niepewność). RODZAJE RYZYKA W INWESTYCJACH (7 typów) 1. Rynkowe – związane z sytuacją gospodarczą i koniunkturą. 2. Finansowe – wynika z błędnych decyzji 3. Upadłościowe – ryzyko, że emitent zbankrutuje i nie wypłaci należności inwestorom. Upadłość państwa – nawet państwa mogą nie spłacać swoich zobowiązań (przykład: negocjacje zadłużenia w Klubie Paryskim). 4. Inflacji – wzrost poziomu cen zmniejsza realną wartość zwrotu z inwestycji. 5. Stopy procentowej – zmiany stóp procentowych wpływają na wycenę papierów wartościowych, w tym obligacji. 6. Walutowe – zmiana kursu waluty, w której denominowane są papiery wartościowe, wpływa na wartość inwestycji. Jest istotne dla powiązań z rynkami międzynarodowymi. 7. Polityczne – ryzyko nacjonalizacji czy innych działań państwa (przykłady: nacjonalizacja przemysłu w państwach emerging markets, przypadek Rosji carskiej i powstania ZSRR). AKCJE: ○ Papiery wartościowe dające prawo współwłasności spółki. ○ Emisja akcji jest prowadzona wyłącznie przez przedsiębiorstwa (spółki akcyjne). ○ Mają charakter udziałowy, zapewniają zmienny dochód (dywidenda). Prawa akcjonariusza: ○ Udział w kapitale zakładowym spółki. ○ Prawo głosu na walnym zgromadzeniu (prawo korporacyjne) ○ Prawo do dywidendy (udział w zyskach spółki). Split (podział akcji): zmniejszenie wartości nominalnej akcji w celu zwiększenia ich płynności. Reverse split (scalenie akcji): zwiększenie wartości nominalnej akcji, zwykle dla poprawy ich notowań. Finansowanie spółki: ○ Kapitał zakładowy (podstawowy kapitał własny). ○ Zyski zatrzymane (najtańsza forma finansowania rozwoju spółki). ○ Zewnętrzne źródła finansowania (kredyty, emisja obligacji). Wycena akcji oparta na analizie technicznej i fundamentalnej, która obejmuje: ○ Analizę makroekonomiczną (koniunktura, wzrost sektora). ○ Analizę sektorową (branża, specyfika rynku). ○ Analizę przedsiębiorstwa (wyniki finansowe, zarządzanie, perspektywy). [btw emitent to ktoś (np. firma lub państwo), kto sprzedaje na rynku papiery wartościowe czyli akcje/obligacje, by zdobyć $$$ na swoją działalność] OBLIGACJE Charakter wierzytelnościowy: emitent zobowiązuje się wobec nabywcy (obligatariusza) do określonego świadczenia w ustalonym terminie; relacja dłużnik-wierzyciel: emitent to dłużnik, a posiadacz obligacji – wierzyciel. Rodzaj świadczenia: najczęściej pieniężne (spłata kapitału + odsetki), ale może być także niepieniężne (np. udział w przyszłych zyskach emitenta). Oprocentowanie: stałe (nie zmienia się przez cały okres obligacji lub zmienne (uzależnione od wskaźnika referencyjnego, np. WIBOR) Wartość nominalna to podstawowy parametr obligacji, od niej nalicza się odsetki dla obligatariusza. Cena emisyjna to cena, po której inwestorzy nabywają obligacje w momencie ich emisji Termin wykupu to dzień, w którym emitent musi zwrócić wartość nominalną obligacji wraz z należnymi odsetkami. Wypłata odsetek: zazwyczaj kwartalna, półroczna lub roczna. Rolowanie obligacji: emisja nowej serii obligacji w momencie zapadalności poprzednich w celu dalszego finansowania zobowiązań. Rodzaje obligacji (ze względu na emitenta): ○ Skarbowe (rządowe): wydawane przez państwo w celu finansowania deficytu budżetowego. ○ Samorządowe (komunalne): emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego. ○ Korporacyjne: wydawane przez przedsiębiorstwa. Największym emitentem obligacji na świecie jest rząd USA, będący największym światowym dłużnikiem. INSTRUMENTY POCHODNE - FUTURES, FORWARD, OPCJE, SWAPY INSTRUMENTY POCHODNE to instrumenty finansowe, których wartość zależy od wartości innego instrumentu (tzw. instrumenty bazowe). Nie mogą istnieć samoistnie, bez tego instrumentu – są z nim trwale powiązane. Przykłady instrumentów pochodnych to futures, forwardy, opcje oraz swapy. Wszystkie one polegają na zawarciu umowy dzisiaj i rozliczeniu jej w przyszłości, w oparciu o wartość instrumentu bazowego. CECHY INSTRUMENTÓW POCHODNYCH: ○ Instrumenty rynku terminowego: istnieje odstęp czasu między zawarciem transakcji a jej rozliczeniem i dostawą (tzw. okres życia instrumentu pochodnego). ○ Dźwignia finansowa: pozwala osiągać zyski (lub straty) większe niż proporcjonalne do zaangażowanego kapitału. Podnosi ryzyko – instrumenty pochodne są uznawane za bardzo ryzykowne. ○ Towary - pochodne powstają od: - Instrumentów rynku finansowego (akcje i obligacje) - Instrumentów rynku towarowego (np. surowce, produkty rolne) - Innych instrumentów pochodnych ○ Standaryzacja: instrumenty pochodne opierają się na z góry określonej, stałej liczbie instrumentów bazowych. Tendencja rynkowa zmierza do coraz większej standaryzacji kontraktów, co ułatwia handel i wycenę. MOTYWY ZAWIERANIA TRANSAKCJI TERMINOWYCH (NA INSTRUMENTACH POCHODNYCH) 1. Zarządzanie ryzykiem (hedging, zabezpieczenie): ○ Kontrakt terminowy pełni rolę polisy ubezpieczeniowej, pozwalającej pokryć straty z niekorzystnych zmian cen. ○ Przykład: Linie lotnicze zabezpieczające ceny paliwa czy firmy przetwarzające surowce, które chcą stabilnych cen. ○ Firmy inwestycyjne również korzystają z zabezpieczeń, aby ograniczyć ryzyko portfela. 2. Spekulacja (osiąganie zysków spekulacyjnych): ○ Spekulanci zajmują przeciwne pozycje do podmiotów zabezpieczających. ○ Liczą na zysk wynikający z przewidywania kierunku zmian cen instrumentu bazowego. ○ Spekulanci zapewniają płynność rynkowi – bez nich rynek byłby mniej efektywny. HISTORIA INSTRUMENTÓW POCHODNYCH Tulipany w XVII-wiecznej Holandii i Anglii (lata 30. XVII w.): w latach 30 XVII wieku w Anglii i Holandii dominowały tulipany, których ceny powinny rosnąć. W Holandii na tulipany wystawiano opcje, a w Anglii kontrakty forward. W latach 1636-1637 sytuacja się załamała. Powody: instrumenty pochodne, pierwsza bańka spekulacyjna, dyskusja jak gospodarka sobie poradziła z załamaniem. Rynek ryżu w XVII-wiecznej Japonii (Osaka): ryż jako strategiczny surowiec żywnościowy. Kwity depozytowe wystawiane za magazynowanie ryżu stały się instrumentem handlu. Powstanie poprzedników kontraktów futures i rozwój pierwszej metody analizy technicznej (analiza świecowa).  Rozwój w XIX wieku: początek handlu opcjami na giełdzie londyńskiej. Powstanie giełdy towarowej w Chicago w połowie XIX wieku (Chicago Board of Trade). Wiek XX, lata 70.: ○ Liberalizacja rynków walutowych po załamaniu systemu z Bretton Woods. ○ Wszystkie surowce wyceniane w dolarach amerykańskich. ○ Podmioty z innych krajów niż USA ponoszą dodatkowo ryzyko walutowe, oprócz ryzyka cen surowca. PODSTAWOWE RODZAJE TRANSAKCJI POCHODNYCH – WCZESNE FORMY Transakcje „na pniu”: pierwsze transakcje w Europie Środkowo-Wschodniej, głównie dotyczące zboża. Inwestor kupował zboże przed zbiorami, udzielając właścicielowi ziemskiemu rodzaju „pożyczki”. Wysokie ryzyko: brak pewności co do zbiorów, jakości towaru i jego przyszłej ceny. Problemy z egzekucją dostawy oraz nierówność prawna między szlachtą a kupcami powodowały konflikty. W Berlinie handlowano tego typu kontraktami, ale wywoływały sprzeciw właścicieli ziemskich, co ostatecznie ograniczyło ten rodzaj transakcji. Skutkiem było pozbawienie ziemian taniego kredytu. KONTRAKTY FORWARD elastyczne, niestandaryzowane umowy zawierane wprost między dwoma stronami, pozwalające zabezpieczyć się przed ryzykiem niekorzystnych zmian cen. W takiej umowie sprzedawca i nabywca ustalają dziś cenę oraz termin przyszłej dostawy określonego aktywa (np. waluty, towaru, instrumentu finansowego), przy czym rozliczenie i faktyczny przepływ aktywów następują w uzgodnionym, późniejszym terminie. Ich największą zaletą jest możliwość dostosowania warunków do indywidualnych potrzeb, natomiast wadą – wyższe ryzyko związane z brakiem zewnętrznej regulacji i nadzoru. Kluczowe cechy kontraktów forward: ○ Indywidualne warunki umowy: cena i pozostałe szczegóły (ilość, termin dostawy, jakość aktywa) są negocjowane prywatnie i dostosowane do potrzeb stron. Brak standaryzacji oznacza wysoką elastyczność warunków. ○ Brak regulacji giełdowej: kontrakty forward nie są notowane na giełdach, lecz zawierane bezpośrednio między uczestnikami rynku. Oznacza to brak zewnętrznego nadzoru i wytycznych giełdowych, a tym samym większe ryzyko niewypłacalności kontrahenta (tzw. ryzyko kredytowe). ○ Stała cena i termin rozliczenia: ustalona cena nie zmienia się bez względu na zmiany warunków rynkowych po zawarciu kontraktu. Rozliczenie zawsze następuje w określonym dniu wygaśnięcia kontraktu. KONTRAKTY FUTURES standaryzowane umowy zawierane na giełdzie, w których jedna strona zobowiązuje się do kupna, a druga do sprzedaży określonego aktywa bazowego (np. towaru, waluty) po z góry ustalonej cenie i w ustalonym terminie w przyszłości. Zapewniają standaryzację, bezpieczeństwo transakcji i płynność, ale jednocześnie mogą przyciągać spekulantów, którzy liczą na zysk z przewidywania kierunku zmian cen. Kluczowe cechy kontraktów futures: ○ Standaryzacja i handel giełdowy: notowanie na giełdzie zapewnia przejrzyste wyceny i ułatwia handel. ○ Codzienne rozliczanie: wartość kontraktów futures jest przeliczana codziennie, więc zyski i straty są na bieżąco wyrównywane, a inwestorzy regularnie dostosowują depozyty zabezpieczające. (*cena forwarda nie zmienia się przez cały okres trwania kontraktu) ○ Izba rozliczeniowa i zmniejszenie ryzyka kredytowego: izba rozliczeniowa gwarantuje realizację kontraktu, zmniejszając ryzyko niewypłacalności stron w porównaniu z prywatnymi umowami OTC (over-the counter, jak forwardy) ○ Wysoka płynność i dostępność: kontrakty futures są łatwo dostępne i bardzo płynne, co pozwala inwestorom swobodnie otwierać i zamykać pozycje w dowolnym momencie. ○ Charakter spekulacyjny: powszechnie uznawane za inwestycje wysoce spekulacyjne, ponieważ prawie niemożliwe jest przewidzenie, czy cena bazowego składnika aktywa wzrośnie, czy spadnie, OPCJE – DEFINICJA I PODSTAWOWE CECHY instrument finansowy, który daje jej nabywcy prawo (ale nie obowiązek) kupna lub sprzedaży aktywa bazowego po ustalonej cenie w określonym terminie. Oznacza to, że nabywca, w zależności od sytuacji rynkowej, może skorzystać z tej możliwości lub z niej zrezygnować, podczas gdy wystawca jest zobowiązany do realizacji świadczenia. Asymetria praw i obowiązków: nabywca opcji posiada prawo, ale nie musi go wykorzystać. Jeśli realizacja opcji jest nieopłacalna, nie skorzysta z niej. Wystawca (sprzedawca) opcji jest zobowiązany do realizacji umowy, jeśli nabywca postanowi skorzystać ze swojego prawa. Ta asymetria powoduje, że wystawca opcji ponosi większe ryzyko. RODZAJE OPCJI: Ze względu na prawo do kupna lub sprzedaży: ○ Opcja call (zakupowa): daje prawo zakupu ○ Opcja put (sprzedażowa): daje prawo sprzedaży Ze względu na możliwość realizacji: ○ Opcja amerykańska: może być zrealizowana w dowolnym dniu życia opcji ○ Opcja europejska: może być zrealizowana tylko w ostatnim dniu życia opcji  Ze względu na pokrycie: ○ Pokryta: wystawca posiada instrument bazowy, co ogranicza jego ryzyko. ○ Niepokryta: wystawca nie posiada instrumentu bazowego, ryzyko jest większe. Ze względu na sposób rozliczenia: ○ Rzeczywista: dochodzi do fizycznej dostawy instrumentu bazowego. ○ Nierzeczywista: Rozliczenie następuje finansowo, bez fizycznej dostawy. Opcje egzotyczne: powstają z modyfikacji parametrów opcji klasycznych (np. opcje azjatyckie, opcje na opcje). KLUCZOWE PARAMETRY OPCJI Cena wykonania: umówiona w momencie zawarcia transakcji cena, po której posiadacz opcji może egzekwować swoje prawo zakupu lub prawo do sprzedaży Cena bazowa: aktualna cena instrumentu bazowego w momencie obserwacji (np. w trakcie sesji giełdowej). Cena rozliczenia: metoda ustalania wartości do rozliczenia przy wygaśnięciu opcji. Może to być cena zamknięcia, średnia z ostatnich transakcji lub inna z góry określona cena dnia. Premia (price of the option): kwota, jaką nabywca płaci wystawcy za nabycie praw wynikających z opcji. Premia jest maksymalną stratą nabywcy, a potencjalnym zyskiem sprzedawcy (jeśli nabywca nie skorzysta z opcji) Zapadalność: kiedy życie opcji się kończy Rodzaj i wielkość kontraktu: określają, czy jest to opcja zakupowa czy sprzedażowa oraz ile jednostek instrumentu bazowego obejmuje kontrakt. Pozycja uczestnika rynku: nabywca opcji ma prawo, sprzedawca (wystawca) ma obowiązek. Pozycja "długa" to nabycie opcji (posiadanie praw), pozycja "krótka" to jej wystawienie (przyjęcie zobowiązań). SWAPY umowy pomiędzy dwoma podmiotami polegające na wymianie przyszłych strumieni płatności, które kontrahenci postrzegają w momencie transakcji jako równoważne. PAŃSTWOWE FUNDUSZE MAJĄTKOWE PAŃSTWOWE FUNDUSZE MAJĄTKOWE (SOVEREIGN WEALTH FUNDS, SWF) - państwowe fundusze inwestycyjne powoływane w określonych celach makroekonomicznych. Zarządzają one środkami finansowymi pochodzącymi najczęściej z eksportu surowców (np. ropy naftowej) lub z gromadzenia rezerw walutowych, inwestując je w aktywa zagraniczne (akcje, obligacje, nieruchomości). Ich główne zadania to m.in.: Oszczędzanie środków na przyszłość (np. na wypłaty emerytur). Zarządzanie nadwyżkami z eksportu surowców. Inwestowanie nagromadzonych rezerw walutowych w sposób zapewniający wyższy zwrot niż tradycyjne trzymanie środków w banku centralnym. Historia SWF Za pierwszy SWF uznaje się fundusz powstały w 1953 roku w Kuwejcie, finansowany z dochodów naftowych. Powstanie tego funduszu można tłumaczyć chęcią zabezpieczenia nadwyżek dochodów z ropy naftowej na przyszłość oraz wpływami brytyjskimi (Kuwejt był protektoratem brytyjskim), co znajduje potwierdzenie w powstaniu podobnych funduszy na wyspach Gilberta (Kiribati). Inwestycje lokowano często w Londynie, co wiązało się z brytyjską polityką walutową po II wojnie światowej. Kolejne SWF powstawały w latach 70. (Abu Dhabi, Singapur), 80. (Brunei, Oman) i 90. (Norwegia). Początkowo większość z nich finansowano z dochodów z eksportu ropy naftowej. W XXI wieku wzrosło znaczenie SWF, a MFW powołał grupę roboczą ds. SWF, co doprowadziło do uchwalenia tzw. Zasad z Santiago, określających standardy przejrzystości i zarządzania funduszami. Definicja SWF według Zasad z Santiago (MFW) SWF to specjalnie powołane do celów makroekonomicznych podmioty należące do rządu, inwestujące przede wszystkim w zagraniczne aktywa finansowe w celu osiągnięcia określonych celów finansowych i gospodarczych. Nie są to podmioty prywatne, a ich działalność jest ukierunkowana na inwestycje zagraniczne. Cechy SWF (5): 1. Własność państwowa: Mogą należeć do rządów centralnych, stanowych czy lokalnych. 2. Cele makroekonomiczne: Ich głównym zadaniem jest realizacja celów strategicznych (np. stabilizacja gospodarcza, długoterminowe oszczędzanie). 3. Inwestowanie w zagraniczne aktywa: Charakteryzują się orientacją na rynki zagraniczne, aby uniknąć negatywnego wpływu na walutę krajową. 4. Różnorodna struktura prawna: Każdy fundusz może mieć inny model zarządzania, odzwierciedlający lokalne uwarunkowania. 5. Zróżnicowanie celów: Mogą być fundusze stabilności fiskalnej, rezerw walutowych, rozwojowe czy państwowe fundusze emerytalne (bez zobowiązań emerytalnych). Rodzaje i funkcje SWF Fundusze stabilności fiskalnej: Mają za zadanie stabilizować gospodarkę w okresach spadku cen surowców lub innych kryzysów. Rezerwy walutowe: Część funduszy zarządzanych przez banki centralne, pierwotnie opierających się na złocie, dziś głównie na walutach rezerwowych (np. USD). Fundusze rozwojowe: Skierowane głównie na inwestycje krajowe, choć zgodnie z definicją SWF koncentrują się raczej na zagranicy. Państwowe fundusze emerytalne bez zobowiązań emerytalnych: Oszczędzają środki na przyszłe wydatki emerytalne. Negatywne cechy (krytyka SWF) 1. Kumulacja oszczędności może prowadzić do obniżenia efektywności wykorzystania kapitału. 2. Niekiedy stanowią element globalnej nierównowagi finansowej (np. nadmierne oszczędności wpływające na kryzys 2008 r.). 3. Dywersyfikacja portfela często oznacza odchodzenie od dolara amerykańskiego, co może powodować napięcia międzynarodowe. 4. Napływ kapitału z SWF może budzić opór w krajach przyjmujących inwestycje (obawy przed wpływem politycznym). 5. Państwowy charakter inwestora bywa mniej efektywny niż prywatny, a cele polityczne mogą przeważyć nad ekonomicznymi. 6. Ograniczona przejrzystość i polityka informacyjna SWF może budzić nieufność. Pozytywne cechy SWF 1. Pozwalają państwom surowcowym inwestować nadwyżki, zwiększając efektywność wykorzystania zasobów. 2. Mają długoterminowy horyzont inwestycyjny, co ogranicza reakcje na krótkoterminową zmienność rynku. 3. Zapewniają dopływ kapitału do rynków zagranicznych, mogą wspierać rozwój i współpracę międzynarodową. 4. Przyczyniają się do stabilizacji międzynarodowej gospodarki i mogą łagodzić nierównowagi światowe. 5. Mogą działać etycznie, inwestując zgodnie z określonymi wartościami i standardami (np. Fundusz Norweski).  WIELKI KRYZYS 1929 Sytuacja gospodarcza USA po I wojnie światowej: gospodarka USA była zaawansowana, uprzemysłowiona, zdywersyfikowana i oparta na swobodzie gospodarczej. Korzystne czynniki: ○ Bogactwo surowców naturalnych. ○ Brak niszczących konfliktów zbrojnych na terytorium USA w XIX wieku. ○ Innowacyjność technologiczna (nie tylko przejmowanie wynalazków z Europy, ale także tworzenie własnych rozwiązań). I wojna światowa osłabiła gospodarki europejskie i dotychczasowy system waluty złotej oraz wolnego handlu, co wzmocniło pozycję USA jako światowego lidera gospodarczego. Czynniki szybkiego rozwoju gospodarki USA w latach 20. 1. Postęp technologiczny: wdrażanie wynalazków, nowoczesnych metod produkcji i dystrybucji. 2. Masowa konsumpcja: rozwój marketingu (katalogi wysyłkowe), wzrost popytu na dobra trwałego użytku (samochody, sprzęt AGD). 3. Tani kredyt: kredyt konsumpcyjny wspierał masową konsumpcję. Kredyty na zakup akcji zwiększyły udział społeczeństwa w rynku finansowym. 4. Bardzo ograniczona rola państwa w gospodarce: niskie podatki, polityka nieinterwencji (rządy republikanów). Wyjątek: sektor rolny chroniony wysokimi cłami, co miało negatywny wpływ na rolnictwo. 5. Wejście kobiet na rynek pracy i wzrost ich udziału w konsumpcji: ułatwione przez innowacje technologiczne i zmianę obyczajów. W latach 20. produkcja przemysłowa USA podwoiła się. Symbolem sukcesu był sektor motoryzacyjny, kluczowy konsument wielu surowców. Rozwój przemysłu wytwarzającego dobra masowej konsumpcji (radia, lodówki, odkurzacze) sprzyjał powstaniu kultury konsumpcyjnej. Amerykańskie społeczeństwo zaczęło korzystać z wolnego czasu, rozrywki, turystyki, co kreowało nowy styl życia. W tym okresie również prohibicja i rozwój amerykańskiej mafii wpłynęły na gospodarkę i społeczeństwo. Giełda w latach 20. Po raz pierwszy giełda stała się centralnym punktem zainteresowania szerokich kręgów społecznych. Przyczyny powszechnego zainteresowania rynkiem giełdowym: 1. Doświadczenia z czasów I WŚ: obligacje wolności (Liberty Bonds) przyzwyczaiły wielu Amerykanów do inwestowania w papiery wartościowe.  2. Instytucje finansowe zaczęły oferować akcje szerokiemu gronu klientów, nie tylko bogatym inwestorom. 3. Postęp techniczny ułatwiał dostęp do rynku (np. biura maklerskie na stacjach kolejowych). 4. Kobiety i klasa średnia coraz częściej inwestowały w akcje. 5. Ogromna popularność spółek technologicznych i medialnych (np. RCA) rozbudzała wiarę w ciągły wzrost cen akcji. Załamanie i Wielki Kryzys 1929 Pod koniec lat 20. panowało przekonanie, że prosperity będzie trwało wiecznie (przykład: John J. Raskob, Herbert Hoover). W 1929 roku od wiosny wzrastała nerwowość na giełdzie, a jesienią (wrzesień/październik 1929) doszło do załamania kursów. Główny mechanizm: ○ EFEKT MAJĄTKOWY: spadek wartości akcji obniżył majątek Amerykanów. ○ Wiele osób kupowało akcje na kredyt, spadek kursów wymuszał uzupełnianie depozytów lub sprzedaż akcji, co pogłębiało spadki. Konsumpcja zaczęła spadać, wywołując błędne koło recesji. Deflacja nie pobudziła popytu, co pogłębiło kryzys. Produkcja przemysłowa spadła w USA o 46,8% (drugie miejsce Polska), w Japonii spadek jedynie o 8% Kryzys miał charakter globalny i zróżnicowany: niektóre kraje, sektory i regiony ucierpiały bardziej niż inne. Teorie wyjaśniające głębię kryzysu 1. Szkoła Keynesistów / spadek popytu konsumpcyjnego. Według Keynesistów, głównym problemem był drastyczny spadek popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. Władze, zamiast pobudzać gospodarkę zwiększonymi wydatkami publicznymi, próbowały ograniczać deficyt budżetowy i oszczędzać, co jeszcze bardziej zmniejszało popyt i pogłębiało recesję. Takie działania nasilały błędne koło spadku konsumpcji i produkcji. Kluczowe, według tej szkoły, były działania zwiększające popyt (m.in. polityka New Deal w USA), które choć częściowo pomogły, to pełne ożywienie nastąpiło dopiero wraz z wybuchem II wojny światowej i masowymi wydatkami militarnymi. ○ Przyczyna: spadek popytu konsumpcyjnego ○ Państwa próbowały „oszczędzić się” z recesji, zmniejszając wydatki budżetowe, co pogłębiało kryzys. ○ Działania Roosevelta (New Deal) zwiększające wydatki publiczne częściowo pomogły, ale ostateczne wyjście z kryzysu nastąpiło dzięki II WŚ.  2. Monetaryści (np. Milton Friedman): ​Monetaryści podkreślają winę banku centralnego (FED), który zbyt restrykcyjną polityką pieniężną i podwyższaniem stóp procentowych ograniczał podaż pieniądza. To zaostrzyło spadek cen (deflację) i skurczenie kredytu, co zdusiło aktywność gospodarczą. Dodatkowym problemem był standard złota, który krępował możliwość prowadzenia elastycznej polityki pieniężnej. Kraje, które szybciej odeszły od sztywnego powiązania waluty ze złotem, mogły łatwiej obniżać stopy procentowe i prowadzić łagodniejszą politykę, co pozwoliło im łagodniej przejść przez kryzys. ○ Wina banku centralnego (FEDu), który podnosił stopy procentowe, ograniczając podaż pieniądza. ○ Rola standardu złota utrudniała elastyczną politykę pieniężną. ○ Kraje rezygnujące szybko z powiązania waluty ze złotem (Wielka Brytania, kraje skandynawskie) łagodniej przeszły kryzys. 3. Szkoła austriacka: Austriacy wskazują, że główną przyczyną był wcześniejszy boom gospodarczy napędzany tanim pieniądzem i niskimi stopami procentowymi. W ich opinii sztucznie wydłużony okres prosperity prowadzi do błędnych inwestycji (tzw. malinvestment). Gdy bańka pęka, korekta jest głębsza i bardziej bolesna. W tym ujęciu kryzys był naturalną konsekwencją wcześniej zniekształconych sygnałów rynkowych i nadmiernego optymizmu w gospodarce. ○ Przyczyna: nadmierny boom lat 20., sztucznie napędzany tanią kreacją pieniądza i niskimi stopami procentowymi. ○ Im większy wcześniejszy boom, tym głębszy późniejszy kryzys. Międzynarodowe aspekty kryzysu USA z wierzyciela światowego (po I WŚ) zaczęły wycofywać kapitał zagraniczny po 1929, co pozbawiło inne państwa środków i pogłębiło recesję globalną. Protekcjonizm USA (wysokie cła) zmniejszył światowy handel, pogarszając sytuację innych krajów. Kryzys cen surowców (nożyce cen) dodatkowo zaszkodził państwom eksportującym surowce. KRYZYS 2007-2008 Polityka stóp procentowych Fed i jej skutki W drugiej połowie lat 90. w USA rosły gwałtownie ceny akcji spółek technologicznych (tzw. bańka dotcomów). Po jej pęknięciu i zamachach 11 września 2001 kraj popadł w recesję. Reakcją Fed było obniżenie stóp procentowych, mające pobudzić konsumpcję i inwestycje, ale skutkiem ubocznym tej polityki stało się pompowanie kolejnej bańki – tym razem na rynku nieruchomości. Niskie stopy umożliwiały łatwy dostęp do kredytu, co napędzało popyt na domy i mieszkania, oraz wzmagało zadłużenie konsumentów. Hipoteza Bernankego o globalnych oszczędnościach Ben Bernanke (szef Fed) w 2005 roku zwrócił uwagę na problem nadmiaru światowych oszczędności, które napływają do USA. Stany Zjednoczone miały rosnący deficyt na rachunku obrotów bieżących (importowały więcej, niż eksportowały), finansowany przez kapitał zagraniczny. Przyczyny tego zjawiska: 1. Handlowe: Nieuczciwe praktyki handlowe innych krajów, spadek relatywnej jakości produktów amerykańskich. 2. Strukturalne: Różnice w stopie oszczędności między krajami – np. w Azji wysoka skłonność do oszczędzania. Efektem było utrzymywanie niskich stóp procentowych w USA i dalsze zadłużanie się Amerykanów, ponieważ globalne oszczędności napływały do Stanów, finansując ich konsumpcję i inwestycje. Dlaczego zagraniczne fundusze i państwa inwestowały w USA? Innowacyjność gospodarki: USA mimo problemów wciąż były najbardziej innowacyjną gospodarką, z wieloma perspektywicznymi firmami. Wielkość i dywersyfikacja rynku finansowego: Amerykański rynek kapitałowy jest największy i oferuje różnorodne możliwości inwestycyjne. Dolar amerykański jako waluta rezerwowa: Inwestycje w USA ograniczają ryzyko walutowe, co czyni je atrakcyjnymi. Inne wytłumaczenia kryzysu Raghuram Rajan: spadek tempa postępu technicznego od lat 70. sprawił, że wzrost gospodarczy wspierano nadmiernym kredytem, zwiększając zadłużenie gospodarstw domowych i państwa. Innowacyjne produkty finansowe (CDO, CDS): Skomplikowane instrumenty pochodne i sekurytyzacja kredytów hipotecznych pozwalały bankom przenosić ryzyko na inwestorów. Początkowo wydawały się bezpieczne, ale gdy ceny nieruchomości zaczęły spadać, ujawniło się wysokie ryzyko. Deregulacja sektora finansowego: od lat 80. deregulacja miała zachęcić inwestorów do inwestowania na rynkach finansowych USA i Wielkiej Brytanii. Sprzyjało to powstawaniu coraz bardziej ryzykownych praktyk i produktów. Polityka dostępności mieszkań (Affordable housing policy): państwo zachęcało do udzielania kredytów hipotecznych osobom o niskiej zdolności kredytowej. Instytucje finansowe będą udzielały kredytu osobom, które nie powinny go dostać. Kredyt na kilkadziesiąt lat jest poważną umową, bank wierzy, że osoba będzie w stanie generować dochody pozwalające na obsługę długu. Gwarancje i wspierane przez rząd instytucje (Fannie Mae, Freddie Mac) zwiększyły podaż kredytu i ryzyko na rynku nieruchomości. Krótki horyzont finansowania instytucji: banki zaczęły polegać na krótkoterminowym finansowaniu, co czyniło je bardzo podatnymi na zawirowania na rynku. Wzrost cen ropy naftowej: niektórzy badacze (np. James Hamilton) twierdzą, że gwałtowny wzrost cen ropy przed kryzysem również osłabił kondycję gospodarki USA. Przebieg kryzysu W latach 2001–2007 ceny nieruchomości w USA rosły w całym kraju. Latem 2007 pojawiły się pierwsze problemy z funduszami powiązanymi z rynkiem nieruchomości. Kryzys kredytów hipotecznych subprime rozlał się na cały sektor finansowy, doprowadzając do upadku wielu instytucji (bankructwo Lehman Brothers we wrześniu 2008 było symbolem globalnej zapaści). Kryzys rozpoczął się w USA, gdy pękła bańka na rynku nieruchomości. Niskie stopy procentowe i łatwy dostęp do kredytów hipotecznych subprime skłoniły banki do udzielania pożyczek osobom o niskiej wiarygodności. Kiedy ceny domów przestały rosnąć, a kredytobiorcy zaczęli zalegać ze spłatami, wartość opartych na nich instrumentów finansowych gwałtownie spadła. Latem 2007 roku pierwsze sygnały kłopotów pojawiły się w funduszach inwestycyjnych powiązanych z tym sektorem, a w Europie problemy ujawnił niemiecki bank IKB, mocno zaangażowany w amerykańskie aktywa hipoteczne. Postępująca utrata zaufania między bankami skutkowała wzrostem kosztów finansowania i ograniczeniem kredytu międzybankowego. Punktem kulminacyjnym był upadek Lehman Brothers we wrześniu 2008, który wywołał panikę na rynkach i gwałtowne spadki cen aktywów. Kryzys finansowy szybko przeniósł się na gospodarkę realną, powodując spadek inwestycji, zatrudnienia i konsumpcji w wielu krajach. W reakcji rządy i banki centralne podjęły zdecydowane kroki, obniżając stopy procentowe, wspierając sektor finansowy i wdrażając pakiety stymulacyjne, co stopniowo doprowadziło do stabilizacji sytuacji po okresie głębokiego załamania. Rozprzestrzenienie kryzysu poza USA Kryzys szybko ogarnął instytucje finansowe w Europie, ponieważ banki europejskie również inwestowały w amerykańskie papiery wartościowe oparte na hipotekach subprime. Banki w Niemczech (np. IKB) i Wielkiej Brytanii (Northern Rock) miały poważne problemy. Banki azjatyckie, mniej zaangażowane w amerykańskie instrumenty, uniknęły największych strat. Konsekwencje kryzysu Wzrost roli państwa w gospodarce, odejście od skrajnego liberalizmu i zwrot w kierunku keynesowskich interwencji. Większa liczba regulacji sektora finansowego: państwa były zmuszone do ratowania sektorów finansowych własnymi środkami (bailouty). Pakiety stymulacyjne podtrzymywały popyt globalny, tym razem bez dramatycznego protekcjonizmu znanego z lat 30. XX wieku. Zmiana układu sił w gospodarce światowej – wzrost znaczenia Chin dzięki ich programom stymulacyjnym i inwestycjom infrastrukturalnym. Wpływ kryzysu na strefę euro ujawnił nierównowagi między państwami z nadwyżkami i deficytami, co w kolejnych latach doprowadziło do kryzysu zadłużeniowego w Eurolandzie